Мүһэлгэлэр. “Корона” ыарыыга кубулуйда

Ону-маны удамырдаан көрдөххө, барыта мүһэлгэнэн барар эбит. Арассыыйа үрдүкү бэлиитикэтин бастакы мүһэлгэтэ ааспыт үйэ 80-с сылларын ортотуттан саҕаламмыта. Дойдуну Горбачев салайыаҕыттан, “уларыта тутуу” саҕаланыаҕыттан. Бу эстии-быстыы, сатарыйыы сыллара. Варшаватааҕы дуогабар дойдулара үрүө-тараа бараллар, оттон Сэбиэскэй Сойуус бэйэтинэн ыһыллар. Оччотооҕуга Арассыыйа туохха барытыгар — ис бэлиитикэтэ буоллун, тас дойдуларга сыһыана буоллун — АХШ ыйыытынан сылдьар. Ыт курдук ньылаҥныыр,  кутуругун кумутуоҕунан кумутан “тук” хоту сылдьар. Кирэдьиит бөҕөҕө киирэн, иэс бөҕөҕө иилистэн.

Аан дойдуга соҕотох АХШ эрэ “айаатаан” хаалбыта. Арассыыйа ахсааҥҥа ылыллыбат буолбута, Кытай саҥа өгдөҥнүөх курдуга, оттон Европа уонна Япония ханна да халыйар кыаҕа суох “чурумчулаах оҕус” кэриэтэ буоллахтара.

Арассыыйа бастаан оройго оҕустарыыта — 1999 сыллаахха НАТО Югославияны сэриилээһинэ. Били, аанньаллар кэриэтэ көрөр арҕааҥы дойдуларбыт, этэргэ дылы, “бараан тириитин бүрүммүт бөрөлөр” буолалларын Арассыыйа сорох тойотторо онно өйдөөн көрбүттэрэ, бадаҕа. Бэл, Борис Ельцин арыгылыырын быыһыгар тугу эрэ тык-мык хамаандалыырга дылы этэ. Десантниктарбыт Приштинаҕа марш-бросок оҥорон, “Слатина” пуорду хонтуруолга ылан, арҕааҥҥы сэрииһиттэри куттаан өлөртүү сыспыттара баара. Премьер Евгений Примаков Америкаҕа көтөн иһэн, Югославияны буомбалаабыттарын истээт, сөмөлүөтү төттөрү эргиппитэ, дойдутугар төннүбүтэ. Бу “оройго оҕустарыынан” иккис мүһэлгэ саҕаланар.

Бу кэмҥэ Орто дойду халлааныгар Кытай кылабачыйан тахсар. Сүүрбэ сыллаах Дэн Сяопин уларыта тутуутун кэнниттэн. Өскөтүн Тяньаньмэн болуоссат “майдаана” кыайбыта буоллар, кинилэр да “муостара тостуохтаах” этэ. Ону кыраҕа ымыттыбат хомуньуустардаах буоланнар, аан дойду дэмэкирээттэрэ улуйалларыгар мыр гыммакка, бастаанньыттары кумах курдук өрө-таҥнары ыспыттара.

Иккис мүһэлгэ Владимир Путин бэрэсидьиэнниир кэмин кытта сөп түбэспитэ. Дьэ, ол туохтан саҕаламмытай?      

Москубаҕа, Волгодонскайга, Буйнакскайга олорор дьиэлэри дэлби тэптэрииттэн — премьер эрдэҕинэ. Оттон бэрэсидьиэнниир болдьоҕо “Курскай” подлодка саахалыттан. Путин онно туох диэтэ этэй? “Туох да диир кыах суох. Выть хочется!” — диэн турар. Оччолорго кини бэрэсидьиэн дуоһунаһыгар олорбута сүүс хонуга туолбут кэмэ этэ.

Мантан инньэ Арассыыйа бэйэтин иннин көрүнэн барбыта. Ньиэп-гаас хампаанньаларын аахсыйаларын аа-дьуо судаарыстыба бас билиитигэр ылан, “семибанкирщинаны” үрүө-тараа тутаттаан. Ньиэп хампаанньатын АХШ корпорацияларыгар атыылаан, ол манньатыгар дойду бэрэсидьиэнэ буолар ыралаах, ол туһугар Судаарыстыбаннай дууманы, либэрээл баартыйаларыттан саҕалаан, хомуньуустарга тиийэ үбүнэн “иитиэхтээн” барбыт Ходорковскайы хаайыыга симпитэ. “Госдууманы атыылаһыы” диэн ыстатыйа холуобунай кодекска суоҕунан сибээстээн, судургутук “нолуоктан күрэммитин иһин” диэн матыыптаан.

Ньиэп-гаас салаатыттан киирэр үп быһа офшордарга ааспакка, кыра өлүүтэ да буоллар, нолуок быһыытынан бүддьүөккэ хаалар буолбута.

Оннук буолбатаҕа буоллар, баҕар, Таалакааҥҥа билигин “ымырыкааннар” айбардыы сылдьар буолуо этилэр.

Ол эрэн саамай сүрүнэ туох этэй? Аан дойду төһүү судаарыстыбаларын (АХШ, Европа сойууһа, Кытай, Латинскай Америка дойдулара, Аан Илин дойдулара) кытта күөнтэспэккэ, бэлиитикэ-экэниэмикэ өттүнэн бииргэ үлэлииргэ дьулуһуу этэ. Арҕааҥҥы дойдуларга утарсар бэлиитикэни тутуспатаҕа, Евгений Примаков төһө да “Арассыыйа — улуу держава” диэн формулатын тутустар. Ол курдук, Владимир Путин 2004-2008 сылларга бэрэсидьиэнниир иккис болдьоҕун устата Арассыыйаны Азия буолбакка, Европа дойдута диир этэ. 2001 сыл балаҕан ыйын 11 күнүгэр “игирэ башняларга” атаака кэнниттэн, бэл, “терроризмы утары охсуһууга АХШ уонна биһиги союзниктарбыт” диэн турар. 

Үһүс мүһэлгэ Путин онтон аккаастанарыттан саҕаламмыта — 2007 сыл олунньутугар Куттала суох буолуу кэмпириэнсийэтигэр аатырбыт “Мюнхеннааҕы тылын” эппитэ. Бу Арассыыйа арҕааҥы дойдулары кытта бииргэ үлэлииргэ, Европаны “Лиссабонтан Чуумпу акыйааҥҥа” диэри сайыннарарга этии киллэрэ сатаан баран, “чэ, кэбис эбит” диэбитин кэриэтэ буолбута. Анарааҥҥы “партнердар” Арассыыйа кур итирик: “Боже, благослави Америку” диэн ыллаан муҥнана сырыттаҕына эрэ үчүгэй харахтарынан көрөллөрө чуолкайдаммыта.

Мантан ыла саҕаламмыта АХШ аан дойдуга аҥаардастыы айбардыырын утарыы. Аан дойду хас да “полюстаах” буолуохтаах диэн туруорсуу. Ирак, Сирия, Афганистан, Украина уо.д.а дойдулар холобурдарыгар быһыы-майгы хайдах буолуоҕун илэ көрүү. Сэрии буолар түгэнигэр Арассыыйаны локатордар чуор салгыннарынан “саба бүрүйэр”, Арассыыйа хардарар аракыаталара саҥа көтөн истэхтэринэ сууһарар кыахтаах ПРО систиэмэтин Европа ны биир гына туруоралларын утаран. Европаҕа көннөрү сэрии сэбин хаарчахтыыр туһунан дуогабары (ДОВСЕ) Арассыыйа эрэ толорон испитин, атыттар ратификациялаабакка букатын да “тоҥорон” кэбиспиттэрин абааһы көрөн.

Арассыыйа биир “буруйа” диэн, гааһы хачайдыыр турбаҕа уонна углеводород баайдаах сирдэргэ омук хампаанньаларын чугаһаппатаҕа, Ельцин саҕана киирбиттэри, холобур, Сахалинтан онон-манан сылтахтанан үүрэр бэлиитикэни тутуспута буолар.

Украина, Грузия эрэ буолбакка, бэл, Белоруссия уонна Армения гааһы-ньиэби ырыынак сыанатыгар атыылаһалларын модьуйбута. Хайа муҥун туспа судаарыстыбалары “чэпчэтиилээх” сыананан өйөөн олоруоҕай? Ити кэмҥэ билим эйгэтигэр “өҥнөөх” өрөбөлүүссүйэлэри ырыппыттара уонна Украинаҕа уонна Грузияҕа буолбут өрөбөлүүссүйэлэр (2003 уонна 2005 сыллардааҕы) сүрүн соруктара Арассыыйаны утары буолалларын быһаарбыттара.

2008 сыллаахха Грузия саба түспүтүн кэнниттэн (ону, бэл, арҕааҥы дойдулар билиммиттэрэ)  Арассыыйа Соҕуруу Осетияны өйөөбүтэ, Соҕуруу Осетия уонна Абхазия Грузияттан тутулуга суохтарын билиммитэ. Ол эбэтэр, НАТО Турция нөҥүө Каспий муоратыгар тахсарын, онно байыаннай базаланар суолун быспыта. Бу мээнэ дьаһаныы буолбатах — геобэлиитикэ “саахыматын” биир хаамыыта.

Аны туран, Арассыыйа Аан Илиҥҥэ эмиэ бу кэмҥэ тахсыбыта. Ол курдук, арҕааҥы дойдулар террористыы тэрилтэнэн билинэр, Палестина автономиятыгар былааһы тутан олорор ХАМАС түмсүүнү кытта официальнай сыһыаннаһыыны олохтообута. Ираны кытта эйэлээх сыалга туттуллар ядернай технологиялары чинчийиигэ бииргэ үлэлээһини дириҥэппитэ. Каспий уонна Сир ортото муоралары, Атлантикаҕа тахсар аартыктары хонтуруоллуур улуу геобэлиитикэ модьуйуутунан. АХШ кынаттаах аракыаталара муора суудуналарыгар, уу аннынан устар аалларга туралларын умнумаҥ.

Маны барытын Арассыыйа “кимэр бэлиитикэтэ” (наступательная политика) диэн ааттаабыттара.

Тас дьыалалар миниистирдэрэ Сергей Лавров ол саҕана этэн турар: “Арассыыйа “сверхдержава” буола сатаабат, бэл, энергетикаҕа даҕаны. Аан дойду биир инники күөҥҥэ сылдьар судаарыстыбата аатырарбыт да сөп буолуо”.

Төрдүс мүһэлгэ 2012 сыллаахха Владимир Путин бэрэсидьиэн дуоһунаһыгар төннүүтүн кытта саҕаламмыта. “Болотнай болуоссатынан” саҕаламмыта, Украина майдаанынан салҕаммыта — арҕааҥҥы сааҥсыйалар, Кырыым, Донбасс, Сирия, бойобуой сүһүрдэр сэрии сэбигэр бэриммэт модун доруобуйалаах Скрипаль уонна “дипломаттар сэриилэрэ”.

Таҥара үөрэҕэ

Бэһис мүһэлгэ оннооҕор улахан моһуйуулаах буолла — коронавирус абата тарҕанна.

Тоҕо диэтэххэ, “үтэһэ туолла”. Мантан инньэ “барыта быһаччы быһаарыллыахтаах”. Сууллар сууллуоҕа, барҕарар барҕарыаҕа.

Арассыыйаны “дэмэкирээтийэ” да, ыраахтааҕы да салайбат, “Арассыыйаны таҥара салайар” диэн баар.

Наполеон сэриитэ ааҥнаан киирэригэр торулуур тымныы түспүтэ — ол таҥара ыыппытын курдук буолбута. “Сыыҥтара сыһыары тоҥмут”, эстибит-быстыбыт француз сэрииһиттэрэ ыаллары кэрийэ сылдьан “Шер ами (дорогой друг), аста кулу, итиннэрэ түс!” — диир ааттаһар умнаһыттарга кубулуйбуттарын санатан, “шаромыжниктар” диэн тыл ордон сылдьар. Бэлэмҥэ бэрт, туһата, нэҥирэ суох дьоҥҥо туһаайан.  

Аҕа дойду улуу сэриитигэр Москва анныгар аны Германия сэриитэ “бытын тоҥорбутун” санааҥ. Биир да метео-барыллааһыҥҥа улахан тымныы түһэрэ кэтэһиллибэтэҕин үрдүнэн.

Арассыыйа биир эрэ “кыттыгастаах” — аармыйата уонна флота. Бу тас бэлиитикэ куоһура. Бастаан дьиэҕитигэр тастан тыал үргүйбэтин курдук оҥостуохтааххыт. Ол иннинэ оһоххутун төһө да оттоҥҥут улаханы туһаныаххыт суоҕа.

Владимир Путин уһулуччу өҥөтө итиннэ сытар — “таҥара үөрэҕин” сөпкө өйдөөбүтүгэр. Сөпкө өйдөөн сэбилэниилээх күүстэрин бэрт түргэн тэтиминэн өрө тарпытыгар, “тастан тыал үргүйэрин” бохсубутугар. Тиэргэн тула сылдьан ыттар үрэллэрэ туох буолуой, сүрүнэ, билигин дьиэ иһигэр сылааһы хааччыйыахха, ол эбэтэр, “оһоҕу оттуохха” сөп буолла.  

Төрүт сокуоҥҥа уларытыылар киирдэхтэринэ, омуктар сокуоннара Арассыыйа сокуоннарын сабырыйбат буоллахтарына, Арассыыйа уллуҥ да саҕа сирэ омук бас билиитигэр барара туура бобулуннаҕына тас бэлиитикэҕэ оннубутун чопчу булабыт. Мантан биир да хардыыны төттөрү кэхтибэт курдук сэбилэниилээх күүстэрбит “итэҕэтиилээх баалкыланнылар”. Ханнык баҕарар “ыалдьыт” түннүгүнэн-үөлэһинэн орҕостон киирэр түгэнигэр оройго биэрэр кыахтанныбыт.

Оттон дьиэбит иһигэр сатарыйыы барбыта мэлдьэх буолбатах. Иҥсэ-мэнэгэй быһыы, харчыга хараҥарыы, хоруупсуйа холлуута — бэрээдэк олохтуур уолдьаста.

Аныгыскы бэрэсидьиэн быыбарыгар Владимир Путин турбат буолла, инникитин ким да икки болдьохтон ордук олоруо суохтаах – субуруччу да, “сынньатан” да баран диэн бэйэтинэн эттэ. Дьэ, ол быыбар дьылҕатын аан дойду үрдүнэн сабардаабыт “коронавирус” содула быһаарара буолуо. Баҕар, улахан ыксаллаах, тыын былдьаһыылаах быһыы буоллаҕына быыбар эрэ, дэмэкирээтийэ эрэ, барыта тохтуу түһэригэр тиийэр… Туох билэр.

“КОРОНА-вирус” диэн дьикти ааттаах ыарыы буулаата. Ыраахтааҕылар тимир бэргэһэлэрэ — КОРОНА ыарыыга кубулуйда, ол эбэтэр аан дойдутааҕы элиитэ уларыйар кэмэ кэллэ дуо? “Обрезание элит”. Баай-дуол саҥаттан саамыланыыта. Дьэ, көрөн-истэн иһиэхпит турдаҕа.

Суолласта, сулласта — Сур.