Саха омук өстөөҕө – урбанизация

Суруйда СУР

Туох да саарбахтааһына суох, ханнык баҕарар кыра омугу глобализация эспитэ, эһэр уонна эһиэҕэ. Хаһан эрэ биир саха улахан үөрэхтээх киһитэ миэхэ этэн турар: глобализация киһи-аймах сайдыытыгар “неизбежный процесс” буолар, ону хайдах тохтотоору гынаҕын?

Бырастыы гыныҥ, мин тохтото сатаабаппын, ол эрэн ханнык баҕарар “процесс” салаллар (управляемый) эрэ буоллаҕына сатанар буолбатах дуо? Туох да буоллун, дьаалатынан ыыттахха киһи үөйбэтэх-ахтыбатах өттүттэн “дьааһыйыан” сөп. Холобур, саха курдук кыра омугу билэн да көрбөккө мэлийэн ааһыа турдаҕа. Ол иһин муҥ саатар “бэйэбит мутукпутуттан” көмүскэнэ сатыахтаахпыт.

Муҥ саатар, глобализация “переселение народов” курдук көстүүтүн утара сатыахпытын сөп этэ. Ол курдук, бэйэлээх бэйэбит дьоммут тыа сириттэн куораттарга көһүүлэрин (урбанизация) уонна тастан миграцияны, ол эбэтэр, Орто Азия, Закавказье омуктара сокуоннайа суох буулааһыннарын ханнык эмэ сүрүннүүр кыахтаахпыт дуо?

Дьиҥинэн, баар бөҕө буоллаҕа. Тыа сирин сайыннарыы уонна миграция сокуоннарын кытаанахтык тутуһуу. Үбүлүөй сыла ааһан эрэр, онон мантан инньэ нэһилиэнньэбит “мөлүйүөнтэн” түстэҕинэ да улаханнаах эбит. “Бакшиш” ыла үөрэммит чунуобунньуктары “оройго биэрии” да кыаллыан сөп этэ, дьиҥэ. Орто Азия буолбатах, “бакшиш” манна “бэрик” (взятка) диэн ааттанар уонна сокуонунан сонордонор.

Куораттарга көһүү алдьархайа туохха сытарый? Ким эрэ улаханнаах эбит, сахалар куораттарга олороллоро туох куһаҕаннааҕый диэҕэ.

Эмиэ да оннук диэххэ айылаах эрээри, урбанизация кыра омукка куттала ылбычча көстүбэт. Төрүт култууранан, үйэлээх үгэстэринэн, ийэ тылынан, өбүгэ дьарыгынан быһаардахха кыһалҕа төрдө-төбөтө көстөргө дылы эрээри, саамай тутаах төрүөтэ, нууччалыы эттэххэ, кырдьык “неочевидный фактор” диэххэ сөп.

Төрдө-төбөтө дириҥ. Аристотельга балыйаллар – “Человек есть общественное животное” диэн этиини. Ол эбэтэр, киһи уопсастыбата суох сатаммат.

Оттон глобализация уопсастыбаны тугунан солбуйда?

Саамай дьэҥкэ холобур – урбанизация нуучча норуотугар дьайыыта. Баара-суоҕа сүүс сыл анараа өттүгэр Арассыыйа нэһилиэнньэтин 83 %-на православнайдар, ол аата нууччалар (атын итэҕэллээхтэр холбоон 12 % кэриҥэ этилэр) эбит буоллаҕына, нэһилиэнньэ 85 %-на тыа сиригэр (дэриэбинэҕэ) олорор этэ.

Бастаан сири общинаттан кэтэх бас билиигэ биэрии, онтон коллективизация, тракторизация (илии үлэтин чэпчэтии), ону сэргэ  индустриализация, салгыы “кэскилэ суох” дэриэбинэлэри эһии нуучча норуотун “биир киһи үйэтэ кэм” иһигэр куораттарга симтэ. Билигин нууччалар Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, СНГ дойдуларын ортолоругар саамай “урбанизацияламмыт” омугунан буолаллар.

Өйдүүгүт дуо, “почвенник” суруйааччылар куоракка киирбит дьон бэйэ бэйэлэриттэн бэрт түргэнник тэйсэллэриттэн айманалларын? Биир дьиэҕэ, биир подъездка олорор дьон сылы сыллаан билсибэттэрин туһунан этилиннэ ини, этиллибэтэ ини.

Ол эбэтэр, тыаттан киирбит киһи (“общественное животное”) куоракка киирэн, туох-ханнык иннинэ, “бааһынай общинатын” сүтэрэр, сыыйа индивидуалист буолан барар.

Сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар дьон куораттарга эмиэ “общиналыы” олоро сатыыр эбиттэр. Ыалларын эрэ кытта буолбакка, бүтүн “олбуорунан” (двор), уулуссанан биир дьиэ кэргэн курдук олорбуттарын ахтар-саныыр дьон аҕыйаҕа суох.

Оттон тэрилтэлэргэ, собуоттарга, фабрикаларга общиналары үлэ кэлэктииптэрэ солбуйаллара. Барытын быһаарсаллара – профсоюзтар уонна табаарыстыы сууттар нөҥүө.

Билигин туох да суох. Уулуссаҕа оннооҕор оҕолор доҕордоспоттор. Оскуолаҕа “биэчэрдэр” буолаллар дуо? Танцы-манцы-шманцы?

Туох баар “общиналары“, “үлэ кэлэктииптэрин” социальнай ситимнэр, ыччат түмсэр көрүн түүҥҥү кулууптар солбуйдулар.

Бырастыы гыныҥ, куорат дьонун иккис-үһүс көлүөнэтэ сүүс бырыһыан кэриэтэ индивидуалист буолар, маргиналга (сахалыы биллин-билбэтин) кубулуйар. Тыаттан киирбит дьон бастаан утаа көхтөрө сүрдээх – итиннэ көрсөллөр, манна “ыһыахтыыллар”… Ол быыһыгар сиэннэрин кытта олуттаҕастык да буоллар, нууччалыы кэпсэтэллэр. Кинилэр оҕолоро, онтон сиэннэрэ – уосталлар. Уопсастыбаны “атомизациялааһын”, ол эбэтэр биирдиилээн бытарытыы – куорат айылгыта.    

Биир дойдулаахтарын, аймах-билэ дьонун кытта күннэтэ алтыспат, кинилэри кытта биир дьиэ кэргэн курдук санаммат, кинилэр өйөбүллэрин, үтүө санааларын сүрэҕинэн-быарынан билбэт-биттэммэт киһи мөлтүүр. Баҕар, өлөн-сүтэн хаалыа суоҕа эрээри, саха буолан бүтэр.

Бэл, билигин тыаттан кэлбит аймахтарын үүртэлээбиттэринэн киһиргэнэр “сахалар” бааллар. “Лиитэрэ сүөгэйдээх кэлэллэр уонна уончалыы хонук босхо олороллор,” – диэн буолар.

“Силиһин сиирбит” омук, биһиги саҕана армияҕа этэллэригэр дылы, “дружнайа суох” буолар. Көрөҕүт дии, Европаҕа европеецтары, Арассыыйаҕа нууччалары общиналыы өйдөөх-санаалаах, общинаттан көмүскэллээх миграннар “тэпсэ сылдьалларын”.

Олохтоох дьон быраабы араҥаччылааччылартан атын көмүскэллэрэ суох курдук. Оттон судаарыстыба көмүскэлэ саарбахтардааҕын ааспыт отучча сыл иһигэр тото көрдүбүт.

Дьэ, ол иһин этэбит, “глобализация процеһын” бэйэбит өтбүтүттэн төһө кыалларынан сүрүннүү сатыах тустаахпыт. Онно биир эрэ суол баар – тыа сирин сайыннарыы.

Төһө баҕарар “Түмсүөххэ, сомоҕолоһуохха!” диэн үөгүлүөххэ сөп да, туһата кыра буолуо. Түмсүүгэ төрүт укулаат баар буолуохтаах – “тыа сирин общината”. Саамай сүрүнэ, ол көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕана туруохтаах.

***

Саха сирэ глобализм “оҥочотугар” олорсон кэллэ диэххэ дуу – онуоха туох улахан эбиискэ буолуохха дылы! Мас сыыһа балкыыры кытта барсарын кэриэтэ.

Тыа сириттэн дьону “Дьокуускай агломерациятыгар” ыгааһын аа-дьуо бара турар. Балыыһалары олохтоох салайыныыттан судаарыстыба “суон моонньугар” ылбыттарыгар, дьэ кыаҕырыахтара дии санаабыппыт, пахай, “оптимизация” ыытаары ылбыттар эбит. Аны оскуолалары ылыахтаахтар диэн буолар…

Бултааһын уонна балыктааһын сокуоннара, “Ыт сокуона”, “Балбаах сокуона”, бөҕү-саҕы, ииги-сааҕы харайыы ирдэбиллэрэ… Ыччаты космополит оҥорор “ай-ти пропаганда”, креативнай экономиканы арбааһын… «Стать ойтишником и 400к зарабатывать», һэ-һэ…

Балары сайыннарыы наадата суох диэбэппин эрээри, идэ аата идэ. Сорох худуоһунньук, сорох маляр буолар. Киһи барыта математик буолбат, үрдүкү технологияларга сыһыаннаах программалары математиктар суруйаллар, оттон бэриллибит алгоритмнары “кодируйдааһыны” сотору “искусственнай интеллект” толору баһылыаҕа. Ол уруккуттан биллэр суол буоллаҕына, “айти-пропаганда” биир эрэ соруктаах – ыччат бэйэтэ да кыҥнары мэйиитин тиэрии.

Тоҕо ким да инженер идэтин арбаабатый? Күн бүгүн саамай ирдэнэр идэ буолбутун туһунан суруйаллар эбээт. Агроном, зоотехник идэтин? Ветеринар туһунан эппэппин – арба, ыттары кытта тэҥ бырааптанныбыт этэ дуу… “Бурматов сокуона” баарын тухары кинилэр өлөн-охтон биэриэхтэрэ суоҕа.

Суруйда – СУР.

Балары аах:

Поскачин парадигмата. Тыа сирэ уонна саха кэскилэ.

Аныгы кэм тосхоло: Тыа дьахтара – омук кэскилэ

“Балбаах сокуона” уонна баллон сүгэһэрдээх сүөһүлэр…

“Поскачин туруорсуулара”. Ис иһигэр киирдэххэ хайдаҕый?