Тыа хаһаайыстыбата: “шоковай терапия” курус көстүүтэ…

Виталий СУР.

Муус устар 12 күнүгэр Ил Түмэн тыа хаһаайыстыбатыгар сис кэмитиэтин киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар сырыттым. Мунньах Арктикатааҕы аграрнай университекка буолан ааста. Манна Ил Түмэн депутаттарыттан ураты бырабыыталыстыба чилиэннэрэ уонна да атын интэриэстээх биэдэмэстибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ыллылар. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн миниистири солбуйааччы Николай Степанович Афанасьев баар.

Мунньаҕы сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ, уруккута тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов ыытта.

Мин тыа хаһаайыстыбатыгар ыытыллар политиканы “шоковай терапия” диэн ааттыыбын. Билиҥҥитэ, сүөһүнү-сылгыны эһэр, ол эбэтэр, тыа сирин төрүт олохтоохтортон босхолуур үлэ барар. Чуолаан, сир баайдаах хотугу улуустарга.

Бэйэҕит билэҕит, кэтэх хаһаайыстыбалар үүт туттарбат усулуобуйаларын үөскэтии түмүгэр, дьон ынахтарын тарбыйахтарын кытта кыыл ыытан кэбиһэллэр. Үйэлэр тухары бүөбэйдээһиҥҥэ үөрэммит дьиэ сүөһүтэ кыыллыйара улахан содуллаах, туһатыттан тахсыан сөп. Саҥа төрөөбүт сүөһүгэ “раздой” диэн баар буолуохтаах. Тарбыйах биир күн “быһа” эмиэ, биир күн синньигэр үүтэ хаалыа, ынах эмиийэ “мастыйыа”. Оттон ынах эмиийин эмтиир, бүөбэйдиир судургута суох дьыала. Эмтэммитин кэнниттэн аны үүтэ туһаттан тахсар – антибиотиктаах буоллаҕына, оннук үүтү туттар көҥүллэммэт.

Сир оҥоһуллубат, өртөммөт буолан сылгы хаһыыта суох буолла. Онон, Герман Отов этэригэр дылы, барыта таҥнары эргийдэ: ынахтарбыт кыыл бардылар, сылгыларбыт далга киирдилэр. Кыбыыга да диэххэ сөп.

Ол хайдах содула суох буолуой.

Ааспыт сылга сүөһүбүт ахсаана  12 тыһыынча төбөнөн аҕыйаабыт. Бу, билиҥҥи кэминэн ыллахха, бүтүн улуус сүөһүтэ. Арай, Саха сирин үрдүнэн сүөһү ахсаана Хаҥалас улууһугар эрэ хамсаабатах. Соҕотох Таатта улууһугар 2 тыһыынчанан аҕыйаабыт, Бүлүүгэ уонна онтон да атын улуустарга 1 тыһыынчанан…

Мантан салгыы аа-дьуо буолбакка, соҕотохто таҥхалыйыы буолуон сөп.

АРКТИКАНЫ КӨҺӨРӨБҮТ ДУО?

Мунньах сүрүн боппуруоһунан Саха сирин Арктикатааҕы балаһатыгар тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы кэнсиэпсийэтин барылын дьүүллэһии буолла. Манна этиллибитинэн, бэс ыйын 1 күнүгэр диэри кэнсиэпсийэ силигэ ситиэхтээх үһү.

Биир депутат быһаарсааччы буолла. Сунтаар депутата Андрей Николаев, финансист буоллаҕа, суоттуу охсубут. Арктика 13 улууһугар олорор 64 тыһыынча киһиэхэ 1,8 миллиард үбү, ол эбэтэр, Саха сирин нэһилиэнньэтин 6,4 %-на дьоҥҥо, тыа хаһаайыстыбатыгар көрүллэр суума 12 %-нын көрөрбүт төһө сөптөөҕүй диэн буолла. Таба, сылгы буоллун даҕаны, оттон ынах сүөһүнү онно иитэр, үүнээйи аһылыгы онно олордор наада дуо, киин сиргэ ииттэр, манна үүннэрэр уонна онно тиэйэн илдьэр ордук буолбатах дуо диэн боппуруоһу туруорда.

 Арктика министиэристибэтин бэрэстэбиитэлэ ону кытта сөбүлэспэтэ: оччотугар онно олохтоох 64 тыһыынча киһини Дьокуускайга көһөрөн аҕалабыт дуо?

Норуот депутатын хоруйа дөбөҥ буолла:

– Көһөрүөххэ!

Үп-харчы эйгэтин үлэһиттэрэ сэрэхтээх дьон, ардыгар сыыппаралар кэннилэригэр олох олоро сатаан букунаһар дьону өйдөөн көрүө суохтарын сөп. Ол иһин былыр “главбух диэн бириигэбэр” диир буолаллара – “главбух” бастакы сирэй буолбутун мин көрбөт этим. Баҕар, ханна эрэ бааллара буолуо… Билигин, “финансовай буржуазия” диктатуратын кэмигэр күннэрэ көтөн, күөнэхтэрэ көбөн сылдьар диэххэ наада.

Хоту да сахалар олороллор эбээт, ынаҕы, сылгыны иитэллэр. Бэл, Булуҥҥа бороҕоттор бааллар, эмиэ сүөһү ииттэллэр этэ. Билигин хайдаҕа буолла? Биир-икки ыалга чуолкай баар этэ, аҕыйах сыллаахха диэри.

Саха сүөһүтэ Эбээн Бытантайтан тарҕанна. Симментал булкааһа суох сүөһү онно эрэ ордубут сирэ. “Главбухтар” былааска кэлбиттэрин кэнниттэн, ол аата, 90-сылларга төрүкү эстэ сыспытын, хата, Вячеслав Штыров ол хаһаайыстыбаны ГУП, ол эбэтэр, судаарыстыбаннай  тэрилтэ оҥорон өрүһүйэн турар.

Үөһээ дьааҥылар эмиэ сүөһү, сылгы дьарыктаах дьон. Онно таба билигин сыта да суох буолуохтаах.

Оттон оҕуруот өттүн ылар буоллахха, хата, онно теплицалары тутуохха наада. Сайынын күн киирбэт сиригэр, дьэ, теплица үүнээйитэ өлгөмнүк үүнүө этэ.  

ДЬОЛЛООХ ДЬОКУУСКАЙ аатынан РЕЗЕРВАЦИЯ

Депутат мээнэҕэ итинник эппэт. Тоҕо диэтэххэ, өрөспүүбүлүкэ салалтата бүүс-бүтүннүү Дьокуускайдааҕы агломерация туһугар туруна сылдьар. Мээнэҕэ 2023 уонна 2024 сс. Дьокуускай маастар-былаанын олоххо киллэриигэ 10 миллиард солк. көрүллүбүт үһү дуо? Бюджетнай инфраструктурнай кирэдьиит суотугар. Бу 3 бырыһыаннаах, 15 сылга диэри бэриллэр кирэдьиит. Үһүс сылтан төлүөххүн сөп. Ол да буоллар, иэс аата иэс буоллаҕа.

Барыта, 2030 сылга диэри, 450 миллиард суумаҕа инфраструктура тутуута барыахтаах – Дьокуускай маастар-былаанын олоххо киллэриигэ.

Бу капитализм үчүгэй инфраструктуралаах Дьокуускай агломерациятыгар чөкө ырыынак оҥостор быһыыта. Угуйар угаайы. Ороскуоттаах хотугу дойду нэһилиэктэрин дьоно сыыйа киин сиргэ көһөн кэлэллэрин курдук. “Хотугу завоз” ыар таһаҕаһын чэпчэтэр, сыыйа суох оҥорор туһугар.

Ону кытта, сир баайын хостуур хампаанньаларга олохтоох дьон мэһэй-таһай буолбаттарын наадатыгар. Канадаҕа, Аляскаҕа курдук. Онно хотугу территорияларга вахтовай бөһүөлэктэр эрэ бааллар.

Тоҕо диэтэххэ, капитализм, ол аата, “буржуазия диктатурата” төрөөбүт дойду эҥин диэҥҥэ ымманыйбат, харчыта баар сирин “дойду” оҥостор.

Ол курдук, тыа хаһаайыстыбата бары көрүҥэ түһэр. Арай Дьокуускайдааҕы көтөр фабрикатын сымыыта сыллата элбиир эбит. Дьон түмсүөн “быатыгар” диэххэ.

Сүөһүбүт ахсаана сылга 12 тыһыынча төбөнөн аҕыйыыр буоллаҕына, хас сыл барарый? Уонча сыл буолар эрэ, суох эрэ… Уонна ханна барыахпытый, бары “маастар-былаан оҕолоро” буоларбытыгар тиийэбит. Туох да оҥорон таһаарар тэрилтэтэ, собуота-фабриката суох соҕотох куораппытыгар, Дьокуускайдааҕы агломерациябытыгар мустуох бэйэбит дуо? Тугу үлэлиибитий? Чахчы резервация буоларыгар тиийэр. Арассыыйа байдаҕына босхо иитэн олоруо диэн эрэнэрбитигэр эрэ иийэбит.  Индеецтэр, эскимостар курдук.

Манна биири өйдүөххэ наада. Киһи ҮЛЭЛЭЭН эбисийээнэттэн киһиэхэ кубулуйбута диэни итэҕэйиэ суохха сөп эрээри, ҮЛЭ суох буоллаҕына киһи бэрт түргэнник эбисийээнэҕэ кубулуйара саарбахтаммат.

Ол эрэн, оҥорон таһаарыы эйгэтэ остуоруйаҕа курдук уларыйаары турар. Искусственнай интеллект, роботизация… Креативнай экономика диэн буолар. Интеллектуальнай айар үлэ, үрдүкү технологиялар.

Баҕар, ол сайдыы диэн аатырара буолуо эрээри, саха диэн омук суох буолуо турдаҕа.

“ХАЛЛААН ДЕПУТАТТАРА”

Депутаттар “Саҥа Олох” инвестиционнай бырайыак туһунан  интэриэһиргээтилэр. Били, роботизированнай хотон тула. Дьэ, 250 ыанар ынахха аналлаах хотону быйыл тутан саҕалыыбыт диэн буолла. Ол эрээри бырайыага ситэ илик үһү, онон сыаната биллибэт.

Сүрүн кыһалҕа – аһылык базатын тэрийии диэн буолла.

Интернет ресурсалартан биллэринэн, ити хотоҥҥо анаан Вологодскай уобаластан голштинскай боруода ынахтары атыылаһабыт диэн этэ. Бу аан дойду үрдүнэн саамай үүттээх ынахтар. Бу боруода Орловскай уобаласка (Украина чугаһа) сылга ортотунан 8-8,5 тыһыынча киилэ үүтү биэрэр диэн суруйаллар. Ортотунан, ол быыһыгар уонтан тахсаны биэрэр рекордсменнар бааллар буоллаҕа.

Суруйалларынан, бу аһылыгар олус хаппырыыс уонна тоҥуй боруода эбит. Онон Уралтан бэттэх улахан рентабельнайа суохтар үһү. Арассыыйаҕа олохтоох боруодалары кытта иссиһиннэрэр эбиттэр. Оннук үлэлээн Сибиир уонна Аан Илин диэки үүттэрин лаппа элбэппиттэр.

Тоҥуй уонна аһылыгар хаппырыыс сүөһү биһиэхэ, дьэ, хайыыр?

Депутаттарбыт, омуннаах соҕус дьон буолан биэрдилэр. “Биһиги ынахтарбыт тоҕо 3 тыһыынча эрэ киилэни ыаталларый, тоҕо манныгый, тоҕо науканы туһаммаппытый”, – диэн туран кэллилэр. Ханна эрэ атын эрэгийиэннэр, субу, аҕыйах сыллаахха 3 тыһыынчаны ыыр буоллахтарына, “науканы туһананнар” билигин 8-9-10 тыһыынчаны ыыллар диэн буолла!

Тыа хаһаайыстыбатын сис кэмитиэтигэр маннык “халлаантан түспүт дьокутааттар бааллар диэ! Баар быһыыны-майгыны уонна, һэ-һэ, “социальнай суолталаах” албыны (ортотунан 3 тыһыынча киилэ үүт) араарыа эбиттэр.

Хойгур  тойук буоллаҕа.

Сэбиэскэй саҕана өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн “5 тыһыынчалаахтар” диэн аҕыйах ыанньыксыт баара. Павел Шарин курдук аатырбыт ударниктар.

 “2 тыһыынчалаахтар” диэн оройуон иһинэн бастыҥ передовиктар баар буолааччылар. Олохтоох хаһыат сирэйиттэн түспэт үлэһиттэр. Оттон атыныгар ортотунан 1-1,5 тыһыынча иһинэн-таһынан буолуо, ортотунан биир ынахтан. Бу өссө симментал олохтоох боруода лаппа олоҕурбутун, тириитэ тэнийбитин кэнниттэн.

“Ынах үүтэ тылыгар” диэн өс хоһооно баар. Аһылыгар. Ол саҕана сүөһүнү отунан эрэ буолбакка, уотурбанан, сиилэһинэн, эбии аһылыгынан күүскэ аһаталлара. Хас хотон аайы “ас буһарааччы” диэн анал үлэһит тиритэр-хорутар кэмигэр. Хас отделение хотонун анал үөрэхтээх дьон, зоотехниктар, ветеринардар кэрийэ сылдьан көрөллөр-истэллэр, “витаминизация”, вакцинация ыыталлар.

Сүөһүбүт боруодата уларыйа иликкэ дылы, хата, “төнүннэ” ини, ол биирдиилээн ыаллар, кыра хаһаайыстыбалар племенной үлэни ыыталлар үһү дуо?

ӨРҮҺҮНҮҮ ТУҺУНАН

Ил Дархан Айсен Николаев 2023 сылы көрсө Туһаайыы тылыгар тыа хаһаайыстыбатыгар судаарыстыба өйөбүлүн тупсарарга (совершенствование) сорудахтаабытын толоро сылдьаллара этилиннэ..

Мин өйдөөбүппүнэн, боломуочуйалары улуустар таһымнарынан биэрэр санаалаахтар. Тыа хаһаайыстыбатын сүрүннүүр боломуочуйалары улуустарга биэрии сүрүн 5 хайысхата чопчуламмыт (основные подходы). Үбүн-харчытын тыырыы быһаарылла илик үһү.

Ол аата, Ил Түмэн дьокутаата Владимир Поскачин боломуочуйалары олохтоох салайыныыга биэриэххэ диэн турорсуутун кытта сөбүлэһэр буоллахтара. Сүнньүнэн, нууччалыы эттэххэ, “принципиально”.

Тоҕо нэһилиэктэр таһымнарынан биэрбэттэрий? Дьиҥнээх олохтоох салайыныы диэн нэһилиэктэр буоллаҕа дии – улуус дьаһалтата, дьиҥэ, судаарыстыбаннай былааһы кытта алтыһыы хаттыга буоллаҕа. Нууччалыы эттэххэ, “надстройка”. Муниципальнай тэриллиилэр, сокуон быһыытынан, бары тэҥ статустаахтар.

Хаһан эрэ, инньэ, 2012 с. улуустарга боломуочуйалары биэрдибит диэн буолбута. Ол баара-суоҕа, куонкурустары ыытыы эбит.

Бу сырыыга хайдаҕый?

Бырайыакка этиллэринэн УСХ-лары, ол эбэтэр тыа хаһаайыстыбатын управлениеларын үбүлээһиҥҥэ туспа ыстатыйа көрүллүөхтээх, ол аата суолталара үрдүөхтээх, күүһүрүөхтээхтэр. Бу УСХ-лар урут даҕаны тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин салааларын (подразделение) кэриэтэ этилэр. Ол өссө “бэргииригэр” саарбахтаабаппын. Атыннык эттэххэ, “ручной управление” салҕанар. Министиэристибэ урут да бу управлениелар нөҥүө үлэлиир этэ.

Ол эбэтэр, схема уларыйбат. Урут министиэристибэ хаһаайыстыбалары кытта ыраахтан, этэргэ дылы, “уунан” үлэлиир буоллаҕына, арыый чугаһыахтаах.

ОЛОХТООХ САЛАЙЫНЫЫ ТУҺУНАН

Биһиэхэ ОЛОХТООХ салайыныы харгыстанан хаалла.

Тоҕо диэтэххэ, олохтоох салайыныы философията кэһиллэр.

Дьиҥнээх олохтоох салайыныы – бу нэһилиэктэр таһымнара. Дьоҥҥо саамай чугас былаас. Олохтоох дьон хонтуруолларыгар сылдьар былаас.

Олохтоох салайыныы бастакы сэһэнэ хайдах этэй?

Муниципалитеттар бюджет харчытын “стартовай капитал” оҥостон кыаҕырыахтаахтар, салгыы бэйэлэрэ харчы оҥостон барыахтаахтар этэ. Онтон кыаҕыран бэйэлэрин бэйэлэрэ үбүлэнэр буолуохтаахтар.

Санаан көрүҥ, бэйэҕин бэйэҥ үбүлэммэккэ сылдьан хайдах “салайыныаххыный”? Ким харчы биэрэр да, ол салайар буоллаҕа.

Ол эбэтэр, судаарыстыбаннай былаас олохтоох салайыныыны кыайан тэрийбэтэ, тэрийэ да сатаабата. Былыргылыы сэбиэскэй былаас “туруору тутулун” бириинсибинэн үлэлээн кэллэ. Саамай сүрүнэ, “стартовай хапытаалы” муниципалитеттарга биэрбэтэ.

Кыайан тэрийбэтэ, онон саха тыатын сирин судургутук эһэр суолу тутуста. Дьон, баҕарбатар да, өбүгэлэрбит хаалларбыт 3 мөл. км² киэҥ нэлэмэн дойдубутун хаалларан улуус кииннэригэр, салгыы Дьокуускай тулатыгар, салгыы Кырыымҥа, Сочига, Москваҕа, бэл, Таилаҥҥа, Турцияҕа олохсуйан эрэр.

Күндү ааҕааччыларбар уонна көрөөччүлэрбэр-истээччилэрбэр бу туһунан кэпсиир видео-таһаарыыбар ыйытык биэрдим:

Былаас тыа хаһаайыстыбатын сүрүннүүр боломуочуйалары тоҕо нэһилиэктэр таһымнарыгар, ол эбэтэр, дьиҥнээх ОЛОХТООХ САЛАЙЫНЫЫГА биэриэн баҕарбатый?

1. Владимир Поскачин туруорсарын иһин – кинини утаран.

• Бырабыыталыстыба тыа хаһаайыстыбатын эстиитин улуустарга көлбөрүтэр быһыыта.

Саха дьоно-сэргэтэ, бары да тыа сириттэн төрүттээх буоллахпыт.

Бука диэн, бу саха омук тыыннаах хаалар-хаалбат боппуруоһун дьүүллэһиҥ, мин ыйытыкпар хоруйдааҥ, бэйэҕит санааларгытын суруйуҥ.

Бу икки хоруйтан хайатын таларгытын “1” эбэтэр “2” диэн комментарийдарга бэлиэтээҥ!

Видео-ханаалбар суруттарыҥ, сөбүлээбит буоллаххытына “эрбэххитин” көрдөрүҥ.

Виталий СУР.