Дьэ, төрдүн түөрэн көрдөххө, европалыы үөрэхтээх, европалыы култууралаах саха омук бөрүкүтэ суох туруктаахпыт. Тапталлаах Европабыт иннинэ эстэр кутталлаахпыт. Айылҕа хаһан да албыннаабат — төрүөҕэ суох омук эстэр. Кини оннун атыттар, элбэх эдэр дьонноох норуоттар ылаллар. Ол айылҕа сокуона! “Муҥур ханныларынан сири тиэрэр” пассионарий дьон кэлитэлээн эрэллэр. Тыын былдьаһан! “Буорахтаах буочуканы” үөскэтэн!
“Таптал фронугар” уустук балаһыанньа
Төһө да Уһук Илиҥҥэ бастыҥ төрүөхтээх омук буолабыт диэн “түөспүтүн охсуннарбыт”, бу бэйэни албыннаныы буолар. “Европалыы” санааҕа оҕустарбыт нууччалар ортолоругар эрэ оннук курдукпут. Дьиҥэ, эбиллэр тэтиммит сыллата умулла турар. Кыччыырга барарбыт кыра хаалла.
“Таптал фронугар” балаһыанньа маннык (2019 сыллааҕы түмүк бэчээттэнэ илик): 2017 сылга 6880 төгүл “сыа сиэбиттэр” (1000 киһиэхэ 7,1 тиксэр), оттон 2018 сылга – 6030 ыал үөскээбит (1000 киһиэхэ – 6,2). Ыал буолуу икки сыл устата аҕыйаабыт буоллаҕына, арахсыы кээмэйэ эмиэ: 2017 с. – 3994 (1000 киһиэхэ 4,1), 2018 с. – 3285 (3,4). Ахсаан оннугар хаачыстыба үрдээбит диэн санаабытын минньитиэхпитин сөп.
Эгэ, оҕо төрөөһүнэ эбиллиэ баара дуо: 2016 с. – 15 352 (дьон өлөөһүнэ – 8 053); 2017 – 13 996 (7852); 2018 – 13 191 (7 572).
Ол эбэтэр, киһи айылҕатынан эбиллиитин көрдөрүүтэ (естественный прирост) этиллэр үс сыл устата маннык буолбут: 2016 – 7,6, 2017 – 6,4, 2018 – 5,9.
Хас сылынан “ньуул” буолуоҕай, бэйэҕит сабаҕалаан көрүҥ.
Итини куорат уонна тыа сирин олохтоохторо диэн араарар буоллахха, маннык:
Куораттарга киһи айылҕатынан эбиллиитэ: 2016 с. – 7,2, 2017 с. – 5,8, 2018 с. – 5,0.
Тыа сиригэр: 2016 – 8,4, 2017 – 7,3, 2018 – 7,3.
Дьон өлөөһүнэ аҕыйыыра куһаҕана суох эрээри, ону батыһа оҕо төрөөһүнэ аҕыйыыр буоллаҕына, норуот кырдьан иһэр буоллаҕа. Норуот кыахтаах-уохтаах, “оту-маһы тардан көрөр” туруктанарын, атыннык эттэххэ, “пассионарнай” буоларын наадатыгар эдэр дьон ахсаана элбиэхтээх. Кэбис, үөрэх-тайма эмиэ наада эрээри, эдэр дьон ахсаана кырдьаҕас дьон ахсааныгар иэрэ-баара буоллаҕына, бөөхүллэ омук буоларбытыгар тиийэбит. Бу айылҕа сокуона! “Айылҕа оҕолоробут” дэнэбит, оттон айылҕаҕа син биир — эн сайдыылаах дойдулары үтүктэҕин дуу, “көрүлээн” оннук туруктанаҕын дуу.
Бу туһунан, дьиҥэ баара, биһиги чулуу дьоммут эппиттэрэ-тыыммыттара, суруйбуттара-ыйбыттара быданнаата. Ыраата барбакка, саха эр дьонун хастыы да ойохтуур мөккүөннээх академик Антонов Н.К. кырдьаҕаһы санааҥ!
Аны туран, ыал буолааччыларбыт аатыгар эрэ уол-кыыс аатыраллар. Урут дьон 25 саастарыгар диэри кэргэннэнэр буоллахтарына, билигин 23 саастан 34 саастарыгар диэри. Европаны үтүгүннэҕэ буолар быһыыбыт.
Тоҕо? “Атахпытыгар туран баран ыал буолуохтаахпыт, оҕо-уруу тэриниэхтээхпит” диэн буолар. Истиэххэ үчүгэй баҕайы эрээри, бу сымыйа сылтах буолара биллибитэ ыраатта. Төттөрүтүн, дьадаҥы дьон элбэх оҕолоноллоро биллэр. Ону кытта тыа дьоно. Ону кытта киһи эдэр, “акаары эрдэҕинэ” ыал буолара үчүгэйин туһунан саха омукка бигэ өйдөбүл баар.
Элбэх оҕолонууга үп-харчы, баай-дуол таһыма букатын дьайбат — баай-дуол олохтоох Европаны көрүҥ. Үйэлээх үгэһи (традицияны) ханна тутуһаллар да, онно эрэ элбэх оҕолоноллор!
Төрөөбүт тыл, төрүт үгэс, сиэр-туом ханна силис тардан сытарый? Тыа сиригэр. Ол иһин онно оҕо төрөөһүнэ элбэх. Билиҥҥи тыа сиригэр ол аҕыйаан иһэр буоллаҕына, син биир, матырыйаалынай туруктан буолбакка, тыа сирэ төрүт үгэстэн (традицияттан) тэйэн иһэрин бэлиэтэ.
Өрүкүйүү үөрэҕэ
Оттон төрүт сиэр туох диирий? Холобур, “таптал” диэн тылы ылан көрүөххэ. Бу, дьиҥэ, нууччалыы “любовь” диэн тылга туох да сыһыана суох.
“Тап” уонна “тал”. Таба тал. Нууччалыы “любовь”, холобур, өрө күүрүүнү (эмоцияны) кытта быһаччы сибээстээҕин “улыбка” (лыбиться), ол эбэтэр “мичээр” диэн тылтан тахсыбыта да көрдөрөр. Тапталлаахтар иэйиилэрин бэйэ бэйэлэригэр ыраахтан мичээрдэһэн билсэллэр.
Ол эбэтэр, “любовь” диэн киһи сүрэхтиин-быардыын өррүкүйүүтэ, уол кыыска, кыыс уолга иэйиилэригэр бүүс-бүтүннүү билиэн барыылара. Дьэ, бу кэмҥэ үксүн акаары быһыы оҥоһуллара билиминэн дакаастаммыт дьыала диэххэ сөп. Учуонайдар этэллэринэн, эр дьон хампаанньатыгар дьахтар киирэн кэллэҕинэ эр киһи мэйиитэ ардыгар букатын аккаастаан кэбиһэр эбит. Ончу! Төһө кылгас эбэтэр уһун кэмҥэ аккаастыыра элбэх түгэнтэн тутулуктаах буолуон сөп.
Ол да буоллар, сорох “любовь” үйэ-саас тухары барар, кэм-кэрдии аастаҕын аайы чэрдийэр, саҥа умнастарынан тыллар, оттон сорох кэм-кэрдии тургутуутун тулуйбат — үллүбүт хабахтыы хоос гынар, астар, сүтэр, симэлийэр, умнуллар эбэтэр санаатахха киһи күлэ саныыр мүччүргэннээх быһыытыгар кубулуйар.
Оттон дьэ умсугуйар уххаҥҥа оҕустара сылдьар саха киһитин тылынан хоһуйуута сүрдээх буоллаҕа: “Таҥас курдат этэ көстөр, этин нөҥүө уҥуоҕа, уҥуоҕун нөҥүө силиитэ дьалкылдьыйар”. Саха киһитэ төрүкү да “эмис” тыллааҕын аанньа, “ужас“ киинэ сүрүн хотуна уруһуйданан тахсар эрээри, бу саха дьахтарын саамай бастыҥ уобараһа. Саха эр дьоно былыр былыргыттан ыра санаа оҥостубут уобарастара.
Формула буоллаҕа. Ол эбэтэр, ыра санаа буолбут саха дьахтара эмис-тот, лаппа куҥнаах, истээх-хоойдоох буолуохтааҕа көстөр. Ханнык да таҥас нөҥүө этэ-сиинэ лаппарыйан биллэр буолуохтаах. Силиитэ мээнэҕэ “дьалкыйара” буолуо дии саныыгыт дуо? Дьахтар бэйэтэ даҕаны, аһа-үөлэ даҕаны оннук буолуохтаах.
Күннээх таҥараҕа көһүннэҕинэ
Күлүгэ көстүбэт,
Көмүрүө хаарга үктэннэҕинэ
Суола биллибэт,
Кырыйан көрдөҕүнэ
Кыптыыйын суолун булбаттар,
Тигэн көрдөҕүнэ
Иннэтин суола көстүбэт…
“Күлүгэ көстүбэт” — бэйэтинэн сырдыгы ыһарын кэриэтэ “үрүҥ субалаах” буолуохтаах. Былыргы саха маҥан дьахтары өрө тутар. Кырдьыга да, уһун кыһыҥҥа муус түннүктээх бороҥуй балаҕаннаах дьоҥҥо төрүкү хара дьахтарга ким хараҕа хатаныай! Көмүлүөк уотугар туртаҥныыр сирэйдээх буоллаххына болҕомтолорун уураллар. Ону кытта барыта сымнаҕас, туттахха-хаптахха кута-мата курдук — “суола биллибэт” буолуохтаах.
Эмис-тот дьахтар — баай-тот олох мэктиэтэ. Кэскиллээх олох кэрэһитэ. Былыр омукка барытыгар да оннук буолара. Оттон былыргылар бэрт дэҥҥэ сыыһалларын учуонайдар бигэргэтэллэр.
Эттээх-сииннээх дьахтар төрүөҕэ үчүгэй буоларын, бэл, оҕото ордук өйдөөх буоларын Америкаҕа Питсбург уонна Калифорния университеттарын чинчийиилэрэ көрдөрбүт — 16 тыһыынча дьахтары үөрэтии түмүгүнэн. Дьахтар өттүктэригэр, самыыларыгар мунньуллар Омега-3 кислота дьахтар бэйэтин эрэ мэйиитигэр буолбакка, илдьэ сылдьар оҕотун мэйиитигэр эмиэ үчүгэйинэн дьайар диэн буолбут. Ол да иһин эр дьон билигин даҕаны “тутуһардаах соҕус” өттүктээх-самыылаах, аныгылыы эттэххэ, “фигуристай” дьахталлары ордороллор — биир үксүн интуициялара сирдээһининэн диэбиттэр. Чэгиэн уонна өйдөөх удьуор тардыыта.
Саха итэҕэлинэн “таптал” — дьахтар эйгэтэ. Ол курдук, саха “дьахтар таҥаралаах” буоллаҕына, дьэ, бу баҕас кыларыйан турар кырдьык. Эр дьону көҕүтээччи кимий? Хороҥ Айыыһыт — дьахтар таҥара. Дьахталлары көҕүтээччи кимий? Эмиэ дьахтар таҥара — Ньэлбэҥ Айыыһыт!
Өбүгэ үөрэҕэ
“ТапТал” — саха омук социальнай бэлиитикэтин формулата диэтибит. Ол кырдьык.
Христианство Библията үһүйээннэртэн турар буоллаҕына, саха омук “бии билиитэ” эмиэ үһүйээннэргэ кистэнэ сытар. Саамай сүрэх кэриэтэ үһүйээннэрбит — Эллэйээдэ! Эллэй туһунан. Манна барыта баар, аһаҕастык кэпсэнэр. Булан өйдүөххэ, ону ааһан олоххо киллэриэххэ, аныгы үйэҕэ сөп түбэһиннэриэххэ эрэ наада.
Аан бастакынан Таба көрөн, Талан ылбыт, ол эбэтэр ТапТаабыт, ТапТалы таайбыт киһинэн Эллэй эһэбит буолар. Биллэн турар, тэбэр сүрэхтээх, тыгар тымырдаах киһи быһыытынан, Омоҕой баай кэрэ кыыһын хайдах сөбүлүү көрүө суоҕай — сөбүлээбитэ эрэбил. Аны туран, мааны кыыс энньэтэ, бэлэҕэ-туһаҕа сыттаҕа.
Ол эрэн, бүгүҥҥүнү эрэ толкуйдуур, иһэ эрэ көппөйөрүн удамырдыыр чычаас санаалаах хайдах бүтүн омук төрдө буолуоҕай!
Эллэй мааны кыыс удьуора кылгас, элбэх оҕото-уруута суох буолуоҕун билэр, онон киниттэн мас курдук батынар уонна көстөр дьүһүнэ соччото суох эрээри, үгүс оҕолоох, лаппа төрүөхтээх буолар чинчилээх бүрэ кыыһы ойох ылар. Баайтан-дуолтан, тойон күтүөтэ буолар дьолтон ордорон, кэнэҕэс кэҥээн иһиэхтээх кэскили талар.
Биллэн турар, биһиги өбµгэлэрбит даҕаны, атын омуктар даҕаны, кэскили тэринии курдук эппиэтинэстээх суолу эдэр дьоҥҥо, уолга да, кыыска да итэҕэйбэттэрэ. Уолга кийиит кыыһы, кыыска күтүөт уолу төрөппүттэрэ булан биэрэллэрэ. Эн сүүс да төгүл таптаа, ол өрүкүйэр уолуҥ-кыыһыҥ өбүгэлэригэр, холобур, төбөтүнэн ыалдьааччы баар буоллаҕына, таҥара быыһаатын, булгуччу боболлоро. Удьуорунан бэриллэр ыарыы уонна да атын “быстан эрэр ыал” сибикитэ баар буолла да бүттэ — тапталгын кытта быраһаайдаһа тур!
Оннук дьаһаныы — Эллэй эһэбититтэн барар. “Сирэйигэр суорат кутан салаабаккын” диэн баар, сүрүнэ, удьуоруҥ уһууругар, баай мастыы сириэдийэрин туһугар кыһаллыахтааххын.
Омук туурата
Биһиги хара ааныттан европалыы үөрэххэ сыстыбыт дьоммут. Нууччалар нөҥүө европалар үөрэхтэрин, култуураларын иҥэриммит омукпут.
Азия улахан омуктара, этэргэ дылы, “бэйэлэрэ бэргэһэлээх” дьоннор. Европалыы үөрэххэ, европалыы култуураҕа, европалыы ”сыаннастарга” силлиэхтэрин да баҕарбаттар. Холобурун эттэххэ, конфуцианец кытайдар Париж куораты, Эйфель башнятын, Дьэлиһиэй хонуутун улахаҥҥа уурбат, бэйэлэрин бэлиэ сирдэриттэн үрдэтэ санаабат буолуохтаахтар.
Оттон биһиги оннук буолбатахпыт, биһиги Европаны холобур оҥостобут. Бары да буолбатар, оннук киһи хара баһаам.
Ол курдук, сайдыылаах дойдуларга, Европаҕа отуттарын ааһан, олохторун оҥостон эрэ баран ыал буолаллар диэн кэпсэтии саҕаланыан эрэ кэрэх, биһиги үөрэхтээх соҕус ыччаппыт ону иилэ-хабан ылбыта. Биир өттүнэн, үөрэхтэнэн, үлэлэнэн, кыаҕыран, дьиэ-уот туттан, хамнастанан баран ыал буолааһын куһаҕана суох курдук. Ол эрэн, отуттарын ааһан баран оҕолонор дьон, биллэн турар, элбэх оҕоҕо суоттамматтар. Үгүстэрэ быстан хаалбат эрэ туһугар оҕолоноллор диэххэ сөп. Холобур, аҥаардас дьахталларга, бэл, “для себя” оҕолонуу диэн олоҕуран турар.
Бу бэйэлэрин эрэ иннилэрин көрүнэр дьон туһугар туох да куһаҕана суох эрээри, саха курдук аҕыйах ахсааннаах омукка оччо бэрдэ суох.
Күн бүгүн “Европа сыаннастара” диэн ааттыыр дьаабыларын күлүк курдук түһэрсэн истэхпитинэ чахчы сатаммаппытыгар тиийэбит.
Аан дойду үрдүнэн биллэр дьыала: элбэх оҕолонууга экэниэмикэ туруга, “европалыы олох таһыма” туох да сыһыана суох. Оннук эбитэ буоллар аан дойду нэһилиэнньэтин 70 %-на былыр эстибит буолуо этэ.
Элбэх оҕолонууга норуот (омук) бөлөһүөпүйэтэ эрэ дьайар.
Ол бөлөһүөпүйэ үйэлээх үгэстэргэ (традицияҕа), холобур, Эллэй эһэбит сэһэнигэр олоҕурар буоллаҕына, дьэ, уһун удьуордаах, киэҥ кэскиллээх омук буолуохпутун сөп.
Оттон атын омук бөлөһүөпүйэтин, сиэрин-майгытын үтүктэ сатыыр буоллаххына эстэр аакка бараҕын.
Ыраата барбакка, тыа сирин уонна куорат олохтоохторун тэҥнээн көрүҥ. Тыа сиригэр былыр да, быйыл да элбэх оҕолоохтор ахсааннара куораттааҕар элбэх буолар. Тоҕо диэтэххэ, онно омук сиэрэ-туома, үйэлээх үгэстэрэ чугас буоллахтара.
Оччотугар?
Биһиги европалыы култуураны төһө да үтүктэ сатаабыппыт иһин, Европа ыраах, онон “европеец” буолан барар кыахпыт төрүкү суох. Ыһыллан эрэ хаалабыт, ол ыһылламмыт, холобур, ислам итэҕэллээх омуктарга сабырыйтарар дьылҕаланабыт.
Оттон Кытай чугас, кыйма курдук элбэх дьонноох — биһигини “ыйыстыбытын” бэйэтэ да билиэ суоҕа. Ол эрэн, Арассыыйа кыраныыссатын кытайдарга туран биэрбэт ини.
Хайдаҕын да иһин, Саха сирэ туох да хара баһаам омук мустубут дойдута буолар чинчилээх. Хапыталыысым сиэрин-сигилитин көрөн олорор дьон быһыытынан бигэтик этиэххэ сөп: бу дьон бэйэ бэйэлэригэр оччо үтүө сыһыана суох тус-туһунан бөлөхтөрүнэн, түөлбэлэринэн, бэл, нэһилиэнньэлээх пууннарынан олорор буолуоҕа. Конкуренция — хапыталыысым сүрүн укулаата, олох иһин охсуһуу. Куоталаһыы буолбатах, тыын харбас! Били, “перманентная война” тахсан кэлэр. Оччотугар?
Норуот тыыннаах хаалар быата тартаҕына, бэрт кыраттан тутуһар айылгылаах. Көрөөрүҥ да истээриҥ, аны сүүрбэччэ сылынан саха омук кыыс оҕолоругар уһун дьууппа кэтэрдиэҕэ, былааттыаҕа, кыыс, дьахтар сиэрин-майгытын чопчулуур былыргы үгэстэргэ олоҕурбут быраабыла оҥостуоҕа. Баҕар, хаппахчыга да хатыаҕа. Уол оҕо инники күөҥҥэ тахсыаҕа, барыта уол оҕо туругунан быһаарыллыаҕа. Былыргылыы. Суох буоллаҕына, барыта суох буолуоҕа.
Сабаҕаласта — Сур.
Саамай сөп ырытыы оҥорбут, Сур!