Хайдах олороҕут, аймахтарбыт? (Хакасияттан суоллааҕы бэлиэтээһиннэр)

Валерия ТЕМЕНХОН

Быйыл сайын чугас аймахтарбар Хакасияҕа ыҥырыллан, билсиһэ диэн күүлэйдии бара сырыттым. Ийэм бииргэ төрөөбүт убайа (омугунан саха-кэриэй) ол дойдуга силис тардан, инньэ ааспыт үйэ 50-с сылларын бүтэһиктэриттэн олохсуйбута. Билигин ыччаттара — оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ бааллар. Омуктарынан хакаастар. Дойдуларыгар Абаканынан, Аскизскай оройуонунан, Красноярскай, Санкт-Петербург куораттарынан тарҕанан олороллор. Ол иһин айаммын Красноярскай куораттан саҕалаабытым, онно эдьиийим дьонун кытта олорор. Красноярскайга халыҥ аймах түмсэн, хас да күн маанылаан ыалдьыттаппыттарын кэннэ поеһынан Абакаҥҥа айаҥҥа туруммутум.

Инньэ гынан, Хакасияны кытта билсиһиим Абакан куораттан саҕаламмыта. Абакаҥҥа таайым сиэн уола көрүстэ. Эдэр киһи. Саха уолуттан туох да атына суох көрүҥнээх. Сүрдээх эйэҕэстик көрүстэ, дьиэ кэргэнин кытта билиһиннэрдэ. Үрдүк үөрэхтээх авиаинженер. Идэтинэн ООН линиятынан араас дойдуларга командировкаланан үлэлиир эбит, сүрүннээн Африка дойдуларыгар.

Ити күн Абаканы көрдөрдө, музейга сырытыннарда. Абакан — Хакасия административнай, промышленнай, культурнай киинэ, сүрдээх ыраас, киэҥ-куоҥ, күөх куорат эбит, ханна да кир-хох ыһылла сытара көстүбэт, уурбут-туппут курдук тутуулардаах, аныгылыы тутуу элбэх. Куорат Абакан диэн өрүс тамаҕар (устье) турар, биһиэхэ, сахаларга, түүр тыллаах омукка, олус бэркэ өйдөнөр гидроним: – аба уонна – кан. Бастакы, – аба диэн “аҕа” диэн суолталаах, ол аата ханарытан этии буолуон сөбүн этэллэр, “эһэ”, “тыатааҕы” диэн суолталааҕын. Килиимэттэрэ, биһиэхэ курдук, кыһыннара олус тымныы, сайыннара итии буолара үһү. Ону Саяно-Шушенскай уонна Красноярскай ГЭС-тэр лаппа сымнаппыттарын этэллэр.

Ити күн Л.Р.Кызласов аатынан Хакасия национальнай кыраайы үөрэтэр музейыгар сырыттыбыт. Манна тохтоон тоһоҕолоон бэлиэтиэм этэ, Хакасияҕа музейдарыгар, ытык бэлиэ сирдэригэр олус болҕомтолоох сыһыаннаахтар эбит. Ураты ытыктабыллаах сыһыаннаахтара өтө көстөр. Буолумуна даҕаны, Хакасия сирэ-уота киһи аймах түҥ былыргы культурнай киининэн биллэр. Сирэ-уота бүүс-бүтүннүүтэ — археологическай ландшафт, быыһа суох кэриэтэ. Манна 40 тыһ. тахса археология памятниктара баар, сүрүннээн, курганнар, мэҥэ таастар. Хакасия устун массыынанан айаннаан, ону илэ харахпынан көрөн итэҕэйдим. Ис-искиттэн долгуйа, сүгүрүйэ, сөҕө-махтайа көрөҕүн.

Кыраайы үөрэтэр музей киэҥ уораҕайыгар (30 тыһ. кв. м) баай ис хоһоонноох экспонаттар мунньуллубуттар: неолит кэмин (биһиги эрабыт иннинэ III тыһ. сыл) мэҥэ таастара, петроглифтаах таас билиитэлэр, таас, бронза, кыыл уҥуоҕуттан оҥоһуктар уо.д.а. Музей дьиэтигэр бастакы хардыылары оҥороот өйдүүгүн, хакаас омук биһиэхэ олус чугаһын, ыкса аймахтыы буоларбытын. Былыргы олохторун-дьаһахтарын көрдөрөр экспонаттар толорулар. Дьиэлэрэ-уоттара, туттар сэптэрэ-сэбиргэллэрэ, таҥастара-саптара биһиэнигэр олус майгынныыр. Дьиэҕэ киирэр ааннара эмиэ илинтэн буолар эбит, илинтэн ичигэс, эҕэрдэлээх салгын илгийэрин бэлиэтииллэр. Былыргы көс омуктар түргэнник хомуллар дьиэлээх-уоттаах буолаллара үһү. Дьиэлэрэ алталыы, аҕыстыы, бэл диэтэр уон иккигэ тиийэ эркиннээх буолара үһү. Биллэн турар, дьиэ хаһаайынын кыаҕыттан тутулуктаах буолан эрдэҕэ. Сахалар даҕаны аҕыстыы кырыылаах дьиэлээх буолаллара диэн баар дии. 19 үйэ ортотуттан саҕалаан сүрүннээн мас тутуу дьиэлэммиттэр.

Дьахтар таҥаһа-саба, симэҕэ-киэргэлэ эмиэ майгынныыр. Киэргэллэрэ, биһиэхэ курдук, харысхал суолталаах буолар эбит, ытарҕа кинилэргэ “ызырга” . Аныгы да хакас дьахталлара симэҕи олус биһирииллэр эбит, көмүс симэҕэ суох дьахтар кинилэргэ суох быһыылаах. Миэхэ бэйэлэрин түөскэ кэтэр симэхтэрин — погоны (тэҥн. пого – бөҕөх? Аапт.бэлиэт.) бэлэхтээтилэр. Мин эмиэ хаалсыбатым, биирдии бэйэлэригэр — эдьиийбэр, балтыбар илин кэбиэрдэри бэлэхтээтим.

Хакастар илиҥҥи Сибиир төрүт олохтоохторунан биллэллэр, бэйэлэрин “тадарлар” диэн ааттаналлар, енисей кыргыстарыттан сыдьааннаахтар, түүр тыллаахтар. 75000 киһи баар диэн этэллэр. Дьүһүннэринэн биһиги курдуктар, ол эрэн бары буолбатах. Кинилэр түҥ былыргы өбүгэлэрэ — европеоид көрүҥнээх динлиннэр, сырдык тириилээх, күөх харахтаах, кугас баттахтаах дьон. Алҕаһаабат буоллахпына, хантан эрэ үтүрүллэн кэлэн олохтоох дьону кытта буккуспуттар. Хакастар — ол аата “кугастар” (хягастар, кытай летопистара кэпсииллэринэн).  Мин аймахтарым сорохторо эмиэ кугастар, сырдыктар, сорохторугар саха, кэриэй хаана бэриллэн быһыылаах, бэйэм курдуктар.

Тыллара-өстөрө олус майгынныыр. Мин дьонум кэпсэтэллэрин болҕойон иһиттэхпинэ — өйдүүбүн. Сыл аҥаарын курдук кинилэри кытта олордорбун, тылларын баһылыам этэ дии саныыбын. Бэрт кылгастык истибиппиттэн быһа тардан холобурдуум: сир (сах.) – чир (хак.), салама – чалама, сыл – чыл, от – от, күн – күн, бас – пас, от ыйа – от айы, атырдьах ыйа – орҕах айы, сирэй – сырай, сэргэх – сиргек, суох – чох, туһата суох – туза чох, өҥө суох – өҥ чох, кубарыйар – хубарарҕа, чаҕылхай харахтар – чылтырах харахтар, баай – пай, баай киһи – пай кызи, ыарыы  – аҕырии, тиис ыарыыта – тис аҕырии, быһах – пычах, ийэм – ичем, тур – тур, мин – мин, эн – син, олор – одыр, миин (үөрэ?) – угре, эт – ит, уу – суг уо.д.а.

Дьоммор ый аҥаарын курдук ыалдьыттаан, астарын тото аһыы сырыттым. Сөҕүөм иһин, биһиги аспытыттан уратыта суох.Чарбэ угрэ диэн миин буһараллар. Ынах, бараан этиттэн. Биһиги сэлиэйдээх мииммититтэн атына суох. Олус минньигэс, тотоойу гына астыыллар. Бурдук оннугар ячмень куруппаны тутталлар. Былыр ячмени үүннэрэн бэркэ астыыллар эбит. Туораахтарын уокка сырайан ыһаарылыы түһэн баран суорунаҕа тардаллар эбит. Биһиги ис миинин астыырбытын курдук эмиэ үүт үкчү оннук астаахтар. Ынах, бараан хаанын биһиги курдук астыыллар. Үүт астара биһиэниттэн атына суох. Айрааннарын куруук да оҥостоллор, бэл куорат ыалын остуолугар айран хас аһылык аайы баар. Былыр айраантан арааҕа (арыгы) сүүрдэллэр эбит. Оннук сүүрдэр тэрил ыал аайы баар буолара үһү. Биһиги курдук алаадьылыыллар, алаадьыны сүөгэйгэ уймаан сииллэрин сөбүлүүллэр. Саламааттаахтар, ону потхэ диэн ааттыыллар, үүт үкчү биһиэнин курдук астанар.

Сирдэрэ-уоттара олус күөх, киэҥ истиэп нэлэһийэр, эргиччи томтор, булгунньах, хайа дойду,  тэйиччи бардахха — тайҕа. Хайдах эрэ, олоҥхо дойдутун санатар:

“Үс түһүү төгүл дойду

Үрүт көбүөтүгэр

Үрдүк мындаатыгар

Үктэллэнэн үөскээбит,

Туйгун туруу дьаҕыл дойду

Ньургуннаах сулар ньууругар

Дугуйдаан торолуйбут,

Аҕыс иилээх-саҕалаах аан ийэ дойдутун

Алтан туона хонуутугар…”

Эбэтэр…

“Уолан угуттуур уулаах,

Охтон үүнэр мастаах,

Уһун уйгу кэһиилээх,

Сытар хайа сындыыстаах,

Буор хайа модьоҕолоох…”

Дьэ, диэ! Хараххар Минусинскай котловина сирэ-уота ойууланар.Үүт-үкчү ойууламмыттар: ньургуннаах сулар ньуурдардаах, алтан туона хонуулардаах, сытар хайа сындыыстаах, буор хайа модьоҕолоох…

Оттон киэҥ истиэп устун бардар-бар — курганнар. Түҥ былыргы. Дьикти дойду! Иччилээх дойду. Тулаҥ барыта историянан тыынар. Үктэммитиҥ барыта — история. Курганнары эргийэ хаамаҕын, үрдүнэн хаама сылдьарыҥ табыллыбат. Мэҥэ таастарга сүгүрүйүү ураты суолталаах, дириҥ историялаах. Улуу Куртуйах Тааска үҥэн-сүктэн аастыбыт. Түҥ былыргы улуу дьахтар таастыйан турара көрүөххэ долгутуулаах даҕаны, итэҕэтиилээх даҕаны! Оттон Ах Таас (Үрүҥ Таас) Эр киһи тыына тыыннаах. Сүгүрүйээччи элбэх, дьон быыстала суох кэлэр. Олохтоохтор эмтэнэ кэлэллэр эбит, сүрэх, тымыр, хаан, сүһүөх ыарыыларын эмтэнэбит диэн кэпсииллэр. Үстэ эргийэн ытык сири үрүҥ аһынан, алаадьынан аһатаҕын, тааска чочумча сыстан тураҕын, өр турар сатаммат. Учуонайдар ити сири анаан үөрэппиттэр, сүрдээх күүстээх энергия таас туһаайыытынан өрө көтөҕүллэн тахсарын, радиоактивнай сардаҥалардааҕын бэлиэтээбиттэр. Итиэннэ Майнагашевтар аҕа уустарын ытык сирдэригэр Ийэ Тааска тохтоон аастыбыт, кэһии-бэлэх уурдубут, салама (чалама) ыйаатыбыт.

Күндү ааҕааччы, бу кыракый кэпсээнтэн бэлиэтии санаабыт буолуохтааххын, сиэр-туом оҥоһуллуута хакас, саха омукка үүт-үкчү буоларын. Сир-дойду иччилэригэр сүгүрүйүү, алы гынан үрүҥ аһынан, арыылаах алаадьынан аһатыы, кэрэх мастарга салама ыйыырбыт, аны саламаны иилэ баайарбыт ньымата эмиэ биир, уот иччитигэр сүгүрүйүү, аһатыы, о.д.а. майгыннаһар өрүттэр элбэхтэр. Сэргэлэрэ эмиэ биһиэнин курдук (кинилэргэ сарчин диэн), үөһээ, орто, аллараа дойдулары кэрэһилээн көрдөрөр, туруорарга анаан-минээн ойууну ыҥыраллара, сиэр-туом ыыталлара, сири аһаталлара. Олохтоох итэҕэллэрэ — ойууннааһын. Күүстээх ойууттар билигин да баалларын кэпсииллэр. Тадарлар төһө да христианствоны ылынналлар, төрүт итэҕэллэрин умнубаттар, өссө сөргүтэр, тилиннэрэр үлэни күүскэ ыыталлар. Онуоха сирдэрэ-уоттара, түҥ былыргы историялара төһүү буолар.

Ахсааннарынан төһө да аҕыйах буоллаллар, тылларын-өстөрүн тута сылдьаллар. Биллэн турар, нэһилиэнньэ 12 бырыһыанын эрэ ылар омукка тылы чөл туруктаах, энчирэппэккэ илдьэ сылдьыы уустук бөҕө буоллаҕа. Эдэрдэр тылларын куһаҕаннык билэллэр эбэтэр билбэттэр. Ол да гыннар, тыллара тыыннаах! Кинилэр маннык усулуобуйаҕа тылларын сүтэрэ иликтэрэ, бээ, эмиэ дьикти эбээт! Таабырын диэххэ сөп. Ырааҕынан аймах ыалбытыгар ыалдьыттаабыппыт. Ыал аҕа баһылыга төрөөбүт тылын туһугар сүрэхтиин-быардыын ыалдьар буолан, дьиэтин иһигэр хакастыы эрэ кэпсэтэллэрин бэл атын куораттан ыалдьыттыы кэлбит сиэннэриттэн ирдиир эбит этэ.

Хакастар — киэннээх-кэрэхтээх (гордый) омук, омуктарынан киэн туттар истиэп хотойдоро — кинилэр. Оннук омук өлөн-охтон биэрбэт. Үгэс буолбут олохторун укулаата тыа сиригэр чөл туруктаах. Ити өссө биир төһүү. Ыал барыта улахан хаһаайыстыбалаах: ынаҕы, барааны, сибиинньэни, хааһы-куһу, кууруссаны хото иитэллэр. Ыал аайы оннук. Ону таһынан бары оҕоруоттаахтар: хортуосканы бэрт киэҥ сиринэн олордоллор. Мин сөҕөбүн эрэ. Онуоха хаппыыстатын, сүбүөкүлэтин, моркуобун, оҕурсуутун уо.д.а. эбэн кэбиһиҥ. Сүрдээх үлэһит омук эбит, быар куустан сылдьар киһини көрбөтүм. Биһиги курдук сайыны быһа бырааһынньыктаабаттар, күнү-дьылы сырсар кыһалҕата.

Аймахтаһыы, төрүттэринэн — ийэ, аҕа уустарынан түмсүүлээх буолуу кинилэргэ олус күүстээх эбит. Тулхадыйбат сокуоннаахтар! Саҕатаевтар, Кызласовтар, Майнагашевтар… диэн. Онуоха төрүт араспаанньаларын тута сылдьаллара, биллэн турар, улахан төһүү буолар. Төрдүн-ууһун умнубут Иванов, Петров, Сидоров кинилэргэ суох эбит.

Аймах туох да сүрдээх түмсүүлээх, бас-көс киһилээхтэр, кини эппитэ-тыыммыта сокуон. Үлэни, хаһаайыстыбаны бары куолаан үлэлииллэр, ол иһин улахан хотуулаахтар. Бэл ыраах Красноярскай куоракка олохтоох аймахтара Аскизка, Хойзаҕа тиийэн хортуоска тээпкэлэһиэ, от оттоһуо, идэһэҕэ көмөлөһүө. Идэһэттэн аймах бары өлүүлэһэр, кими да матарбаттар, үүт-сүөгэй үллэстиитэ биир оннук, хортуоска туһунан этэ да барыллыбат.

Сиэр-майгы чааһын аймах бүттүүнэ көрө-истэ, билэ сылдьар, наада буоллаҕына, миэрэ ылар буолуохтаах. “Дойдум, төрөөбүт түөлбэм, дьонум” диэн өйдөбүллэр хакас киһитигэр этигэр-хааныгар иҥэн сылдьаллар, “мин истиэп киһитэбин, истиэп тыала — мин ис эйгэм” диэн. Сүрдээх толкуобай, үөрэҕи ылынымтыа, талааннаах омук, быһыыта. Мин таайым сиэн уолаттарынан сылыктаатахпына оннук. Оскуоланы мэтээлинэн бүтэрбиттэр, үрдүк үөрэхтээх байыаннай инженердэр. Аймах бүттүүн киэн туттар дьоно. Оннук эрэ буоллун!

Өссө биири тоһоҕолоон бэлиэтиэм этэ, хакас — сүрдээх сэмэй майгылаах, дуоспуруннаах омук. Ол ийэ өйтөн тахсар буолуохтаах. Киһиргэнэн түөһүн охсунар, арбанар суох курдук. Эр дьоннор аҕыйах саҥалаахтар, дьахталлар олус элэккэйдэр, ыалдьытымсахтар. Уонна кыраһыабайдар. Сибиир куораттарыгар устудьуоннаабыт оччотооҕу эдэр дьон кэпсииллэринэн, хакас кыргыттара кыраһыабайдарынан биллэллэрэ үһү. Эр дьон да хаалсыбат, уһун, көнө уҥуохтаахтар. Быһата, кыраһыабай, ис киирбэх омук. Чугас аймахпыт — хакас омук туһунан ити курдук санаалаах дойдубар эргиллибитим.

Оттон учуонайдарбыт туох санаалаахтарый? Биһиги историк учуонайбыт А. Гоголев сахалары уонна хакастары тэҥнии көрбүт үлэтигэр бэрт интэриэһинэй түмүктэри оҥорор. Хакастар биһиэхэ тыл, культура өттүнэн уонна археология памятниктара көрдөрөллөрүнэн олус чугастарын этэр. Уопсай этнонимнаахтарбытын туоһулуур: соккылар – сахалар, тумат – тумат, бай – байаҕантай, ханат – хаҥалас, аргын – аргын. Киргизтэр (сакоо-кыпчак), хакастар уонна сахалар бэрт былыр биир уопсай “сака” диэн аатынан ааттанан олорбут этноним буолуохпутун сөп эбит, А. Гоголев этиитинэн.

Дьэ, ити курдук. Иттэннэри тут, умсары тут хакас омугу кытта биһиги, сахалар, хаан аймахтыы буолабыт. Онон аймах аймаҕын кытта уруулуу сыһыанын быспата наада. Культурнай, дьыалабыай, аймахтыы сибээстэри туругурда сайыннарыаҕыҥ. Таарыйа эттэххэ, мин Абакаҥҥа сылддьар күннэрбэр Л.Р. Кызласов аатынан музейга биһиги худуоһунньук кыыспыт Анна Осипова быыстапката ыытылла турара. Саха балетын өр сылларга аатырдыбыт Анатолий Ултургашев сырдык кэриэһигэр сүгүрүйбэт буолуохпутун сатаммат. Ол аата өбүгэ ситимэ тыыннаах буоллаҕа! Оччотугар биһиги, сахалар, хакас омугу кытта аймахтыы сыһыаммыт үйэлэргэ туругуруо!

Валерия ТЕМЕНХОН, Россия суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ