Одун хаантан оҥоһуулаах, сиртэн силистээх салайааччы чулуута

Олунньу 14 күнүгэр, Саха сиринээҕи АККОР (бааһынай хаһаайыстыбалар уонна кэпэрэтииптэр ассоциациялара) бэрэсидьиэнэ, “Саха сүөһүтэ” удьуор пуондатын хааһына тэрилтэтин дириэктэрэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Александр Еремеевич Артемьев 60 сааһын туолар.

Кини бу күн 1962 с. Амма Алтаныгар эдэр ыалга бастакы оҕонон төрөөбүтэ. Бука, тырахтарыыстан миниистиргэ тиийэ үүнэн-үрдээн тахсыбыт салайааччы сахаҕа суох даҕаны буолуохтаах.
“Амма” сопхуос тырахтарыыһа (1982 – 1995), “Амма” табаарыстыба сир үлэтигэр биригэдьиирэ (1995 – 1999), “Амма” ТХПК дириэктэрэ (1999 – 2003), Амма улууһун баһылыга (2003 – 2014), СӨ тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ (2014 – 2016), “Туймаада” хампаанньа генеральнай дириэктэрин солбуйааччы (2016 – 2019). Онтон 2019 ахсынньытыттан “Саха сүөһүтэ” УПХТ-гэр дириэктэринэн ананан үлэлиир. Мантан аллара, ааҕааччыны салгыппат инниттэн, Александр Еремеевич төрүччүтүн, олоҕун уонна үлэтин кэпсээбититтэн кэрэхсэбиллээх өттүн ойо тутан билиһиннэриэм.

Александр аҕатын өттүнэн Москуба Солобуодатын сыылкаҕа ыытыллыбыт бааһынайдарыттан силистээх. Ини-бии Артемьевтартан биирдэстэрэ 12 уол оҕоломмут. Ол уолаттар ыаллыы улуустартан, нэһилиэктэртэн саха кыргыттарын ойох ылан, Артемьевтары тэниппиттэр.

Александр Сатаҕай Артемьевтарыттан төрүттээх. Аҕата Еремей Романович Алтан, Амма оскуолаларыгар учууталынан, дириэктэринэн, холкуос бэрэссэдээтэлинэн, оройуоннааҕы хомсомуол уонна баартыйа кэмитиэттэригэр, оройуон сэбиэтигэр сэкирэтээринэн үлэлээбит дьоһуннаах киһи этэ, ССРС, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна.

Оттон ийэтин Екатерина Емельяновна өттүнэн Үөһээ Бүлүү Балаҕаннаах нэһилиэгэр уутуйан үөскээбит Кардашевскайдартан утумнаах. Ийэтин эһэтэ Спиридон Кардашевскай-Сээс Нам нэһилиэгэр кинээстээбит, халыҥ аймахтан Иван Кардашевскай-Кута Бөҕө нэһилиэгэр кинээстээбит, улууһугар кулубалаабыт, кини уола Руф Иванович Кардашевскай Сэбиэт былааһын олохтоспут саха интэлигиэнсийэтин биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ этэ, 1938 с. сымыйа буруйдааһыҥҥа түбэһэн, 1941 с. сырдык тыына быстыбыта.
Георгий Романович Кардашевскай тыл, литература эйгэтигэр киэҥник биллэр учуонай этэ. Александр ийэтэ эмиэ ССРС, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна ааттаах-суоллаах, Учууталлар учууталлара, РФ үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ, Амма нэһилиэгин ытык олохтооҕо аҕыйах сыллааҕыта олохтон туораабыта.

“Онус кылааһы бүтэрэрбэр салгыы үөрэнэ барар туһунан санаам суоҕа. Тута сопхуоска үлэлии киирбитим. Кыра эрдэхпиттэн от-мас үлэтигэр сыстан, уруулуу буолбут “Амма” сопхуоспар күүстээх үлэҕэ уһуйуллан, уһаарыллан тахсыбытым – олохпор бастакынан ылыммыт дьоһун быһаарыныым этэ”, – диир Александр Еремеевич.
Аармыйаттан эргиллэн баран, атаҕа үлэлээбит сиригэр илдьибитин бэйэтэ даҕаны өйдөөбөккө хаалбыта. Аҕалаах ийэтэ, биллэн турар, бастакы оҕолоро, улахан уоллара талбыт суолун сөбүлээбэтэхтэрэ. “Кыра оҕо буолбатаххын. Үөрэҕэ, идэтэ суох буолуу тутаҕын кэлин бэйэҥ өйдүөҕүҥ”, – диэбитэ аҕата.

Үлэһит уол тимир көлөнү муоһалыырын сэргэ тэрийэр-салайар дьоҕурдааҕа хара ааныттан биллибитэ. Ол курдук, 1986 с. от звенотун тэрийэн салайбыта.

“Хонуу-ходуһа үлэтигэр эриллэн бараммын кэлин биригэдьиирдиир, управляющайдыыр сылларбар сайынын тыраахтарбар олорор уонна дьоммун салайар этим. Сарсыарда хонтуораҕа планерка ыытабын, онтон бааһынаҕа, ходуһаҕа киирэн, үлэһиттэрбин кытта тэҥҥэ киэһэ хойукка диэри сылдьарым”, – диэн ахтар уонна кини дьылҕатыгар, олоҕор улахан суолталаммыт, куорсун анньыммыт “Амма” сопхуоһун олус күндүтүк саныырын этэр.

Александр Артемьев аатырар сопхуоһу кэпэрэтиип буолбут кэмигэр биэс сыл таһаарыылаахтык салайбыта.

– Дьиҥэр, мин баһылык буолар туһунан санаа төбөбөр биирдэ даҕаны охсуллан ааспатаҕа. Ытыктыыр кырдьаҕастарым, истиҥник саныыр дьонум көрдөһөннөр, “ээхпин” ылбыттара. Инньэ гынан, быыбарга киирсэн, кыайбытым. Ол саҕана олохтоох салайыныыга федеральнай сокуон тахсан, 2003 с. улуус баһылыгынан талыллыбыт салайааччылар өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан олоххо киллэрбиппит.

Баһылык быһыытынан элбэх министиэристибэни, биэдэмэстибэни кытта үлэлэспитим. Баһылыктаабыт үлэбиттэн чорботон бэлиэтиирим – Амманы өрөспүүбүлүкэ уонна атын эрэгийиэннэр таһымнарыгар таһаарарга дьулуспутум.

Киһи олоҕор соһуччу гынан баран, ханнык баҕарар салайааччыга көрсүллэр түгэн 2014 с. алтынньы 6 күнүгэр буолбута: Ил Дархан Егор Борисов миигин киэһэ 6 чааска ыҥыртарбыта. Бу сирэй кэпсэтии түмүгэр Егор Афанасьевич тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солотун тутарбар этии киллэрбитэ.

Ыарахан, уустук салаа буоларын эдэр эрдэхпиттэн үлэлээн эппинэн-хааммынан биллэрбин даҕаны, убаастыыр салайааччым этиитин ылыммытым. “Артемьев балтараа сыл үлэлииригэр тугу оҥорбутай?” диэхтэрин сөп. Мин ситэри үлэлээбэтэхпэр кэккэ төрүөттэр бааллар. Онуоха үрдүкү салалтаны да, бииргэ үлэлээбит дьоммун да буруйдаабаппын. Ити – ис бэлитиичэскэй хабааннаах боппуруос…”

Мин тус санаабар, Александр Артемьевы – икки хос үрдүк үөрэхтээх, өссө үөрэҕин ааһан, алын таһымтан, сиртэн силис тардан үөһээҥҥэ диэри үлэҕэ үөрүйэҕинэн, бэйэтин ис кыаҕынан, сахалыы мындыр өйүнэн ситэн-силигилээн тахсыбыт салайааччыны – олоҕо, солуута суох сылтаҕынан олуйан туораппатахтара буоллар, өрөспүүбүлүкэбит тыатын хаһаайыстыбата олоҕун бигэтик булбут буолуохтаах этэ.
Ону Александр Еремеевич уонунан сылларга соһуллан кэлбит тэрилтэ үлэтин-хамнаһын кылгас кэмҥэ букатын атын таһымҥа таһааран эрэрэ даҕаны бигэргэтэр. Одун хаантан оҥоһуулаах уола хаан өссө үрдүк чыпчааллары дабайыаҕар саарбахтаабаппын. Өлөксөөндүр, өрөгөй күҥҥүнэн!

Василий Никифоров, Улуус-Медиа сайт.