Таптал уонна кэскил-VI

     Автор: Виталий СУР.

Саха омук демографияҕа кэскилин туһунан Эллэй эһэбит кэс тыла баарын билэбит. Кини Омоҕой баай мааны кыыһыттан тоҕо аккаастаммытай, тоҕо мара кыыһы ойох ылбытай? Төрүөхтээх, элбэх оҕолоох буолсук диэн! Кыргыттар төһө күүгэннээхтик бырылаччы ииктииллэрин кэтээн көрөн баран. Мааны кыыс быста-быста барбах тыккыратар буоллаҕына, көйгө кыыс барахсан күүгэннээхтик күүгүнэччи ииктиирин биһирии көрөн…

Быһата, саха омук демографиятын туһунан бэйээмэ. Эллэй эһэбит кэриэс-хомуруос тылларын үтүгүннэрэн…

Поэма

VII

Ураһа туртаҕар сырдыгар

Ньамаҕан олбоххо олорор

Омоҕой оҕонньор иннигэр

Баараҕай Баатылы барыйар.

Ол туран саҥалаах,

Ол туран дьаҥсыырдаах:

– Оо, тойон убайым Омоҕой!

Күлүктэр көрдөрө солоҕой!

Бу Орто дойдуну буулаабыт

Алыстаан Харданныыр эрдьигэн, —

Халлааҥҥа кысаһа кыһыйбыт

Кыыра Хаан түбүлүүр тэҥсигэ!

Ол кэлэн кыыс аймах кутугар

Көрөбүн үөн курдук өтөрүн,

Кыыл барбыт кыйыттар кыдьыгар

Уу туҥуй сүрэҕи сөрүүрүн.

Киһилии сиэр-майгы силигин

Сирэри сүбэлиир эбитин,

Дьаарбайар дьабылга дьалыҥын

Аныырга угуйар эбитин:

Мэҥийэр-мэлдьэһэр мэндэйгэ,

Дьаллайар дьаалылаах дьабыҥҥа!

Көрөбүн үрүҥ күн утаҕын

Сүүмэххэ араартыыр үлэтин,

Көй көлдьүн дьэргэлгэн кустугун

Салгыҥҥа саамылыы өрөрүн:

Ол эдэр сүрэххэ сит[1] буолуо,

Көрүлүүр күөх көйгө угуйуо.

Оччоҕо ыраатыах ыччаппыт

Сир-халлаан ардыгар чаардыаҕа,

Халлааҥҥа хантайбыт ычабыт

Сирдээҕи силиһин сиириэҕэ!

Омоҕой дьиэ үрдүн олоотуур,

Суҥ сөрүө олбоҕор оллооннуур:

– Аан Эмчэй халлааҥҥа кийииттии

Бараары тииһэр дуу, хайдаҕый?

Кинини сир кырса силистии

Тарҕаныа диэбиппит, — ол тугуй?

Эмчэйгэ анала, — хара уус

Тараанныы тараахтаан тарҕыыра,

Тараҕай сирдэргэ харылас  

Халаанныы таһымнаан тахсара!

Томторго турарга тойон уус

Баар буолуох тустааҕын билэбин,

Аҥааттар аймахха төрүт уус

Ньыкаа Куо буолуоҕун этэбин, —

Аан Эмчэй онуоха, саараама,

Сананыа суохтааҕын билиэхтээх,

Ону эн Баатылы, баалаама,

Билбэттии туттарыҥ сэрэхтээх!

Эн этиҥ буолбатах этэ дуо,

Аан Эмчэй дьылҕатын түстээччи,

Мэлдьэх дуо, буолбутуҥ ала-чуо

Кыысчааным үс кутун тутааччы?  

– Убайыам, мин этэр тылларым

Ньыкааҕа уон ордук сыһыаннаах,

Алыстаан адьарай сыҕарым

Кинини куудьуйар майгыннаах…

– Кэбис, киэр! үлүгэр үөдэни

Күн сирин киртитэн үөтүмэ,

Эмчэйгэ үөтэлээх үтүөнү

Үтэйэр үлэхпин умнума!

Ньыкааны арчылыы сылдьарга

Хамырҕан кырдьаҕас баар этэ,

Эллэйдиин уруу-той тардарга

Тосхоллуур тустаах диэн эбитэ!                  

Эллэйдээх Ньыкаа диэн этилэр

Тойон уус удьуорун тардааччы,

Төрүт уус аймаҕы тэнитэр

Толомон томторго турааччы!

Оттон эн Эмчэйиҥ үс кутун

Арчылыыр алгыскын алкый дуу,

Хамырҕан үлэхтээх өлүүтүн

Былдьаһар дьаллыккын тохтот дуу…

Ойууттар харсыыгыт сэрэхтээх,

Оҕолор дьоллорун быспатын,

Кынчыатыы кэтэһэрэр кэнтиктээх

Сарсыҥҥы кими да күүппэтин.

– Алҕһыыр эбиккин, убайым,

Күнүүлүүр диэн тугун билбэппин!

Эрдэттэн тулабын мин хайыым, —

Аан Эмчэй кэскилин сирбэппин:

Көрөбүн үс саха төрүөҕэ

Киниттэн утумнаан барыаҕын,

Дьол-соргу оргуйар көбүөҕэ

Биир эрэ ураанан тахсыаҕын, —

Урааҥхай сахалар иллээх ыал

Кэриэтэ олохтоох буоллуннар,

Арахсыы диэн тугун төрүт дуол

Ылыммат соргулаах буоллуннар!

Дьэ, арай…

Тойон уус улуутук сананан

Хараттан-бороҥтон арахтын,

Чаҕары, буор дьону баламат 

Тус-туспа араҥа оҥордун, —

Сатаммат, сатаммат, сатаммат,

Ол омук бэйэтин хараммат!

Тойоҥҥо-хотуҥҥа бэрт да бэрт,

Кыра дьон кырыһа үктэллээх…

Ол эрэн, көлөҕө биир эбээт

Ким буолар киниэхэ дөрөлөөх[2], —

Чугастан сылдьааччы тойон дуу,

Ыраахтан кэлээччи эбит дуу,

Бэйэтин омуга “һ´айдыыр” дуу,

Тойонун өстөөҕө кэлбит дуу…

Ол аата саханы тус-туспа

Хаттыкка араарыы сэһэнэ, —

Холумтан үрдүгэр мас кыспа

Күдэҥҥэ күөдьүйэр кэриҥэ…

Хор, бэлэм чыырпааны тоһутар

Өстөөххө төһө өр буолуоҕай,

Саҕаһа оҥостон уматар

Үөрүүттэн, дьэ, тоҕо тохтуоҕай!

***

Омоҕой эппитэ биир этии,

Хоруйа мэлдьитин биир сэтии:

– Суортан суор төрүөхтээх, отой дуол,

Тураахтан да тураах, биллэр суол!

***

Таптал тыынын кырыардар

Туспа дьарык буоллаҕа,

Кэскил суолун кыаратар

Анал сорук буоллаҕа.

Алыстаан Харданныыыр эрдьигэн

Күлэн-үөрэн куолахтыыр,

Иһин үөнэ тэһэ кэйэн

Сатарыччы туойаахтыыр.

Ону истэр сүүрэр-көтөр

Кыыл да, чыычаах аймаҕа —

Ырыа тыла көҥүл көтөр,

Дьон да истэр, бадаҕа!

– Эллэй боотур улугуран

Бэрт киһи, дьэ, буорайда-а!

Тапталлааҕын көрөн туран

Кустук нөҥүө куоттарда!

Һа-´һа-һа! Ыт баһа-аа!

Дьэрэкээнниир кустук уҥуор

Муҥур дьоннор сылдьаллар,

Оннук-маннык холус-холуор

Дьону онно билбэттэр:

Мэлдьи күөххэ, мэлдьи күҥҥэ,

Күлүк түспэт күлүмҥэ

Чэчик үргээн сыллыы-сыллыы

Сылдьыахха кэрэ сыһыы!

Һа-һа-һа! Ыт атаҕа!

Оннук кэрэ дойдуну

Сылгы үөрэ тэпсибэт,

Нуолур торҕо хонууну

Сүөһү түөрэ сүргэйбэт, —

Үрүҥ илгэ уйгунан

Онно күөлэ толору,

Тохто турар аһынан

Ото-маһа ситэри.

Онно көбөр күөнэҕи

Сэттэ төгүл уобаллар,

Уонна көр-нар күрэҕин

Күнү күннээн сырсаллар!

Эллэй курдук хаамаайы

Онно баара бобуулаах, —

Сиргэ хаппыт дьон аайы

Ол дойдуттан биир ыйаах:

Үөтэлээбэт үлэҕэ

Өлүү-тиллии үлүскэнэ,

Күөнү көрсүү күрэҕэр

Күнүүлэһии көрдүгэнэ!

Һа-һа-һа-һаах! Ыт сыыҥа!  

Оннук быстах дьылҕалаах

Орто дойду дьоннорун

Үрүө-тараа дьаһаллаах

Үгүс үөгүү доргуурун

Холбоспута салайар,

Кыттыспыта дьа´айар!

Оннук халыҥ тойот хаан

Орто дойду аньыы дьайын

Сарыы курдук сууланан,

Кирдээх кэлим чоҕойун

Киинин кибэр мунньунан, —

Биир сүбэнэн диэн ааттаах

Баһылыахтаах аналлаах!

Эллэй Боотур, бэрт киһи!

Дьылҕа хааҥҥа эрэнэн,

Үтүө сиэри тутуһан,

Мааны киһи аатыран,

Хойгур дуйга сөпсөһөн, —

Үрүҥ Айыы эйигин

Баһылыкка аныырын,

Улар мэйии кэриэтэ

Кэтэспэтиҥ сөп этэ.

Мөлтөх эрэ манаһар

Халлаантан ас түһэрин,

Сур бөрө хаары хаһан

Көрбүтүҥ дуо аһыырын?
Саараама кэтэһимэ,

Халлаан диэки көрүмэ,

Олох иһин охсуһуу —

Тойоргуурга дьулуһуу!

Абааһылар мунньахтарын,

Суй халлаантан уураахтарын

Сир-сир аайы ыһалларын

Ону дьоннор хабалларын, —

Истибиттээх этиҥ дуо,

Сэрэйбиттээх этиҥ дуо?

Онно чопчу этиллэр:

Баһылыкка баҕалаах

Баһаам буолуох тустаах диэн,

Ол туһугар үтүрүһүөх,

Үгүс буолуох тустаах диэн.

Тус туһунан тойугу

Туора-маары туойуохтаахтар,

Атаанныырга соругу

Үөрэ-көтө тутуохтаахтар —

Биир сүрүнү булбакка

Тэлгэһэҕэ мунуохтаахтар,

Биир сүбэни тобулбакка

Илин-арҕаа көрүөхтээхтэр —

Уонна хааны тоҕуохтаахтар!

Оннук тойот араҥатын

Ахсааныгар киирэргэ,

Адаар дьон халҕаһатын

Хапсаҕайдык хайытарга, —

Тоҥолоҕун тоһоҕо буоллун,

Өйүҥ-санааҥ оҕуур буоллун!

“Бар дьонум” дии туран

Балыйыах тустааххын,

“Аньыы-кэйии” дии туран

Албынныах тустааххын!

Муҥур күүстээх — баай-дуол,

Ону кытта аат-суол, —

Дьэ, бу буолар эр бэрдэ

Талаһыахтаах үрдэлэ.

Оннук-оннук!

Эллэй ыыра ол курдук!

Көтөр-сүүрэр тыынар тыыннаах!

Истиҥ уонна тарҕатыҥ,

Сыыллар, устар алчах[3] аймах,

Сири сиирэн тириэрдиҥ:

Эллэй Боотур тойонун

Тыынын тардар соруктаах,

Ол кэнниттэн кини оннун

Булар хара санаалаах!

Баһылаары барыгытын,

Баайы-дуолу былдьаары,

Сардаҥалаах саргыгытын

Бурҕалдьылаан ылаары —

Кулут-чаҕар оҥостоору,

Талбытынан дьаһайаары!

***

Тыл барда, ох барда.

Хоп-сип буолан тарҕанна.

Сир-сир аайы таммалаата,

Салааланна, адаарданна,

Үстүү былас муостанна,

Сорох сиргэ сытыйда,

Сыттанна-сымарданна,

Онон-манан өргөстөннө…

***

Сири-буору сиксигинэн

Сурах-садьык тарҕанар,

Хойгур хоп-сип ордук күүстээх,

Дьон өйүн ыһар түстээх.

Хомурҕаннаах Хамырҕан

Тиийэн кэлэр тойоҥҥо,

Ырааҕынан эҥсэн-арҕан

Чуга´аата хоп сонуҥҥа:

– Этэллэрин этэллэр,

Кэпсииллэрин кэпсииллэр.

Тыала суохха мас хамсаабат,

Дьон сигилитэ уларыйбат —

Былыр буоллун, быйыл буоллун,

Олох оонньуура уодаһын,

Кэлин буоллун, хойут буоллун,

Судургута — тыын салҕааһын[4].

Эн Эллэйгэ сыһыаныҥ

Үтүөтүн билэн туран,

Хайдаҕын даа иһин

Итэҕэйэр ыарахан…

Ол да буоллар, кэлии киһи

Төрдүн-ууһун билэҕиэн,

Обот-соллоҥ туруу күүһүн

Сибикилээн сэрэйэҕиэн?

Эрдэ-сылла чокуйуоҕу

Сурах хоту саарбах буолуо,

Этириктээн этитиэҕи

Ньыкаа Куоҕа мөкү буолуо.

Хомурҕаннаах Хамырҕан

Ол-бу диэки олоотоото,

Хайдах буолуон өтө ааҕан

Чочумчатык толкуйдаата.

Омоҕой Тойон тулуйбата,

Куһаҕаннык ордоотоото:

– Тылбыы тылгын ыйыстыбыт

Буоллаххына киэр дьэбэлий,

Оттон тугу эрэ чопчу билбит

Буоллаххына кэпсээн кэҕий!

Үөһээ дойду илдьитэ

Дьөһөгөй оҕото түспүтүн

Кустук уота сириэдийэн

Ураа устун үрбүтүн —

Ыараханнык ылынным,

Уот абыттан толуннум.

Дьолуо суох быһыыта

Дьуоҕаласта дуу, бадаҕа,

Сайдам санаа түһүүтэ

Буолла илэ адаҕа!

– Дьэ, дьэ, дьэ!

Санааргыахха төрүөт суох,

Төттөрүтүн да диэххэ,

Халлаантан түспүт уох

Эҥинэ уокка көстүөҕэ.

Ол аайы төннөн барыах

Туспут суох балай салла,

Хата, онтон туһа тардыах

Быһыы-майгы баар буолла…

Ньыкаа Куо барахсаны,

Үөһээҥилэр көрдүүллэр,

Сабыллыбат саһарҕаны

Бэлэхтиэхпит дэһэллэр.

Кимий диигиэн?

Халлааҥҥа сулуһу сыымайдыыр

Кыыра Хааан эрдьигэн ылгына,

Үс дойду үөһүнэн айанныыр

Харданныыр көрдөһөр сулана.

– Кэбис, кэбис, улуу дьаалы

Ырааҕынан сырыттын,

Ол дойдулуун сыыттыыр дьаабы

Эйигиттэн тахсыбатын!

Сүдү дьоннор, улуу дьоннор

Киһи уйбат тыыннаахтар,

Үс дойдуну арҕараннар

Туохха баҕарар тиэрдэллэр!

– Саллыы дьоннор, ол кырдьык…

Оччотугар хайыыбыт?

Урааҥхайы эһэр кыдьык

Үгэһинэн кыргыһабыт?

Санаан көрүүй, тойонуом,

Дьылҕа уурар тосхолун,

Хаан тохтуулаах бэрт холуон

Быһыы-майгы тохтуурун.

Үөһээ дойду уруууларын

Манна ким утарыай,

Муҥур тойон буоларбытын

Дьэ, ким саарбахтыай!

Өскө, Эллэй куһаҕаҥҥа

Санаммыттаах да буоллун,

Оччотугар халлааҥҥа

Суоһурҕана оонньоотун!

Эгэ эрэ, буоллаҕа —

Ол күнүнэн бүттэҕэ!

Барытыгар табыллабыт,

Очуос аайы тахсабыт:

Үөһээ дойду хотуна,

Орто дойду тойоно:

Ньыкаа уонна Омоҕой —

Кыыра Хааҥҥа ходо±ой!

***

Омоҕой тойон толкуйга

Оройунан түспүтэ.

Икки саары ардыгар

Чопчу хоруй сүппүтэ.

Үөһээ дойду аҥааттар

Абааһытын аймаҕа

Аатырарыҥ хайдаҕый?

Орто дойду туом тутар

Тойоно буолар тускулга  

Тохтуур санааҥ туохханый?

Баһылыыр-көһүлүүр баҕалаах

Баһаам буолуо, ол кэрэх,

Илбис тардар ухханнаах

Куомуннаахха хаан — бэлэх.

Оччотугар Кыыра Хаан

Кынатыгар киирдэрбит,

Саха иһигэр атаан

Тахсыбатын билэбит.

Өндөл халлаан күүрээнэ

Үрдµк мэктиэ буоллаҕа,

Дьон ычатын сүүрээнэ

Бэрт кыараҕас куолаҕай —

Тута саба тутуохтара,

Сиҥнэри үктүөхтэрэ.

Оттон кыыһым Ньыкаа Куо

Кыыра Хааҥҥа кийиит дуо!

Оҕо-уруу тарҕаныа,

Ыллам ыччат ыраатыа —

Үөһэттэн айдарыылаахтар,

Бастыҥ буолар аналлаахтар!

***

Сурах-садьык үллэҥнэс,

Орто дойду куугунас.

Туймаада тыыннаах киэргэлин,

Омоҕой тойон оҕотун —

Көрдөр хараҕын дьүккэтин,

Туурдар тииһин миилэтин

Туналыйар Ньыкаа Куону

Ыйыппыттар үөһэттэн —

Үс дойдуну өтөрү,

Киэҥ куйаары курдары

Уот кутурук сырыылаах —

Кырыы халлаааны кыһыйар,

Хатыы халлааны хаһыйар

Кыыра Хааан сүҥ иитиэҕэр,

Үс дойдуга тэҥсигэр

Алыстаан Харданныыр уолаҥҥа,

“Ол дойдуттан” таллаҥҥа!

Омоҕой тойон сөбүлэспит,

Оҕобун биэрэбин диэбит.

Үөрүү-көтүү биллибэт,

Уруй-айхал иһиллибэт.

Сипсиһии, кэлии-барыы,

Уор урууттан дьаарханыы,

Биир кэм суугун-сааҕын:

Аньыыгын-хараҕын ааҕын!

/Салгыыта тахсыаҕа/

---

[1] Сит — күрүчүөктээх уһун быалаах балыктыыр тэрил.

[2] Дөрө — оҕуһу муннуттан сиэтэр быа.

[3] Алчах — баҕа, уу-хонуу харамайа.

[4] Тыын салҕааһын — (манна) өлөрүү