Овчубуктарга ыалдьыттааһын…

Сандал саас күлүм күнүн көрсө, Дьахталлар аан дойдутааҕы күннэрин утаатыгар Дьячковскай-Ким Михаил Владимирович салайааччылаах “Саха кэриэйдэрэ” уопсастыбаннай түмсүү бэрэстэбиитэллэрэ овчубук диэн дьикти дьиэ кыылын иитэр Николаевтар дьиэ кэргэн алаһа дьиэлэригэр ыалдьыттаан кэллилэр. Даҕатан эттэххэ, дьиэлээх хаһаайка Мария Николаевна Үөһээ Бүлүү Кэнтигиттэн төрүттээх Чой кэриэй-аймах кыыһа буолар.

Сааскы айылҕа, чэбдик салгын, үтүө-мааны дьон – мантан ордук киһиэхэ туох нааданый! Дьиэлээхтэр ыалдьыттарын сахалыы сиэринэн арыылаах алаадьынан айах тутан көрүстүлэр. Сэһэн-сэппэн мааны дьоно.

– Мин Кэнтикпин, кэргэним Егор Тамалакаантан сылдьар. Талыы дьон Тамалакааннар кийииттэрэбин, – диэн үөрэ көтө кэпсиир дьиэлээх хаһаайка. – Ыал буолбуппут түөрт уон икки сыл буолла. Манна онус сылын олоробут – оччотооҕуга Тыа хаһаайыстыбатын академиятын ректора Л.Н. Владимиров ыҥырыытынан үлэбитин саҕалаабыппыт.

– Академиялар биһиги кэлэрбитигэр манна ынах сүөһүнү кытта табаны тутан олорбуттара. Ол эрэн, табалар ойуур уотун охсуутугар эстибиттэрэ, – дьиэлээх хаһаайын Егор Николаевич Николаев чопчулуур.

Кэпсэтии, биллэн турар, эриэккэс кыылга – овчубукка иэҕиллэ турар. Илиилэрин дьолуотун аннынан иитиэхтээн таһаарбыт дьон буоллахтара, кинилэр билбэтэхтэринэ ким билиэй.

– Хотугу дьааҥы таас чубукутун сиэмэтин тыһы барааҥҥа, субу манна уган буоһаппыттара, – Дьөгүөр дьиэтин муостатын ыйар, күлэн күһүгүрэтэр. – Григорий Николаевич Мачахтыров буоһаппыта.

Оннук, туох да омуна суох “научнай лабораторияҕа” чэйдии олорор эбиппит!

– Эн хара маҥнайгыттан бүөбэйдэһэ сылдьар киһи быһыытынан эттэххинэ, төһө кэскиллээх курдугуй? Холобур, саха ыала овчубугу ылан ииттиэн сөп дуо?

– Күрүөлээх-хаһаалаах киэҥ сирдээх буоллаххына, ииттиэххэ сөп бөҕө буоллаҕа. Маныаххын наада. Холобур, кавказтар барааннарын маныыһыт ыттардаах маныылларын курдук. Кыһаннахха, үлэлээтэххэ хайдах кэскилэ суох буолуоҕай. Табылыннаҕына иккилии, бэл, үстүү оҕону төрөтүөхтэрин сөп. Биһиэхэ биирдэ үс оҕону төрөппүтэ ээ. Ол эрэн, туспа кыһалҕалаахпыт. Тыа сиригэр бөрөлөр сүгүннээбэт буоллахтарына, биһиэхэ улахан кыһалҕанан дьэллик ыттар үөрдүспүттэрэ буолар. Мантан даачалар чугастар. Дьоннор күһүн ыттарын быраҕан бараллар. Биллэн турар, хоргуйбут ыттар тугу сүгүн сырытыннарыахтарай! Биһиги барааннарбытын бултаһаллар…

– Ардыгар сиэбэттэр, охторо-охторо бара тураллар, – хаһаайка бэркэ абаккарбыт киһи быһыытынан кыттыһар.

– Сииллэр, сииллэр, – диир хаһаайын. – Оттон бааһырбыттары эмтээн-томтоон көрөбүт да, үксүгэр өрүттүбэттэр. Чугас барааннарбытыгар аналлаах, килэмиэтир усталаах-туоралаах күрүөлэммит мэччирэҥнээхпит. Күнүс онно аһыыллар, түүнүн манна аҕалабыт. Дьэ, онно киһи көрбөт кэмигэр ыттар моһуоктууллар.

Кэпсэтии кэмигэр овчубугу үөскэтэн таһаарбыт наука кандидата, Саха сиринээҕи тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун (ТХНЧИ) дириэктэрин бастакы солбуйааччыта  Г.Н. Мачахтыров бэйэтинэн тиийэн кэллэ. Сүөһүлэргэ анаан комбикорм аҕалбыттар.

Дьэ, кини туох диир эбитий?

– Бу ТХНЧИ уопут оҥорор тирэх хаһаайыстыбата. Манна сайдар кэскиллээх кыылларга үлэлиибит. Холобур, хотугу чубуку генетическэй матырыйаалынан хотугу овцеводствоны сайыннарыыга. Билэргит буолуо, саха тылыгар “хой” диэн тыл баар. Сүөһү, сылгы быралгы бардаҕына “хой барбыт” диэччилэр.Онон сахалар төрүттэрбит былыр бараан иитиитин бэркэ билэр дьыалалара буолуон сөп.

Оттон күн бүгүн сахаларга сылгы уонна ынах сүөһүнү иитии баар. Кэнники кэмҥэ дьон-сэргэ куоракка киирдэ, ыарахан хара үлэттэн тэйэ быһыытыйда. Хотоҥҥо турар сүөһүттэн сылгыга көһүү элбэх. Ол да буоллар, тыа хаһаайыстыбата баар буолуохтаах, ас-үөл оҥоһуллуохтаах. Дьэ, ол иһин аныгы технологиялары туһанан “аныгы дьиэ кыылын” оҥоро сатыыбыт. Чэпчэки көрүүлээх-истиилээх, хотоҥҥо наадыйбат, тымныыны тулуйар, аһыгар-үөлүгэр бор, саамай табыллыбыта, бэйэтэ булан аһыыр сүөһүнү.

Билигин саамай сүрүнэ ахсаанын элбэтэр сорук турар. Элбээн бардаҕына иитэргэ баҕалаах дьон баар буолалларыгар саарбахтаабаппын.

Дьэ, кырдьык. Дьиэлээхтэр этэллэринэн, овчубук туох да дьоһун түүлээх эбит. Чубуку “аймаҕа” буоллаҕа, тириитэ даҕаны дьоһун буолуохтаах. Этин туһунан этэ да барыллыбат.

– Наадыйар дьон түүтүн ылааччылар, – диир Мария Николаевна.

Биири бэлиэтиир сөп. Саҥа үөскүү сатыыр хотугу овцеводство төрдө буолуохтаах овчубук иитиитэ, үөскэтээһинэ, үөрэтиитэ, наука өттүнэн хааччыллыыта судаарыстыба өттүттэн улахан өйөбүлү ылыахтаах. Айылҕаттан айдарыылаах, ол эбэтэр натуральнай ас-таҥас суолтата күн-түүн улаатарын бары билэ-көрө сылдьабыт.

Аар-саарга аатырбыт сэбиэскэй меринос бараан боруодатын отуттан тахса сылы (1920-1952) быһа эрийсэн ылбыттара – дьиэ бараанын архар диэн хайа бараанын иссиһиннэрэн. Ону ситиспит учуонайдар эрэ буолбатах, көрбүт-истибит, бүөбэйдэспит казах чабааннара бары Сталинскай бириэмийэнэн наҕыраадаламмыттара. Үлэ дьонугар оннук кыһамньы баара. https://yakutians.com/leonid-vladimirov-tymnyylyyn-alty%d2%bbyy-uonna-naczionalnaj-toshol/

Онон бу боруода кэскилэ кэҥээтэҕинэ, ас-үөл, сүөһү төрдө буоллаҕына, учуонайдары сэргэ Егор Ионович Николаев хара көлөһүнэ сыаналанар ини диэн эрэниэххэйиҥ!

Валерия Теменхон.