Биһиги Зоябыт

“Үчүгэй киһи” диэн хайдах киһини ааттыылларый? Арааһа, бастатан туран, дьоҥҥо эйэҕэс, аламаҕай, үөрэ-көтө сылдьар, барыга-бары кыһамньылаах, үлэһит киһини ааттыыр буолуохтаахтар. Дьэ, оччотугар, биһиги дьүөгэбит Зоя Константиновна Желобцова онуоха сүүс бырыһыан эппиэттэһэр. Киһи киһитэ буоллаҕа биһиги Зоябыт!

Оттон киһи барахсан мутугунан быраҕар муҥур үйэтигэр дьонугар-сэргэтигэр, ыччаттарыгар хайдах суолу-ииһи, ааты, өйдөбүлү хаалларара улахан суолталаах буолан эрдэҕэ. Өбүгэлэрбит бэргэн этиилэрэ ону туоһулаан, олоҕуҥ усталаах-туоратыгар суруйан хаалларар суолгун анаан бэлиэтиир, ааттыыр курдуктар.

Биһиги дьүөгэбит сааһын тухары үлэни күүскэ үлэлээн кэллэ, учуутал идэтинэн элбэх ыччаты үөрэттэ, “Саха сирин үөрэҕириитин туйгуна”, “Уус Алдан улууһун үөрэҕириитин сайдыытыгар кылаатын иһин”, “Уус Алдан улууһун култууратын сайдыытыгар кылаатын иһин” бэлиэлэр хаһаайыннара, өрөспүүбүлүкэ араас бочуоттаах кырааматаларынан наҕараадаламмыта. Сааһынан бочуоттаах сынньалаҥҥа диэн барбыта быданнаатар даҕаны, хата күн бүгүнүгэр диэри үлэлии-хамсыы, хамнас аахса сылдьар. Киһи эрэ барыта оннук кыахтаах, эрчимнээх буолбат. Оттон биһиги дьүөгэбит инники кэккэттэн харыс да хаалбакка сылдьар. Кытаат, сэгэр, оннук эрэ буоллун!

Зоя Константиновна күн бүгүн өрөгөйдөөх үбүлүөйүн көрсөр! Бар дьонун кытта үөрүүтүн үллэстэр, аймах-билэ дьонун мааны остуолугар олордон күндүлүө, олоҕун кэрчиктэриттэн сэһэргиэ. Онон, доҕоттор, сэргээҥ!

Олохпун кэпсээтэххэ

Сахам сирин уһун тымныылаах кыһына ааһан, халлаана дьэҥкэрэн, күнэ чаҕылыйан, салгына ырааһыран турдаҕына, 1949 с. муус устар 11 күнүгэр дьоллоох Дьокуускай куоракка күн сирин көрбүтүм. Төрөөппүн кытта ийэм барахсан дойдутугар Уус Алдан Өлтөҕөр аҕатыгар тахсыбыт. Онно олорбуппут.

Сэрбэчийэр оҕо саас

 Ийэм Орто Эбэ оскуолатыгар баспытааталынан үлэлээбит, онтон арыы собуотун лабараанын үөрэҕэр үөрэнэн Дүпсээҕэ ананан барар. Дүпсээттэн тэйиччи соҕус сытар Балаҕаннаах диэн сиргэ олорбуппут. Дьэ, кырдьык, балаҕан дьиэ баара, онно хастыы да ыал буолан дьуккаах олорбуппут. Домна уонна Савва диэн сүрдээх үчүгэй дьон бааллара, соҕотох Бүөккэ диэн уоллаахтара, убайым диирим. Биир кырдьаҕас оҕонньор уонна Пономаревтар диэн элбэх оҕолоох ыал бааллара. Биһиги эһэбинээн, таайым Петялыын төрдүө этибит. 4-5 саастаахпар буолуо, Бороҕонтон ийэм эдьиийин уола Вася тахсан сайылаабыта. Онтон ыла сылын аайы тахсан сайылыыр буолбута, куруук бииргэ сылдьыбыппыт, кыһынын Бороҕоҥҥо киирэрэ. Маайа диэн Петя ииппит ийэтэ эмиэ биһигини кытта олорбута. Уонна ийэм бииргэ төрөөбүт бырааттарын илдьэ олорбуппут. Таайым Петя 9-10 кылаастарга Дүпсээҕэ үөрэнэн баран, Иркутскайга мединститукка үөрэнэ барбыта. Бастакы кууруһу бүтэрэр сылыгар эбээ Маайа өлөөхтөөбүтэ. Биир сыл Дүпсээҕэ бэйэтигэр кыстаабыппыт, онно таайым Костя почтаҕа монтердаабыта. Нулевой кылааска Дүпсээ оскуолатыгар киирбитим. Ол сыл икки этээстээх оскуолабыт умайан, араас дьиэлэринэн үөрэммиппит. Ийэм Мэҥэ-Хаҥаласка собуот маастарын үөрэҕин бүтэрэн, дойдутуттан чугас Бэрт Ууһугар маастарынан ананан тиийэн, саха дьахталларыттан бастакынан Социалистическай үлэ геройа буолбут Е.И. Бурцева дойдутугар, Сыырдаахтан балтараа көстөөх сиргэ — Чирэпчи учаастагар көһөн тиийбиппит. Үөрэҕим Сыырдаахха салҕаммыта. Бу саҥа дойдубутугар — Олом диэн сыыр үрдүгэр турар аҕыйах дьиэлээх сиргэ туһунан дьиэлэммиппит. Ийэм барахсан олус да үөрээхтээбитэ. Былыргы кырачаан дьиэни муосталары-истиэнэлэри кылбаччы сууйан-сотон, киэргэтэн, киһи билбэт гына тупсарбыта. Дыбарыаска киирбит саҕа санаммыппыт. Дьоллоох кэрэ оҕо сааһым манна ааспыта. Быраатым сайын аайы сайылыы кэлэрэ, тыанан-хонуунан тэҥҥэ сэндэлиһэрбит.

Дүпсээҕэ олордохпутуна, таайым Коля ыал буолбута. Миэхэ дьикти үчүгэй араас оонньуурдары ыыталлара харахпар бу баар, плюшевай, тумсугар эргийэр шариктаах тюлень диэн, онтон да атын эҥинэ бэйэлээхтэри… Үчүгэй да буолара!  Оҕо киһиэхэ онтон ордук туох наада буолуой! Инньэ гынан, көрө илик саҥаспын тута онно таптаабытым, улахан уолларын түөрт ыйдааҕыттан, кыра уолларын сэттэ ыйыттан көрбүтүм-харайбытым. Куруук да мин көрүүбэр буолаллара. Сайынын саҥаһым биһиэхэ тахсан, ийэбэр хаһаайыстыбатыгар көмө буолара.

Эһэбит сымаһыт оҕонньор этэ, кустуура, сир астыыра, отун-маһын бэрийэрэ. Дьиэбит үрдүк сыыр үрдүгэр турара, дьэ, ол сыыры дабайан бырааппынаан күннэтэ уу таһарбыт. Сайын ыам саҕана эһэбит алталыы-сэттэлии биэдэрэҕэ тиийэ балыгы хаптарара. Ону үөһэ таһаарыы Вася биһикки эбээһинэспит буолара. Чыҥыллаҕы маска иилэн таһаарарбыт, икки өттүгэр сүүрэ сылдьыбат гына, хабайар ортотугар эһэбит суолак оҥорон биэрбитэ, онон биэдэрэбит сүүрэкэлээбэт этэ. Букатын кырабыттан балык хатырыктыы үөрэммитим, ийэм күнүс эбиэккэ кэлэн бэлэмнээбит балыкпын үөһүүрэ.

Улаатыыбытыгар аны окко барбыппыт. Сайын аайы оскуола биригээдэтинээн үрэххэ оттуурбут. Быраатым мыылай маҥан бэйэтэ ыас хара буола хараара. Урукку отчуттар атырдьах ыйын 25-28 дылы оттуурбут. Нэһиилэ суунан-тараанан, таҥас тэринэн оскуолаҕа барыы буолара.

 Быраатым үөрэҕэ бүттэр эрэ, эһэм кинини Бороҕонтон атынан киирэн ылара. Тахса охсор баҕаттан быраатым бэл музыкальнай оскуолатын бырахпыта. Ол курдук, үөрэҕэ бүппүт күнүгэр суумкатын илгээт, биһиэхэ ыстанар киһи буоллаҕа. “Уол кэллэ” диэн буолар, чымадаана кэннитэн 1-2 хонугунан биирдэ кэлэрэ. Мэник-тэник да буоларбыт, быракааспыт туһунан кэпсээтэххэ, кинигэ да буолар ини. Тыаҕа саалаах отоннуу барыыбыт, ыам ыйыгар оҥхойго хаар уутугар сөтүөлүүрбүт… Элбэх-элбэх, кэпсээтэххэ…

Биир сыл, параличтаабыт эһэбин көрөр-харайар буолан, окко барбат буоллум. Оо, онно ытаабыппыан, окко барбат буолбуппуттан хомойон. Эһэбит ыалдьыаҕыттан эмиэ ыал дьуккааҕа буолбуппут.

5 кылааска куорат оскуолатыгар үөрэммитим, таайым Колялаахха олорбутум. Түөрт оҕону көрүү, дьиэ-уот хомуйуута мин эбээһинэспэр киирэрэ. Элбэх оҕолоох ыал улахан оҕото буола түспүтүм. Дьоммор тыаттан кэлэн киһи бөҕө түһэрэ, үс улуус үөрэххэ киирэр ыччата, ыалдьыбыт, ол-бу наадалаах — мэлдьи тобус толору буолар. Саҥаһым барахсан барыларын астаан-үөллээн аһатара, утуйбут таҥастарын сууйара. Куорат 2-с нүөмэрдээх оскуолатыгар үөрэммитим, кылааспытыгар 40-ча оҕо буоларбыт, оҕо дыбарыаһыгар сүрдээҕин сөбүлээн үҥкүү куруһуогар дьарыктанан испитим.

Онтон Бороҕоҥҥо тахсан үөрэммитим, эдьиийдэрбэр Мотялаах Маайыскаҕа олорбутум. Үксүн эдьиийим Варяны, быраатым Васяны кытта бэйэбит кыстыырбыт.

Педучилищеҕа

Ол да курдук, эдьиийбинээн, кини 9-с, мин 8-с кылаастарбыт кэннэ, тутуспутунан педучилищеҕа үөрэнэ киирбиппит. Соҕотох оҕо аатыран, кэм да, уопсайга тиксибэтэҕим. Эмиэ саҥастаахпар олорбутум. Иккис куурустан уопсайга ылыллан, студент олоҕун толору билбитим. Новокарьернай уулуссаҕа саҥа тутуллубут икки этээстээх мас дьиэҕэ олорбуппут. Сарсыарда аайы 2-с автобуһунан Центральнайга диэри үтүрүһэн айанныырбыт, соммут тимэҕэ көтүллүөр диэритин айан буолааччы, аны санаатахха, киһи да күлэр, дьэ ол кэннэ училищебытыгар сырсыы буолара. Хоспутугар төрдүө буолан олорбуппут. Мин, эдьиийим Варя уонна икки Дусялар. Училищебыт бастыҥ үҥкүүһүттэрэ буоларбыт. Бу бөлөхпүтүгэр Романова Катя диэн куорат кыыһа кыттыспыта, “великолепная пятерка” буола түспүппүт. Үҥкүүбүт таҥаһын бэйэбит тиктэрбит, наар Катяҕа баран тиктии буолара. Катя ийэтэ барахсан түөрт оҕолоох, сиэннээх, биһигини барыбытын аһатан-сиэтэн, хоннорон бэркэ да көрсөрө. Улахан Дусябыт Тулагыттан сылдьара, эмиэ дьиэтигэр илдьэн хоннорон өрөтөрө, олус киэҥ, холку майгылаах дьоннооҕо. Дьэ, ити курдук.

1 кууруска үөрэнэ сырыттахпытына, Матрена Денисовна Гермогенова диэн пионерия тиэмэтин өрө туппут учууталлаах этибит, үксүн араас тэрээһиннэргэ, мунньахтарга сылдьан солото суох буолара, иккис кууруска киирбиппитигэр СГУ-га көспүтэ. Ол кэннэ биһигини соҕурууттан үөрэҕин саҥа бүтэрэн кэлбит эдэркээн кыыска туттарбыттара. Луиза Терентьевна Бушкова диэн төп-төгүрүччү көрбүт кыыһы тута сөбүлээбиппит, эдэр-эдэр курдук, биһигини кытта барыга-бары тэбис-тэҥҥэ сылдьыһара.

Кууруспутуттан үгүспүт, кэлин үлэлии-үлэлии, Магадаҥҥа кэтэхтэн үөрэммиттэрэ, үрдүк үөрэхтээх алын кылаас учууталлара буолбуттара, бары да ааттаах-суоллаах, үтүөлээх дьон билигин. Оччолорго бииргэ үөрэммит уолум Максимов Вася кэлин биһиэхэ күтүөт буолбута. Оттон Алешабыт дойдутугар Үөдэйгэ үлэлээн, сойууска биллэр баһаатай буолбута. “Яковлев Алексей Дмитриевич дуо!” — дэппитэ. Билигин да дойдутун музейыгар олус таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар.

Пионербаһаатай

Мин дойдубар Уус Алдан оройуонугар Лөгөй орто оскуолатыгар ыстаарсай пионербаһаатайынан анаммытым. Оччолорго Чирэпчиттэн Кэптэнигэ көһөн кэлэн олорор кэммит этэ, ол бэйэтэ биир туспа кэрэ кэпсээн. Манна икки сыл баһаатайдаабытым, горн-барабаан тыаһынан тиҥийэн үлэлээбиппит. Үлэ күөстүү оргуйара. Дружина оҕотун барытын формалаан, этэрээти барытын горннаан, барабааннаан, былаахтаан, дьэ, үчүгэй да көстүү этэ ээ, ньиргийэн олорорбут! Ити кэмҥэ Тамара Петровна диэн начаалынай кылаас учуутала босхоломмут комсомольскай тэрилтэ салайааччытынан үлэлээбитэ. Бииргэ олорбуппут, тутуспутунан ньиргиччи үлэлээбиппит.

Тутуспутунан — университекка

Ол курдук тутуспутунан СГУ-га саха салаатыгар үөрэнэ киирбиппит. Миигин кэм да уопсайга ылбатылар, икки сылы быһа Тамарабар “зайчиктаабытым”. Кэмниэ-кэнэҕэс сокуоннай олохтоох буолбутум. Бастакы кууруспар эмиэ ол “Новокаркабар” олорбутум. Биир хоско үс группа (саха тыллара, нуучча тыллара, историктар) кыргыттара олорбуппут. Орон аайы “зайчик” буолара, олус иллээхтик, бэһиэлэйдик олорбуппут. Ол бэһиэлэй кыргыттарбытыттан Розалия Бравина курдук ааттаах-суоллаах учуонай, Татьяна Находкина курдук суруйааччы тахсыбыттара. Биһиги киэн туттуубут! Эһиилигэр 14 нүөмэрдээх куорпуска көспүппүт. Улахана, киэҥэ-куоҥа — киһи эппэт үчүгэйэ этэ. Сарсыарда аайы Ярославскай уулуссатыгар баар үөрэнэр куорпуспутугар субуруһарбыт. Авксентий Мординов, Николай Антонов, Петр Афанасьев, Николай Дьячковскай, Василий Бырдьахаанап курдук корифейдарга үөрэммиппит. Кинилэр лекцияларын, саҥаларын-иҥэлэрин истибит, сэҥээрбит дьоллоох эбиппит.

Хомус абылаҥа, стройэтэрээт уонна устудьуон олоҕо

Кураторбыт И.В. Винокуров бэйэбититтэн эрэ арыычча аҕа киһи этэ, үгүс элбэх кэпсээннээх буолааччы, интэриэһинэй көрсүһүүлэри тэрийэрэ. Биирдэ И.Е. Алексеевы ыҥыран хомус туһунан кэпсэттэрбитэ, Иван Егорович хомуска оонньоон иһитиннэрбитэ. Араадьыйанан эрэ истэр киһибитин илэ көрбүппүт. Уон хомуһу буор босхо сэрэбиэйгэ оонньоппута, дьолбор, биир “астааҕы”  мин туппутум. Дьэ, мантан саҕаламмыта — хомусчут буолар суолбут. Иван Егорович үлэтин кэннэ биһигини кытта дьарыктанар буолбута. Атын факультеттартан кытта кэлэн дьарыктанар буолбуттара. Ити курдук “Алгыс” ансаамбыл тэриллибитэ.

Урут эмиэ хомус ансамбыла баара эбитэ үһү, ол салгыытынан буолбуппут, быһыыта. Куорат бары тэрээһиннэригэр, кэнсиэртэргэ кыттар буолбуппут. Бүтүн Арассыйатааҕы фольклор бэстибээлигэр Магадаҥҥа баран кыттаммыт лауреат үрдүк аатын ылбыппыт. БАМ-ҥа Тында-Беркакит көмүс рельсатын ууруллуутугар улахан артыыстары кытта кэнсиэртээбиппит.

Эдэр саас биир умнуллубат түгэнинэн стройэтэрээккэ үлэлээбиппит буолар. “Дьулуур” этэрээти кытта Дьокуускай таас дьиэлэрин тутуутугар үлэлэспиппит, икки сыл аатырбыт “Аргыс” этэрээккэ сылдьыбытым. Студент сылларбын олус күндүтүк саныыбын, бииргэ үөрэммиттэр бары даҕаны олус иллээх этибит, күн бүгүнүгэр диэри тутуспутунан сылдьабыт.

Саккырыырга

Үөрэхпитин бүтэрэн, хас да кыыс буолан хоту үлэлии барбыппыт. Мин саҥа тэриллибит Баатаҕай-Алыыта национальнай оройуоҥҥа Саккырыыр орто оскуолатыгар анаммытым. Саха тылын учууталынан. Үс кыыс буолан үлэлии тиийбиппит, биир кыыспыт немец тылын үөрэтэрэ, иккис кыыс музыка учуутала этэ. Үһүөммүтүн онно олохтоох математика учууталын дьиэтигэр олордубуттара. Кыракый уолчаанынаан иккиэ буолан олороллоро, ийэтэ ыстаада үлэһитэ эбит этэ, кыһынын онно кыстыыра. Биһигини үһүөммүтүн биир хоско олохтообуттара, кыараҕас соҕус да буоллар, олус бэркэ тапсан олорбуппут.

Хоту дойду сирин-уотун, дьонун-сэргэтин олус сөбүлээбитим. Билбэтэхпин билбитим. Дьэ, холобур, куобах миинин тоҕон кэбиһэллэр, этин эрэ сииллэр, бүтүн таба аҥаарын туох да сүгэтэ суох, быһаҕынан эрэ астыыллар, табаны хаһан да сүүскэ саайбаттар, сүнньүгэ анньаллар, өссө охторон баран сытыара түһэллэр, оччоҕо хаана этигэр тарҕанан этэ минньийэр эбит, тыстарын куочайдыыллар уо.д.а. Ити курдук, хоту дойду араас уратыларын билэн, олохторун-дьаһахтарын ылынан, эйэҕэс дьонун дьон оҥостон олордоҕум дии. Таба бырааһынньыга хаһан да умнуллубат кэрэ түгэн буоллаҕа. Тулаҥ ып-ыраас, сып-сырдык хаар уонна чаҕылыйар күн! Таба сүүрдүүтэ, дьон-сэргэ өрө көтөҕүллүүтэ — барыта уйулҕаны уһугуннарар өрөгөй бырааһынньыга, үчүгэй да буолааччы!

Учуутал диэн баһаатайтан адьас туспа атын үлэ буолар эбит этэ. Уруокка бэлэмнэнии, тэтэрээт бэрэбиэркэтэ, оҕону кытта иҥэн-тоҥон үлэлиириҥ — барыта саҥа, интэриэһинэй этэ. Үөрэтэр оҕолорум саха тылын үчүгэйдик биллэллэр диэн баҕа санаалаах үлэлээтэҕим дии. Билигин санаатахпына, үчүгэй да кэмнэр эбит. Эдэрбит, эрчимнээхпит, айар-тутар баҕабыт таһынан, инньэ гынан, үлэ күөстүү оргуйара.

Аны туран сыанаттан түспэт артыыстар буоларбыт, кулуупка туох буолар да, барытыгар кыттарбыт, саппай уопсан иһэрбит. Музыкальнай оскуола хореограба Татьяна Иннокентьевналыын “Чукичан” диэн ансаамбылы тэрийбиппит, сылын аайы Дьокуускайга араас көрүүлэргэ, күрэхтэргэ кыттарбыт.

Фольклор бэстибээлигэр Коля Аммосов диэн оҕобут лауреат аатын ылбыта. “Поют и танцуют дети Севера” диэн күрэххэ лауреат буолбуппут. Онно Платон Ламутскай кыыһа Зинаида Платоновна тэрийсибитэ. Саккырыыр легендатынаан үҥкүү туруорбуппут, ырыаларбыт, үҥкүүлэрбит бары да үрдүк таһымнаахтык толоруллубуттара. Бары олус астыммыппыт уонна биһирэннэхпит дии, грамота бөҕөтүн сүгэн-көтөҕөн дойдубутугар эргиллибиппит. П.А. Ойуунускай 100 сааһыгар аналлаах тэрээһиннэргэ кыттан турабыт, атын оҕолортон итэҕэһэ суох этибит, көхтөөхтүк, кыахтаахтык диэхпин сөп. Бэйэм кыыһым туойан-ыллаан, Сардаана Платоновна илиититтэн мэтээл ылан турар. Дьэ ити курдук, өрөспүүбүлүкэ ыытар араас күрэхтэригэр, тэрээһиннэригэр хаалсыбакка кыттан иһэрбит уонна барытыгар ситиһиилээх буоларбыт.

Дойдубар учууталлыыр сылларбар

Саккырыырга уопсайа биэс сыл үлэлээбитим. Уонна дойдубар Кэптэнигэ учууталлаабытым. Оччолорго учаастак оҕолоро 5-с, 9-с кылаастартан Лөгөй оскуолатыгар үөрэнэр буоланнар, оҕо туох да баһаам буолара. Эмиэ үлэ үөһүгэр сылдьыбытым.

Ол саҕана туризм диэн баара, саас хаар хайынна да, ол түбүгэ буолара. Таҥас-сап, эмблема тиктиитэ, күрэхтэһии барар сирин бэлэмнээһин, былааҕынан сигналлары ыытары үөрэтии, ориентированиеҕа эрчийии — баһаам үлэ этэ.

Тимуровскай үлэ  оччолорго күүскэ сайда сылдьыбыта, кылааһым оҕолоро барахсаттар маспын хайытан, сааһылаан абырыыллара. Сыл устата араас күрэхтэһиилэр, кэнсиэртэр, үөрэхпит — күнтэн күн быыһа көстүбэт үлүгэрэ. Аны санаатахха, үлэлиир да эбиппит. ЛТО диэн туспа кэпсээн. 1980-с сылларга оскуола оҕолоругар сайыҥҥы лааҕырдары тэрийэр үтүө үгэс баара. Учууталлар сайын аайы биир ый кэриҥэ ол лааҕырга үлэлиирбит. Мин биир сыл от биригээдэтин кытта алаастан алааска көһө сылдьан үлэлээбиппит. Үс-түөрт сылы быһа “Суорун” диэн хаппыыста лааҕырыгар үлэлээбитим. Дэриэбинэттэн хас да килэмиэтирдээх тэйиччи сиргэ лааҕыр туппуттара. Онно 5-6 сыл курдук начаалынньыктаабытым. Былааҥҥа 1 т. оту биэрэллэрэ, күүскэ үлэлиирбит. “Сайыҥҥы уонна кыһыҥҥы оҕо” диэн баар буолар эбит этэ. Кыһын оскуолаҕа баппат, үөрэҕэр мөлтөх оҕо кимнээҕэр үлэһит, уйан, көмөҕө бастакынан сүүрээччи буолара. Лааҕырбытыгар режим, быраабыла кытаанах буолааччы. Киэһэ киинэҕэ диэн дэриэбинэҕэ киирэрбит уонна түүннэри, көр, төннөрбүт. Ити кэмҥэ начаалынай кылаастар оҕуруокка, орто кылаастар лабыктаҕа, улахаттар окко, күрүө тутуутугар, фермаҕа ыанньыксытынан үлэлииллэрэ. Дэриэбинэҕэ сайын халтай хаама сылдьар оҕо суох буолара. Оҕону үлэнэн иитии суолтатын ааҕар буоллахха, хайдахтаах үчүгэй тэрээһиний бу! Билигин ол суох, хомойуох иһин. ЛТО-ҕа үчүгэйдик үлэлээн, биир сыл Сочига сынньанар путевканан наҕараадаланан турабын. Биир сыл бүтүн биригээдэнэн Өлүөнэ очуостарыгар күүлэйдээн кэлэр путевкаҕа тиксибиппит, үөрүүбүт да оннук үрдүгэ. Үчүгэй да кэмнэр эбит ээ!

Үөрэппит оҕолорум бары оннуларын булан, билигин дьон үтүөлэрэ. Биир үөрэнээччим Анатолий Бурнашев ХИФУ культурологияҕа салаатын бүтэрбитэ, республикаҕа биллэр ырыаһыт, урбаанньыт, педагог. Биллэр суруналыыстар бааллар: Людмила Ноговицына, Наталья Кычкина, Жанна Леонтьева. Үөрэппит оҕолорум саха тылын, саха культурологиятын учууталларынан ситиһиилээхтик үлэлии сылдьаллар. Биир оҕом дойдутун хаһыатыгар “Мүрү саһарҕатыгар” дьоһуннаах үлэни толоро сылдьар. Онон туох диэмий, киэн туттар буоллаҕым!

Кулууп сыанатыгар

Кэптэнибэр үлэлии сылдьан, кулуупка эмиэ тутаах үлэһит курдук буоларым, Неустроева Дуся диэн режиссер кыыс баара, сценка, пьеса туруорара, миигин булгуччу кытыннарара. Дьэ, ити курдук, эмиэ да хомуһум, эмиэ да үҥкүүм, эмиэ да ырыам, аны пантомимам, нүөмэр көтө-көтө диэбит курдук буолара. Арыт гримернайга баттаспакка, кулиса кэтэҕэр таҥас уларыттан, саҥа нүөмэргэ ойоҕун. Киһи да күлэр. Ол эрэн ааспыты саныы-саныы, үөрэбин эрэ буоллаҕа.

Оҕолорбун кытта

Пенсияҕа тахсыахпар диэри дойдубар үлэлээбитим. Кыыһым кэргэн тахсан, студенныы сылдьан оҕоломмута. Иккиэн студент буоланнар, сиэммин бэйэм көрбүтүм. Биир сыл “Супер бабушка” күрэххэ кыттан, кыайыы өрөгөйүн билбитим. Инньэ гынан, пенсияҕа тахсан баран үлэбинэн икки эрэ сыл үлэлээбитим. Куоракка киирэн сиэммин көрбүтүм, бэйэтэ да иринньэҥ соҕус этэ, ол иһин икки сыл реабилитацияҕа таспытым, икки сыл массажка сылдьыбыппыт. Онтон ыла утуу-субуу сиэннэр кэлэннэр, куорат баабыската буолан олоробун. Сиэннэр улааттылар, билигин бэйэбэр көмө дьон, үрдүк үөрэххэ, аспирантураҕа үөрэнэллэр. Оҕолор дьиэлэнэн-уоттанан бэйэлэрэ туһунан дьон, мин билигин көҥүл киһибин.

Хобби уонна дьүөгэлэрим

Тугу сөбүлүүрбүнэн дьарыгырабын. Хобби да баар, дьүөгэ баабыскаларбынаан да үөрэ-көтө көрсөбүт. Хаартыскаҕа түһэрэринэн дьарыгырарым, албомнары оҥортуубун. Кыбытык тигиигэ уонна сиэлинэн сэлээппэлэри, онтон да атыны оҥорууга ылсан үлэлиибин, “бэркэ оҥороҕун” диэн хайгыыллар. Айанныырбын, сири-дойдуну көрөрбүн сөбүлүүбүн. Өссө да айаннаабыт, сылдьымахтаабыт киһи диэн баҕалаахпын.

Бииргэ үөрэммит дьүөгэм салайар литературнай куруһуогар киирэн дьарыктаныахпыттан ыла, олоҕум өссө сэргэхсийбитэ. Билии-көрүү эбиллэн, дьүөгэлэрдиин алтыһан, олох толору үөрүүтүн, кэрэтин билэн сылдьабын. Онтон ордук туох нааданый!

Дьүөгэбит Зоя Константиновна Желобцова олоҕун кэпсээнэ, дьэ, ити курдук…

Оттон биһиги, дьүөгэлэрэ, бар дьоно сэҥээрдин диэн, киниэхэ кэккэ ыйытыктары биэрдибит.

• Оҕону, ыччаты кытта сааһыҥ тухары үлэлээбит киһи буоларыҥ быһыытынан, Эйигиттэн ыйытабыт, оҕону иитиигэ саамай суолталаах туох баарый?
• Истэрим, көрөрүм былаһын тухары, оҕону үлэнэн иитиэххэ дииллэр эбит. Ити саамай сөп. Кэпсээтим дии ЛТО холобурун, “кыһыҥҥы-сайыҥҥы оҕолор” диэн. Үөрэхтэригэр улаханнык биллибэт-көстүбэт оҕолор сайынын кэлэн чыҥха атын дьон буолаллар эбит этэ. Бу сүрэхтэрин, бу сатабылларын, үлэлээн бурҕай да бурҕай, табаарыстарыгар үчүгэй сыһыаннарын көрүөххүт этэ. Дьэ, ол оҕолорум олохторугар эмиэ оннук мааны үлэһит дьон, оннуларын булан, билигин түс-бас ыал дьон, оҕо-уруу бөҕөтө, ханнык да үстүү-түөртүү үрдүк үөрэхтээх дьонтон кыратык да итэҕэһэ суохтар, сороҕор өссө ордук да буолуохтара. Уонна мин үөрэтэрим тухары оҕолорбор этэр этим: “Киһи киһитэ буолуҥ” —  диэн. Ол аата тугуй? Чэ, баҕар, бу киһи  оннук улуу ситииһиилэммэтин даҕаны, ол гынан баран дьоҥҥо үчүгэй сыһыаннаах, хайа да түгэҥҥэ дьону кытта уопсай тылы булар кыахтаах уонна үлэһит киһи буоллун. Уопсайынан, киһини кытта киһилии сыһыаны мин туохтан да ордук чорботобун. Оҕолорбун оннук үөрэтэ сатыырым.
• Бу олоххо саамай махталлаах түгэниҥ? Үйэ-саас тухары махтанарыҥ Эйиэхэ туох баарый?
• Бу орто дойдуга төрөөн киһи буолуубар ийэбэр махталлаахпын.

Ийэтэ Анисья Марковна

• Төһө да соҕотох оҕо буолларбын, ийэм миигин оннук атаахтатан ииппэтэҕэ, ол гынан баран, ийэ таптала диэн тугун билэн улааппытым. Кыра эрдэхпиттэн миигин үлэҕэ үөрэппитэ. Букатын кырабыттан иһит-хомуос сууйан, олоппоско салҕанан туран таҥас өтүүктээн, эһэм балыктаан кэллэр эрэ балык хатырыктаан, дьиэ ис-тас үлэтигэр барытыгар ийэм миигин сыстаҕас гына үөрэппитэ. Онон ханнык да үлэттэн толлубат буола улааппытым. Ол иһин ийэбэр улахан махталлаахпын.
• Киһи олоҕо? Олоҕун суолтата, диэххэ дуу, хайдах буолуохтааҕый?
• Киһи бу Орто дойдуга төрөөн олороругар туох эрэ туһалааҕы оҥордорбун диэн санаанан салайтарыахтаах диибин. Бэйэм баарбынан бу сири, бу олоҕу киэргэтэбин диэбэккэ. Учууталлыы сылдьан, холобур, үөрэтэр оҕолорум төрөөбүт тылларын үчүгэйдик биллэллэр, үчүгэйдик саҥардаллар диэн баҕалаах этим буоллаҕа, оннук үлэлээтэҕим. Оттон ийэ, дьахтар быһыытынан, оҕо төрөтөн, оҕотун киһилии үчүгэй майгылаах гына иитэрэ, ол оҕотун оҕолоро эмиэ биир оннук киһилии майгылаах дьон буола улааталлара, бу олоххо аналларын булаллара, дьэ, ол суолталаах диибин. Ийэ киһиэхэ.
• Киһиэхэ ханнык хаачыстыбатын ордук сөбүлүүгүнүй?
• Үлэһит киһини сөбүлүү көрөбүн. Үөрэппит оҕолорум ортолоругар да буоллун, аймахтарым оҕолоругар да буоллун, ордук үлэһит оҕону чорбото көрөрүм. Уонна, ити эппитим курдук, киһиэхэ киһилии сыһыаны бэлиэтиибин. Киэбирии, үрдүктүк туттуу букатын табыллыбат.
• Зоя Константиновна, Эн бэйэҥ сааскыттан быдан эдэр көрүҥнээххин, кистэлэҥҥин кэпсээриий.
• Киһи онтон-мантан санаарҕаабыта буолан, онтон-мантан санаата түһэн, ону сүгэһэр оҥостон, хараҥарыа суохтаах. Хайдахтаах да бэйэлээх быһыы-майгы буоллун, ону аһарына сатыахтаах, олоххо тардыһыыта баһыйыахтаах. Уонна, биллэн турар, хамсаныы. Арыгыны испэппин, ааттыын ЗОЖ Зоя буоллаҕым, табаҕы тарпаппын. Сарсыарда харахпын хайа тардаат, төбөм оройуттан атаҕым уллуҥар диэри массажтанабын, тибетскэй гимнастиканы оҥоробун, телевизорга тугу сөбүлүү көрбүппүн ылынабын, үтүктэн оҥоробун, салгыҥҥа хаамабын, сайыммын ходуһаҕа атаарабын, от оттоһорбун саамай сөбүлүүбүн. Онон хамсаныы уонна сырдык, чэпчэки санаа, баҕар онтон буолуо…
• Саамай үөрэриҥ туохтаный?
• Оҕолорум дьоллорунан дьоллоохпун, аймах-билэ дьонум, доҕотторум, бар дьонум этэҥҥэ буоллуннар. Күннээх халлаантан үөрэбин. Бу Сиргэ куруук эйэ баар буоллун! Ол аата дьол!

Зоя Константиновна туһунан дьүөгэлэрин санаалара

Мария Егоровна Степанова, университекка бииргэ үөрэммит дьүөгэтэ:

Дьүөгэм Зоя дьоҥҥо-сэргэҕэ аламаҕайа, сайаҕаһа, барыга бары сатабыла, үлэһитэ сүрдээх буоллаҕа. Устудьуоннуур кэммитигэр кууруспутугар культмассовикпыт этэ. Билигин да тыйаатырга буолар сонун тэрээһиннэри көтүппэт, кэрэни кэрэхсиирэ бүппэт. Өрүү даҕаны уопсай дьыала туһугар инники күөҥҥэ сылдьар, дойдутун, норуотун туһугар чахчы долгуйар киһи. Зоя Константиновна биһиги көлүөнэ биир бастыҥ, бары өттүнэн холобур буолар бас-көс табаарыспыт буолар.

Прасковья Егоровна Сокольникова,  СГУ-га бииргэ үөрэммит дьүөгэтэ:

Өрүү үөрэ-көтө билигин да үлэ үөһүгэр сылдьар биһиги Зоябыт истиҥ ийэ, эйэҕэс эбээ, эрэллээх доҕор-атас ааттааҕа диэн бары билинэбит, киэн туттабыт.

Устудьуон эрдэхтэн хомус аргыстаах, дьүрүһүтэр алгыстаах, ийэ тылбытыгар төһөлөөх үгүс оҕону үөрэттэ, уһуйда, убаастанар-ытыктанар Учуутал, коллега буолан, күн бүгүнүгэр дылы махтал, хайҕал бастыҥа киниэхэ ананар. Зоя асчыт ааттааҕа, аһа минньигэһэ, дэлэйэ, иистэн да иҥнибэт, үҥкүүлээн, ыллаан да туруо — барыбытын сөхтөрөр.

Күндү киһибит, аны да ахсаабакка-мөлтөөбөккө сырыт, олоҕу таптыыргынан үйэҥ уһаатын, ыччатыҥ ууһаатын!

Татьяна Константиновна Аринкина, оҕо сааһын дьүөгэтэ:

Зоя Константиновна мин оҕо сааһым аргыһа буолар, оскуолаҕа бииргэ үөрэнэ сылдьыбыппыт, онтон ыла “эн-мин” дэһэн кэллибит. Зоя наһаа сайаҕас, аламаҕай, үөрүнньэҥ киһи. Кини баар буоллаҕына, тута сэргэхсийэ түһэҕин, кэпсээн-ипсээн, күлэн-үөрэн чахчы сэргэх киһи. Мин киниэхэ холоотоххо, олох атын киһибин, ол иһин тапсабыт быһыылаах. Саҥата суох батыһа сылдьааччыбын. Дьүөгэм этэҥҥэ сылдьан дьоһун сааһын көрсөрүттэн үөрэбин. Эҕэрдэлиибин! Өссө да эрчимҥин ыһыктыма, үөрэ-көтө, мичилийэ сырыт диэн алгыыбын!

Галина Михайловна Федорова, Лөгөй орто оскуолатыгар бииргэ үлэлээбит коллегата, дьүөгэтэ:

50-ча сыл доҕордоһуу элбэҕи этэр. Дьүөгэбин Зоя Константиновнаны олус күндүтүк саныыбын, киһи эрэнэр киһитэ. Кини бастакынан эйиэхэ көмөҕө кэлиэҕэ, сүбэһит бастыҥа, үлэһит ааттааҕа, хаһаайка бэрдэ. Дьүөгэм барахсан, этэҥҥэ буол, доруобай сырыт!

Оттон Зоя Константиновна оҕото, кыыһа Надежда Желобцова-Ермолаева ийэтигэр маннык тыллары аныыр:

Хас биирдии оҕоҕо ийэтэ күн сирин эгэлгэ бэйэлээҕин, билиитин, эриэккэһин иҥэрэр аналлаах. Ол курдук миэхэ ийэм саамай чугас киһим, бастыҥ киһим. Кини баар эрэ буоллар, онно олох ньиргийэр, олох күөстүү оргуйар, бэйэтэ да сүрдээх үөрүнньэҥ, позитивнай киһи. Оҕо сылдьан, ийэбин учууталлыы сылдьар кэмнэригэр, ис киирбэх уонна дьоһуннаах бэйэтин олус убаастыы, ытыктыы көрөрүм. Оннук дириҥ ытыктабыл миэхэ иҥэн хаалбыт. Ийэм миэхэ дьүөгэ да курдук буолара, киниттэн кистэлэҥим суох буолааччы, кыһалҕабын, үөрүүбүн кинилиин үллэстэ үөрэммиппин. Мин ыал буолуохпуттан саамай көмөлөспүт, бигэ тирэх буолбут киһим кини, оҕолорбун быыкаайыктарыттан кини көрсүбүтэ, үөрэхтэригэр көмө буолара, сүбэ-ама буолар киһилэрэ эмиэ кини. Ийэбин олус таптыыбын!

Күн күбэй ийэм барахсан, куруук да маннык үөрэ-көтө доруобай, дьоллоох сырыт! Эдэрдии эрчимҥин тута сырыт, оттон 75 саас диэн бу 25 саас буоллаҕа, үһүс эрэ төгүлүн.

Оттон биһиги,” Сайдам саастар” , хоһоон аныыбыт:

Сааһыран олорон

Сааһыланан ыллахха,

Төрүөт көрдөөн

Толкуйдаан көрдөххө,

Сэттэ уон биэс сааска

Дьоллоох киһи тиийэр,

Олоҕун дьоһуннук олорбут

Дьүһүннүүн кэрэтийэр.

Бүгүн биһи дьүөгэбит,

Мааны кыыспыт Зоябыт

Үбүлүөйүн бэлиэтиир,

Үөрүү кыымын бэлэхтиир.

Эдэр сааһы санаатахха,

Студент сылын эргиттэххэ,

Активистка Эн этиҥ,

Сүүрэр-көтөр Эн баарыҥ.

Чэпчэкитик көтө-дайа

Үҥкүүлүүргүн көрөрбүт,

Хамсанарыҥ имигэһин

Үөрэ көрөн хайгыырбыт.

Хомуска уһуннук уһуйуллан,

Уоһу-тииһи дьүккүрүтэн,

Олус бэркэ оонньууруҥ,

Ордуктара буоларыҥ.

Эдэр сааскар, эрчим кэмҥэр

Билии аанын аспытыҥ,

Баһаатай, учуутал буолаҥҥын,

Үрдүк ааты сүкпүтүҥ.

Сыллар-хонуктар ааһаллар,

Үлэттэн тохтуур саас кэлэр,

Иккис тыыны ылбытыҥ,

Олох кэрэтин билбитиҥ.

Биһи кыыспыт таах олорбот,

Үлэлии үөрэммит таах сыппат,

Дьонноох киһи тутайбат,

Кэлии-барыы тохтообот.

Харалаах маҥан ситиинэн

Сахалыы бэргэһэ да тигэр,

Араас өҥнөөх сабынан

Киэргэл тигэн сөхтөрөр.

Үтүө дьүөгэ, сайаҕас киһи

Сылаас сыһыан эйгэлээх,

Ыалдьытымсах дьүөгэбит

Куруук мичээр аргыстаах.

Сааскы күммүт үөрэ көрсөр,

Дьүөгэ кыыспыт имэ кэйэр,

Кыраһыабай, чочуонай

Зоя кыыспыт дьоллоох күнэ!

Күндү, кэрэ Зоябыт,

Эҕэрдэ бастыҥын этэбит,

Куруук эдэр дууһалаах

Сырыт маннык дьоллоохтук! (ааптар Чэлгийээнэ)

Дьэ, ити курдук, биһиги дьүөгэбит туһунан дьоно сэргэтэ бука бары кэрэ тыллары этэллэр, кининэн киэн тутталлар. Үрүҥ күн сырдыгын-сылааһын иҥэриммит үтүө киһи төлкөлөөх түөрэҕэ түөрэҥнээбэт, бар дьонугар суолдьут сулус кэриэтэ буолар! Өрөгөйдөөх үбүлүөйгүнэн, күндү дьүөгэбит!

“Сайдам саас” түмсүүттэн  дьүөгэлэрэ, 2024 с., муус устар 11 күнэ