Таптал уонна кэскил-II

   Автор: Виталий СУР.

Саха омук демографияҕа кэскилин туһунан Эллэй эһэбит кэс тыла баарын билэбит. Кини Омоҕой баай мааны кыыһыттан тоҕо аккаастаммытай, тоҕо мара кыыһы ойох ылбытай? Төрүөхтээх, элбэх оҕолоох буолсук диэн! Кыргыттар төһө күүгэннээхтик бырылаччы ииктииллэрин кэтээн көрөн баран. Мааны кыыс быста-быста барбах тыккыратар буоллаҕына, көйгө кыыс барахсан күүгэннээхтик күүгүнэччи ииктиирин биһирии көрөн…

Быһата, саха омук демографиятын туһунан бэйээмэ. Эллэй эһэбит кэриэс-хомуруос тылларын үтүгүннэрэн…

Поэма

II

***

Ол эрэн, барыта биир кэлим

Күн эрэ күлүмнүүр буолбатах,

Кэм-кэрдии сырыыта сыҕарым

Кэлэрэ кистэлэҥ буолбатах —

Киэһээҥи кэбириир турукка,

Утуйар унуку[1] улукка…

Хараҥа былыттар хаттыгас,

Саҕахха симиллэр курдуктар,

Үрүмэ былыттар үөмэхтэс

Үөдэҥҥэ кыбыллар курдуктар –

Ол курдук, кырдьаҕас Омоҕой

Билбитэ-көрбүтэ бороҕой!

Кэм-кэрдии оргууйдук оргуйан

Ааһара Өлүөнэ үрдүнэн,

Оҕонньор сүрэҕэр куулайан

Өйдөбүл — суойар кур көрдүгэн:

Ааспыт кэм содула улахан,

Ньамахтыы сөҥпүтэ ыарахан.

Былыргы быһыыны оруохха,

Суол курдук тилэри тэлгиэххэ –

Саҕахтан саҕахха диэритин,

Кур уҥуох үллүктээх бэйэтин:

Үс дойду дьалкыырдаах дьылларын

Эргийэр бу ыллык үктэлэ,

Сырдыктаах хараҥа быыстарын

Арыйар үрүҥ түүн кистэлэ.

***

Былыргы хаайтарбыт былыттыы

Ордууну үрдүнэн халыйар,

Халааны хаарчахтыыр быһыттыы

Өй-санаа сырыытын сарбыйар:

Утуйан онолтон[2] куоппаккын,

Түһээҥҥин илэни кыайбаккын.

Ол эрэн, доҕоттоор, ол эрэн…

Түүл эбээт, киһиэхэ алыптаах

Анараа дойдуга үөлэһэ´,

Өлөртөн төннөр суол арыттаах

Көстүбэт күүс-күдэх албаһа:

Ырааҕы-чугаһы билиммэт,

Кэм-кэрдии киэҥиттэн иҥнибэт.

Утуйан оҥторон түүл түһээн

Көрбүтэ көрүөхтэн дьиктини,

Үөлэһин үүтүнэн күн түһэн

Тиһэрин бэрт дьикти бэлиэни —

Күлүмнүүр сардаҥа сабынан,

Бу сиргэ биллибэт абынан.

Ол онтон ти´һиллэн тахсыбыт

Куйбаҥныыр кулуһун тураҕас

Дьөһөгөй оҕото — уот арҕас,

Холумтан үрдүгэр эргийбит,

Кыым саҕан табыктыы табыйбыт,

Өрүтэ көтүөлээн уот ыспыт,

Иэрэгэй кэриэтэ эргийбит,

Ол кэннэ манныгы кэпсээбит!

-Һанньа-Һанньыһаах, анал ыраах!

Сээгэй сэбири сэниэ буоллун!

Күрдьүө күдьүс күдэх буоллун!

Дом-дом! Дом ини доом!

Туймаада туонатын тойоно,

Уруй-айхал улааттын! Дом-Дом!

Истэр-билэр буоллаххына —

Ыраах сиртэн илдьиттээхпин,

Сэрэйээхтиир буоллаххына —

Тус бэйэҕэр этэрдээхпин,

Уоттаах хааннаах тураҕас

Аллаах миҥэ буоллаҕым,

Таастан тэйэр ойдуу айаас

Тыл дорҕооно буоллаҕым —

Эппиттэрин тиэрдэбин,

Ыйбыттарым ыллыыбын.

Дьээ-буо! Дьэргэй эрэ, иһит эрэ!

Үйэттэн үйэни аатырдан

Улуу дьон ол сахха үгүстэр,

Мүһэлгэ эргиирин саҥардан

Өлбөттүү үөскүүллэр үгэстэр.

Онуоха элбэхтэн биир түгэн,

Хайаан да эргийэн кэлэртэн: 

Ким эрэ уу суолун батыаҕа —

Өһүккэ өбүгэ буолуоҕа!

Ол курдук туманы бүрүнэн

Байҕалы уһаты сыыйбыттар

Үөр үөһэ өнүйэн үөдүйэн

Өһүккэ өбүгэ төрүттэр:

Бөртө диэн этэллэр — эһэҕит,

Куо Мараал, дэһэллэр, эбэҕит.

Ол быдан дьылларга кый-бырах

Сылдьыбыт үһүйээн быһыыны

Бүгүҥҥү күннэргэ абырах

Кэриэтэ ситимнээн тигиини —

Этэр дьон тылыттан ирдээмэ,

Ырыалаах чыычаахтан истимэ.

Ардыгар,

Хаан тохтор хараҥа дьыллара —

Биир түгэн түөрэҕин төрүөҕэ,

Өстүйүү үйэлээх дьыбара —

Тутах өй түбэһиэх үөскэҕэ.

Тоҕо диэ!

Хас биирдии ки´һини сулуйар

Ылбычча көстүбэт икки тыын,

Ырыта тардыалыыр, кучуйар

Хардары аасы´һар икки суол:

Ардыгар

Адьырҕа кыыл буолар кы´һалҕа,

Эбэтэр

Ки´һилии майгыга дьулурҕа!

Хайата даҕаны кыайыан сөп,

Хайа да өттүгэр сиэтиэн сөп.

Дьэргэй эрэ, дьэбидий эрэ!

Хаарыаннаах баһылык Хабыл Хаан

Анараа дойдуга күрэнэр

Түгэнэ түүн курдук сабардаан

Кэлбитин силэйсэр, мөккүһэр

Түүннэри түрүлүөн түбүгэр,

Күннэри көһүтүү кэмигэр

Киһилии кэмэлдьи мэлийбит,

Адьырҕа быһыыга быдайбыт.

Ыбылы ытырбыт ыарыыны

Үтэйдин диэн ааттаан ыҥырбыт

Уруулуу омуктан ойууну

Оройун чокуйан өлөрбүт —

Хайдах көр кэриэтэ ааһыаҕай,

Сор содула суох сатаныаҕай! 

Хайаан да,

Икки кыыл күрдьүөттээн айаатыыр

Хараҥа былыттаах күннэрин

Туораттан ту´һанан ускайдыыр

Улуу күүс баар буолар үгэһин —

Киһилии толкуйдаах айбыта,

Уода´һын салгына сайбыта…

Ноо диэ!

“Муос муоска, тиис тиискэ!” күөртээһин

Көрүгэр киирбиккэ биир дьылҕа —

Кулгаах-көс бүөлэнэн иирээһин,

Үөр сүөһү кэбигэр киирээһин:

Иэстэһии илбистээх далаҕа

Идэһэ кэриэтэ буоллаҕа!

Сэгэри-сэбири дьэргэй-дьэбиэ —

Бары даа буолбатар, олус даа буолбатар!

Хаймаахы[3] мэҥэ ил диэн улуус

Тойоно Омоҕой-хаан аҕай

Татаар да тыллааҕы уруу уус

Оҥорор баҕата солоҕой —

Маанылаах кыыстааҕын ол дьоннуун

Уруу-той тардардыы кэпсэппит,

Кэнэҕэс оҕолуун-уруулуун

Улуу уус буолуо диэн эрэммит.

Дьэ, ону!

Ат-ындыы атыыра буолбутун,

Бэлэҕин-туһаҕын соспутун

Чой хамса умна´һын кэриэтэ

Кэлгийэн тиэрпиттэр диэн этэ —

Уода´һын уйата соллоҥҥо,

Алтанныыр олбохтоох тойоҥҥо.

Дьэ, эбэтээ!

Ыккыйдыы ыпсары ылсыбыт,

Быыһа суох ардахтыы алтыспыт

Үҥүүнү-үөрбэни үппүттэр,

Үөгүүлээх үҥкүүтүн үөппүттэр —

Иэстэ´һии илбиһин иҥэрэн

Субай хаан сытыгар суоруйан.

Суо тойон иннигэр-кэннигэр,

Уҥа да, хаҥас да өттүгэр,

Түөрт уоннуу оноҕос тоҥолох

Айаатыыр, лүҥсүрдүүр арыаллааах

Ааспыта дьаргыстай айаннаах,

Сууллубат суруктаах ыйаахтаах —

Күдэрик күдэнтэн биир сэрии,

Алтанныыр тойонтон сэрэтии.

Омоҕой оччоҕо кыра уол

Алдьархай диэн тугун билбэтэ,

Бата´һы-кылыһы доһуһуол

Туттубут айаны сэргээтэ —

Эчи диэн, кэрэтин-килиэтин,

Кутталын, улуутун, килбиэнин!

Өйдүүрэ сыллары өтөрү

Кэннинэн айаннаах аттары —

Холорук кэриэтэ быһыыны,

“Туораа!” диэн хабараан хаһыыны…

Оо, аттар, күн чаанын кэриэтэ

Бурҕайар тураҥҥа сырдыыллар,

Дьөһөгөй сэһэнин бэлиэтэ

Тардырҕас таныылар тыаһыыллар!

Уруйум, уруйум, айҕалым!

Дьүүл-дьаһах тыллара дьуххалар,

Тимири та´һыйар курдуктар.

Хайыр таас хайаттан сууулбалар

Кэриэтэ сүллүгэс суруктар:

Бэрт чобуо дьаһабыл аахпыта

Чуор чокуур тыа´һыныы дьайбыта.

– Истиҥ уонна мэлдьэ´һимэҥ!

Болҕойуҥ уонна “суох” диэмэҥ!

Үрүҥ халлаааны сүгэн турар,

Орто дойдуну одуулаан олорор

Улуу Ил иннигэр буруйдаах,

Туһунан улууска ыралааах

Омоҕой “мас кулан” айааһыыр

Уураахтаах анараа айанныыр!

Кубулуҥ-дьибилиҥ дьиэктэрдээх

Орто туруу дойдуга,

Иэрэҥ-дьиэрэҥ тирэхтээх

Кута-мата турукка

Алтанныыра улуу ил

Алтан олбох тойону

Туту´һаргыт эрэбил —

Билиммэккит атыны!

Мантан инньэ Омоҕой

Аймах-билэ дьонуттан

Төрүүр-ууһуур тараҕай

Уол оҕону улуустан

Араарабыт адьаһын,

Хомуйабыт букатын!

Анал сиргэ иитиллэр

Дьылҕаланыах тустаахтар,

Туспа сиргэ уһуйуллар

Үөрэҕи ааһыахтаахтар —

Болот курдук хатарыллар

Кыргыс дьоно үүнэллэр,

Алтанныыра улуу ил

Боотурдара буолаллар.

Онон улуу тойоҥҥо

Буруйгутун  боруостуугут,

Оҥорбуккут саатыгар

Ол аата тэс биэрэҕит[4]!

Күдэн сэрии кэнниттэн

Тураҥ туран хаалбыта,

Ол бадыгы батыһан

Иэдээн ыган кэлбитэ —

Сүүрэ сылдьар уолаттары,

Тура сатыыр төбөттөрү

Ирдээн-түрдээн сылдьаннар,

Анаан-минээн туталлар…

Арыалдьыттааах ирдээччилэр

Сардаан охтуу сырыылаахтар,

Кэскил киинин быһааччылар

Көрдөөх-нардааах бы´һыылаахтар:

– Дьэ бэрт, — дииллэр оҕоҕо, —

Кыһалҕаны билиэҥ суоҕа,

Бэлэм аска-бөлөнөххө

Торолуйуоҥ буоллаҕа,

Кыргыс кылаан боотура

Дьылҕаланыаҥ турдаҕа.

Алтанныыра олбохтоох

Улуу тойон аатыгар

Үрүҥ тыынын ууруохтаах,

Өллөнүөхтээх өйүөтүн

Окко-маска ыйаабыт

Улуу боотур сураҕырыаҥ,

Хара хааны халыппыт,

Баһы быһыык аатырыаҥ!

Бэрт, бэрт, бэрт!

Эр киһиэхэ аллаах ат,

Кылаан кылыс, албан аат,

Ону кытта киэҥ куйаар!

Көтүүн таптал, дьэ, айаар!

Кыыс суһуоҕа субурхай,

Уол оҕото адьас хахай —

Ааһар таптал омун аҕай,

Уот ылардыы кудуххай!

Һа-һа-һа, һэ-һ´э-һ´э!

   ***

Оттон улуу түөлбэҕэ

Омоҕой тойон өлбүтэ.

Ардай тимир арҕастаах

“Мас куланы” мииннэрбиттэр,

Дьону үөрдэ-көтүтэ

Ордуу устун “хаамтарбыттар” —

Икки күннээх түүн буолбут,

Омоҕой хаанынан устубут.

***

Уолаттарын кистиир аакка,

Умса-төннө түһүүгэ,

Аҕа ууһунан арахсыыга

Үрүө-тараа куотууга

Хаймаахы улуустан хаарыаннаах

Орпото охсуһар талааннаах.

Сэттэ сыл устата саспыта

Омоҕой оҕочоос сылдьааран,

Харысхал диэн тугун билбитэ,

Өбүгэ алгыһар аҕанан.

Өссө дуо?

ОмоҔой обургу уол буолан

Ойуолуур-тэбиэлиир кэмиттэн

Бы´һыыта-майгыта хаҥыла,

Маппата боотур дьон көрүттэн. 

Оҕочоос бэйэтэ сэриигэ

Болоттуу буспута-хаппыта,

Сотору көҥүл дьон бөлөҕөр

Ба´һылыыр-көһүлүүр буолбута.

Күдэн сэрии көкөттөрө

Умса-төннө түһэллэр —

Омоҕой талыы боотурдара

Буурҕа курдук ааһаллар.

Хара буор өрүкүйэр,

Үрүҥ күнү бүрүйэр,

Тимир тимиртэн хабырынар,

Болот болоттуун кыһарыйсар,

Ыһыы-хаһыы, өлөрсүү,

Тыын быстан уһуутаһыы…

Кыргыһыы хонуутун үрдүнэн

Бу´һуу хаан буруота дьайҕарар,

Киирэр күн күлүмүн аннынан

Суор-тураах а´һаары айманар…

Бэрт дьоҕус сэриилээх Омоҕой

Кэлиитэ-барыыта дьороҕой[5].

Алтанныыр олбохтоох тойоҥҥо,

Аарыма ахсааннаах кµдэҥҥэ —

Оспот баас кэриэтэ кыһалҕа,

Илиигэ-атахха татылҕа[6]!

Алтанныыр улуу ил өстөөҕө

Үөлүллүөх тустааҕа кутааҕа,

Дьэ ону туттарбат, кыһалҕа,

Көҥүллүк көччүйэр буоллаҕа —

Хайаттан диэбитиҥ хонууттан,

Хонууттан диэбитиҥ хайаттан,

Тыал курдук куугунаан ааһара,

Тигээйи кэриэтэ тигэрэ.

Дьэ туран!

Алтанныыр олбохтоох тойонтон

Иһиттэ сэрииһит дьон бэрдэ:

Омоҕой түөкүнү туппукка,

Эбэтэр төбөтүн быспыкка —

Ат тардар улахан манньата,

Кыра дьон тоҥхойор солото!

Дьэ эбэтээ!

Тураҥ буор бурҕайан олордо!

Ат туйаҕа күнү өлбөөдүттэ!

Илбис тардан иэгэниһии,

Хаан көрдөөн хааҕынаһыы!

Омоҕой сырыытын батыһан,

Тыыныгар турарга суудайан,

Хотуттан-соҕурууттан,

Илинтэн-арҕааттан

Хоро сиэллэрдилэр,

Хомуннулар, куомуннастылар.

Онно-манна кыргыс күөдьүйдэ,

Хара хаан халыйда,

Сорох умуста,

Сорох эбии тэбиэһирдэ.

Уҥа өттүнэн уураахтаатылар,

Хаҥас өттүттэн халаатастылар,

Иннинэн күөйэ көттүлэр,

Адьырҕа кыыллыы хаайдылар.

Үөһэттэн айдарыы муҥутаан,

Омоҕой ылларыа диэн холоон!

Ардыгар кылбардык кыргыһан,

Ардыгар аҕыс уон ньыманан —

Туттарыахча туттарбат,

Ситтэриэхчэ ситтэрбэт!

Ол онтон алкыйыы салгына

Салайта бу дойду диэкитин,

Өлүөнэ эбэкэ көй тыына

Аҕалта мииннэрэн биһигин.

***

Дьөһөгөй оҕото сэһэнин

Салҕаата иҥэрсийэн:

Удьуоргут быстыбат быатыгар

Устар уу — эһиги биһиккит,

Ол аата, кэм-кэрдии суутугар

Дьылҕаҕыт халлаанныын силбэспит:

Өлүөнэ урсуна күн уотун тэйитэр,

Халлаантан ыйааҕы күөнүнэн кэритэр!

Сэргэх сэбири сайдыы буоллун,

Күрдьүө күдьүс күдэх буоллун!

Дом-ини-дом! Дом-дом-доом!

Аан дойду аргыардаах аһаҕас аанынан

Кэлээччи-барааччы күлүктэр элбэхтэр,

Үрүҥ күн, тунал ый уоттарын аннынан

Ыраахтан илдьиттээх хаамаайы тэҥсиктэр:

Ким билэр ол дьону ханнык тыал үүрэрин,

Муммут хаан халанын салайан биэрэрин…

Оччоҕо биһиктээх эбэҕит

Арҕаһар аҕалбыт киһитэ,

Дьылҕа хаан соргуттан көҥөөбүт

Муҥнааҕа хайдах диэҥ эбитэй —

Чахчыта, Эллэй уол ыйаахтаах,

Хайаан да ыраахтан уураахтаах,

Сээгэй-сэбири сэниэ ситтин,

Күрдьүө күүстээх күдэх күүрдүн!

***

Омоҕой оҕонньор соһуйан

Олопуй-чолопуй көрдөр да,

Ха´һан да тааҕы таах аллайан

Саҥата суох хаалбат бэйэтэ —

Маннык диэн тыл тутта,

Ырааҕы-чугаһы ыатарда:

– Уруй-айхал, тускуо буоллун,

Саргы-дьаалы сабары туоллун!

Дьэ, кырдьык!

Мин бэйэм күрүөйэх кэриэтэ,

Бу дойду уорҕатын булбутум,

Ир суолбун ирдииртэн сэрэнэ

Хас тоҕой ахсыыта туруортум —

Үөт курдук үөмэхтэс үҥүүнү,

Бэрт үгүс сыгынах “сэриини”.

Көһүтэр даҕаны күттүөннээх,

Кэтэ´һэр даҕаны кээмэйдээх.

Кэм-кэрдии дьэбинэ кэбийэн,

Үҥүүбүт-батаспыт кэрээтэ,

Боотур дьон улайга улдьааран

Дьохсооттуур дьоҕура хараата.

Сыл-хонук аастаҕын аайытын

Өстөөх уус умнуллан барбыта,

Ааспыт кэм быһылаан бы´һыытын

Быдайар былыта саппыта.

Ол курдук олорбут аньыытын,

Дьон и´һэр чинчитэ үрэйтэ,

Өлүөнэ суорбаны, кус түүтүн

Сүүрүгэр аҕалар буолбута.

Өстөөҕү буолбакка аймаҕы,

Кэтэһэр буолбутум мин өрүү,

Ис дьиҥэр, омугу даҕаны

Дьылҕабар тардарым мин сөрүү —

Үчүгэй — уу чугас эбитэ,

Уруу хаан ыраахтан кэлбитэ.

Субу баар курдуктук өйдүүбүн,

Тумана дьайҕарар сарсыарда,

Устар уу аар халлаан күөнүнүүн

Көрсүһэр түгэнэ буолбута…

Онно дии, 

“Омуккун эбэтэр өһүккүн

Этэ тарт!” — тыҥкыныыр батыйа.

Эллэй эр: өһүкпүн, өһүкпүн,

Кэллим бу эн суолгун хат хайан —

Анараа аналтан ындыылаах,

Дьүүл-дьаһах дьолуота уураахтаах…

Иччилээх тыллары иҥиэттэ

Дьылҕа хаан илдьитэ сэргээтэ:

– Уураах диэ!

Көрөбүн-истэбин мэлдьитин…

Ол курдук муҥ кэми тилэри

Сиэлэрэ аарыма сур бөрө!

Титирэс салгыны курдары

Тимирэ-тимирэ көстөрө:

Сиэлигэр кэм-кэрдии илгийэр,

Дьиктини кулгааҕар сипсийэр,   

Ааспыты ааҕардыы анаарар,

Кэлэрдиин киһилии кэпсэтэр.

Сол, Добун Соххору  соруйан

Кэм-кэрдии кэриитин манатар,

Удьуор хаан хамсыкка[7] халыйан

Тосхолун сүтэриэн сэрэтэр:

Ол ки´һи аҥаардас хараҕа

Үйэлэр үөстэрин өтөрү

Чолбоннуу умайар хараха

Кэриэтэ көстөрө бу сүрүн!

Олорпут Бодоҥ Чуор босхоҥу

Киэҥ куйаар киэлитин билгэлии, —

Саҕахха сабыллар салгынын

Суҕарыыр тойугун и´һиллии:

Ырыа да, ынчык да куойарын,

Оҕо да, дьахтар да туойарын…

Кур оҕус идэһэ буоларын

Кэтэһэр саҥарбат санньыарын.

Аан дойду дьалкыйар дьалхаана

Мутукча тылларын кэриэтэ,

Өлөр дуу, сүтэр дуу иэдээнэ

Үүнээйи ситэрин кэриэтэ —

Киһиэхэ хараҕар көстүбэт,

Итиитэ-кутуута биллибэт.

Ол иһин этэбин: сахаҕа

Кэскилин кэрэтик саҕаҕа

Ааспыт кэм кэпсэлин билэргэ,

Кэлэр кэм кистэлин ситэргэ.

Бу буолар айыыттан аналлаах

Баһылык салайар саргыта,

Өй-санаа муҥутуур даланнаах

А´һаҕас аартыктаах дьайыыта!

– Эллэй эр оччоҕо эппитэ,

Өйбүттэн букатын арахпат:

“Кэнэҕэс кэскилгэ туһаайан

Алгыспын мин аара хааллардым,

Арҕааттан аргыары бутуйан,

Кэлэр дьон кэмигэр утаардым:

Кэнэҕэс уу күөнэ тэйитэр

Күлүгүн удьуор дьон булуоҕа —

Баар эбит эһэбит Эллэй эр

Анаабыт суруга дэһиэҕэ!”

-Дьэ, онно эйиэхэ илдьиттээх

Кэлбиппин билигин этэбин.

Илдьит диэн үлтүркэй и´һиттээх

Кистэлэҥ буоларын тиэрдэбин.

Очуос таас сирэйин көрүнүө,

Соһонон суругу тэйитиэ —

Өлүөнэ долгунун мииннэрэн

Үйэттэн үйэни өксөйөн…

Бу кэмҥэ а´һаҕас дьиэлинэн

Кустук уот куйааран киирбитэ,

Дьөһөгөй оҕотун уотунан

“Күр” гынан үөлэскэ үрбүтэ,

Кэнниттэн сур бөрө муҥунан

Сырсардыы ол үүккэ сус гынан —

Кыл түгэн иһигэр аймалҕан,

Дьиҥинэн, үйэлээх тайылҕан!

“Абаккам!” эрэ диэн тыллары

Омоҕой истэргэ гыммыта…

***

Омоҕой өйдөнөн кэлбитэ

Холумтан иннигэр сытара,

Үөлэ´һи өндөйөн көрбүтэ

Үрүҥ түүн сырдыгы ы´һара.

Иччилээх түүл буолбут бэлиэтин

Туох ыйыы туоһулуур диэтэргит,

Дьылҕа хаан илдьитэ кэриэ´һин

Бэрт дьикти таҥханы хаалларбыт:

Хоруонан абаа´һы ойуунун

Дүҥүрүн майгынныыр ойууну!

Бу тоҕус кырыылаах — муостардаах

Бы´һыыта, хоболоох-чуорааннаах…

Салгыытын бу дойду ойууна

Домноотун диэтэҕэ буоллаҕа,

Ол дьаалы хоруутуур омуна

Хоруйдаах буоларын түүйдэҕэ!

Омоҕой кулгааҕар иһиллэр

Өбүгэ илдьитин тыллара,

Өйүгэр сыл-хонук тиһиллэр

Көстүүтэ бытааннык тыллара:

“Ааспыттан оноҕос буолабын, —

Өбүгэ хараҕын уотабын,

Түҥ былыр быстыбыт тыынабын,

Өссө суох сонунтан сурахпын”.

---

[1] Унуку — кэнэн, биир кэм, көҕө суох

[2] Онол — туох эмэ дьиҥнээҕэ, чахчыта, туоҕа-ханныга

[3] Хаймаахы — аарыма, улахан, дьоһун.

[4] Тэс биэрии — эҕэрдэлэ´эн эбэтэр алгыс ылаары икки илиитин холбуу тутан тоһуйар, онуоха анараа киһи уҥа илиитин ууран убуратар.

[5] Дьороҕой — сымса, түргэн

[6] Татылҕа — холбуу баайыы, кэлгиэ

[7] Хамсык — дьаллык, өлүүнү-сүтүүнү таһаарар дьаҥ.

/Салгыыта тахсыаҕа/