АЙБЫТ АҔАҔА, БАСТАКЫ ТАПТАЛГА СҮГҮРҮЙЭН…

Өссө биир үтүөкэннээх киһи туһунан кинигэ тахсыбытын сырдатыах иннинэ, маннык бүччүм санааны этиим. Дьокуускайга кииннээн аҕа-ийэ уустара, аймах-билэ дьон, дьиэ кэргэн, ону кытта улуустар, нэһилиэктэр, түөлбэ сирдэр таһаарар кинигэлэрин түмэр библиотеканы арыйар кэскиллээх дьыала буолуох этэ. Оччотугар ити саҕалааһын саха улуустарын нэһилиэктэринэн, аймахтарынан төрүччүтэ сааһыланарыгар, ситимнэнэригэр төһүү буолуохтаах. Оттон дьон-сэргэ, ордук ыччат өттө, төрдүн-ууһун үөрэтэн, аймах дьонун билсэн, үтүөҕэ тардыһыыта, соргулааҕы түстүүрэ күүһүрүөх тустаах. Бүтүн омугу сомоҕолуур тэрээһин буолуохтаах. Бэрт да буолуо этэ!

Оттон бу күннэргэ Сунтаар улууһугар уонна Дьокуускайга үтүөкэннээх киһи, уһулуччулаах учуутал Илья Андреевич Попов туһунан кинигэ тахсыбытын сүрэхтээтилэр.

Кинигэ ааптара — Изабелла Ильинична Попова, Илья Андреевич төрөппүт кыыһа, Сунтаар улууһун Тойбохойугар төрөөбүтэ, 40-ча сыл устата Сунтаар 2 №-дээх орто оскуолатыгар нуучча тылын уонна литературатын учууталынан үлэлээбитэ. Изабелла Ильинична — Арассыыйа үөрэҕириитин туйгуна, “Учууталлар учууталлара”, “Учууталлар династиялара” бэлиэлэр хаһаайкалара, Саха сирин үөрэҕириитин Бочуоттаах үлэһитэ, Сунтаар улууһун Бочуоттаах бэтэрээнэ, Сунтаар нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, норуот маастара.

Изабелла Ильинична аҕатын, дьонун-сэргэтин туһунан дьоһуннаах, баай ис хоһоонноох кинигэни таһаарда. Бу иннинэ аҕай аҕатын ини-биитин, норуодунай бэйиэт Леонид Попов туһунан эмиэ бэртээхэй кинигэни күн сирин көрдөрбүтэ. Бу бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэр, байытыһар, ис хоһооннорун дириҥэтиһэр кинигэлэр суруллан таҕыстылар. Айымньылаах, утумнаах үлэ чахчы үтүө түмүктээх буолбута үөрдэр.

Силистээх-мутуктаах төрүт уус дьон, удьуор аймах, улахан дьиэ кэргэн олоҕо-дьаһаҕа, дьылҕата, кинигэни ааҕа олордоххо, ойуу-дьарҕаа буолан көстөн ааһаллар. Сахалар ааспыт олохпут — инньэ  өрөбөлүүссүйэ инниттэн, сэбиэскэй кэми толору хабан, 1990-с сыллартан бүгүҥҥү кэмҥэ тиийэ — көрдөрүллэр. Ол эбэтэр, бу икки кинигэҕэ саха интеллигенциятын чаҕылхай бэрэстэбиитэллэрэ буолбут ини-бии Леонид Андреевич уонна Илья Андреевич Поповтар үэлэрэ-хамнастара, олохторо, удьуордара, дьиэ кэргэттэрэ, олоххо сыһыаннара, олоҕу анаарыылара, көрүүлэрэ, ымыы оҥостубут бастакы уонна тиһэх тапталлара, айар-тутар, иитэр ньымалара — барыта баар.

Оттон төрүт киһи төрүөҕэ, ытык киһи ыччата Изабелла Попова дьонун туһунан кырдьыктаах, интэриэһинэй кинигэлэри суруйан, түмэн, оҥорон таһаарбытыгар улахан махтал буоллун. Поэзияны сэҥээрээччилэргэ, үөрэҕирии историятын үөрэтээччилэргэ, дьиэ кэргэн, саха удьуорун чинчийэр дьоҥҥо уонна, биллэн турар, киэҥ ааҕааччыга бу икки кинигэ олус туһалаах буолуохтара. Ис хоһооннорунан, түмүллүбүт матырыйаалларынан сэргэх, сонун кинигэлэр. Ситэри-хотору дьиэ кэргэн архыыба табатык туһаныллыбыт, кинигэ бу күүстээх, баай өрүтэ, ону кытта ахтыылар — кэм-кэрдии, дьыл-хонук тыыннаах туоһулара — кинигэни байыталлар.

Кинигэ удьуор силиһин-мутугун, төрдүн-төбөтүн кэпсииртэн саҕаланар. XVIII-XIX үйэлэр кирбиилэригэр Саха сиригэр олохтоох салайыныыга кэккэ уларыйыылар буолуталыыллар. Онно хаптаран, аҕыс буолас холбоһон, Сунтаар улууһа төрүттэммитэ. Улууска иккис кулубанан Николай Попов 1803-1815 уонна 1819-1821 сылларга талыллан үлэлээбитэ. Дьонугар-сэргэтигэр Моонньо кулуба диэн аатынан биллэрэ, кинигэ сэһэнэ киниттэн саҕаланар. Кинигэҕэ номоххо киирбит Суоһалдьыйа Толбонноох, Моонньо кулуба төрөппүт кыыһын, туһунан ахтыллар, поэт Леонид Попов кини туһунан “хомус ытыыр, хобо хоҥкунуур” тылларын этэн хаалларбытын ааҕааччы булан ааҕыа. Саҕаламмыты, төрүттэммити, удьуору Өлүөскэ кулуба салҕыыр, кини кэннэ — уола Попов Николай Алексеевич.

Кинигэ ааптара ааттаах-суоллаах өбүгэлэрин олохторун-дьаһахтарын оҥорон хаалларбыт дьыалаларынан, дьоҥҥо-сэргэҕэ сыһыаннарынан, олоҕу, кэм-кэрдии ирдэбилин табатык өйдүүллэринэн сыаналаан, ааҕаачччыга бэйэтин санаатын тиэрдэр. Ол да курдук, Хочо улууһун бүтэһик кулубата Николай Попов, оччотооҕу түҥкэтэх кэмҥэ үөрэх суолтатын бэркэ өйдөөн, 1903 сыллаахха Тойбохойго кииннээн бэйэтин дьэтигэр норуот оскуолатын арыйтарбыт. Онтон 1908 сыллаахха оскуола дьиэтин туттарбыт. Соҕотох уолун Андрей Николаевич Попову Дьокуускай куоракка реальнай училищеҕа үөрэххэ ыытар.

Андрей Николаевич Попов 1903 сылтан үөрэнэн, учуутал идэтин баһылаан дойдутугар учууталынан ананар. Дойдутугар Мэҥэ кулубата Суһуохтаах Мааркап хос сиэнин Мария Ивановна Слепцованы сүгүннэрэн илдьэр. Инньэ гынан, икки улуус бэртэрэ уруулуу буолаллар.  Мааркабыстар төрүттэрэ — ырыаҕа ылламмыт, номоххо киирбит Бэрт Маарыйа, саха былыргы толуу-мааны, өйдөөх, сатабыллаах хотун дьахтара, Манчаары Баһылай кини суон сураҕар, үтүө аатыгар үҥэрэ-сүктэрэ диэн баар.

Дьэ, онон, учуутал Поповтар династияларын төрүттээччинэн Андрей Николаевич Попов буолар. Сунтаар, Дьокуускай оскуолаларыгар үйэ аҥаарыттан ордук кэм устата үтүө суобастаахтык, айымньылаахтык үлэлээбитэ.

Андрей Николаевич төрөппүт уола Илья Андреевич Попов учуутал идэтинэн дойдутугар Сунтаарга 45 сыл устата үлэлээбитэ. Изабелла Ильинична аҕатын туһунан бэрт иһирэхтик суруйар: ”Аҕам барахсан… Кини сырдык мөссүөнэ мин өйбөр хаалан, мэлдьи миигин арыаллыыр…”

Илья Андреевич  бэс ыйын 20 күнүгэр 1910 сыллаахха Хочо сиригэр Уһун Күөл нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Оҕо сааһа Харба Күөл киэҥ сыһыытыгар дьонун дьиэтигэр ааспыта. Бэрт кыратыттан ааҕарга, суруйарга үөрэммитэ, бастакы учууталынан А.А.Иванов-Күндэ буолар. Ини-биитэ поэт Леонид Попов 9 сыл балыс саастааҕа. Бырааттыылар майгыларынан лаппа уратылаһаллара: Леонид — сытыы-хотуу, киирбит-тахсыбыт, оттон Илья аҕыйах саҥалаах, кыра оҕо сааһыттан дуоспуруннаах буолара.

Илья Попов Дьокуускайга педтехникумҥа үөрэммитэ. Үөрэҕин кэннэ олоҕун ыччаты үөрэтиигэ аныырга быһаарыммыта. Үөрэҕиттэн дойдутугар кэлээтин утаатына эдэр киһини Бүлүчээн оскуолатыгар директорынан анаан ыыппыттара, үлэ үөһүгэр түспүтэ. Оскуола үлэтин таһынан нэһилиэк олоҕор учуутал тутаах киһи буолара. Ыччакка анаан драмкуруһуок тэрийэн үлэлэтэрэ. Ыһыы үлэтэ буоллун, милиция үлэтэ буоллун — учуутал киһи барытыгар эппиэттээх буолара. Хадаҥҥа оскуола арыллыбытыгар директорынан ыыппыттара. 1932 сыллаахха Үөһээ Мэйик оскуолатыгар директорынан аныыллар. Онно эмиэ бэрт таһаарыылаахтык үлэлиир. Үс сыл үлэлээбитин кэннэ аны Тойбохой оскуолатыгар учууталынан ыыталлар. Завуһунан бэрт ситиһиилээхтик үлэлиир. Г.Е.Бессоновтыын кыраайы үөрэтэр музейы уонна тыыннаах муннугу аһаллар. Эдэр дьон санааларын, кыахтарын ууран үлэлээбиттэрэ. Илья Андреевич общественнай да үлэттэн туора турбат, мэлдьи инники күөҥҥэ сылдьар. Алын кылаастарга идэтийбит учуутал буолара, ону таһынан саха тылын уонна география предметтэрин баһылаан үөрэтэрэ.

Аҕа дойду сэриитин ыарахан сылларыгар оскуола бэйэтин үлэтин тохтоппотоҕо, үлэ өссө күүһүрбүтэ: сайын — окко, күһүн, кыһын, саас — үөрэх, мас мастааһына, тимуровскай хамсааһыны салайыы, пионерия үлэтэ, агитационнай лекциялар, кэнсиэртэр, милиция үлэтигэр көмө, холкуоска үлэлэһии уо.д.а. Уонна бары кыаҕынан фроҥҥа көмөлөһүү. Аһынан-таҥаһынан. Бары турунан.

Сэрии кэннэ Тойбохойго детдом аһыллыбытыгар 1947-1954 сылларга Илья Андреевич үөрэх сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлиир. Манна кини салайыытынан оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ дэгиттэр билиилээх-көрүүлээх, опыттаах педагогтар үлэлээбиттэрэ. Илья Андреевич, уопсайынан, сатаабата диэн суох буолара: детдом оҕолорун балалайкаҕа, мандолинаҕа, гитараҕа оонньуурга үөрэтэрэ, сценаҕа артыыстаан да ылара. Ол да иһин буолуо, үөрэппит-такайбыт уола Василий Никитич Евсеев, эмиэ детдомҥа үлэлии сылдьан, музыкальнай ансаамбылы салайан үлэлэппитэ. 1959 сыллаахха Илья Андреевич дьиэ кэргэнинээн Сунтаар сэлиэнньэтигэр көһөллөр. Манна Лесной оскуола завуһунан, иитээччитинэн үлэлиир. Эмиэ бэрт сэниэлээхтик, санаатын, дууһатын ууран үлэлиир.

Илья Андреевич ураты, бэйэтэ туттар үөрэтэр-иитэр ньымалардаах буолара, үөрэппит оҕолоро ону бэркэ өйдүүллэр, ахталлар эбит. Оттон ол ньыма кистэлэҥэ — оҕоҕо аҕалыы истиҥ сыһыан. Оннук сыһыан хайа оҕо кутун туппат буолуой! Ол да иһин ииппит-үөрэппит оҕолоро, бииргэ үлэлээбит, алтыспыт дьоно үтүө, сырдык тылларынан ахтан-санаан эрдэхтэрэ. Сахалар мээнэҕэ эппэттэр: үгүс киһи хараҕа — таҥара хараҕа, үгүс киһи санаата — таҥара санаата. Ол аата үтүө киһи бу Орто дойду олоҕор Үрдүк Айыылартан ананан кэлэрэ буолуо дуо? Буолуо даҕаны. Сирдээҕи аналы толоруу диэн ол буоллаҕа.

Тус олоҕор Илья Андреевич эмиэ дьоһуннаах дьоллоох олоҕу олорбута. Кэргэнинээн Марфа Егоровналыын аҕыс оҕону оҕолонон атахтарыгар туруортаабыттара. Изабелла Ильинична дьиэ кэргэнин, дьонун туһунан киэҥник сырдатан суруйбут, бииргэ төрөөбүттэрин иэйэн-куойан ахтар. Элбэх оҕолоох сэбиэскэй интеллигенция дьиэ кэргэнин олоҕо көстөр. Барыта орун оннугар. Үлэ киһини киһи гыммыта. Үлэҕэ иитии, эбээһинэһи толоруу, булгуччулаах, эппиэтинэстээх буолуу — тулхадыйбат өйдөбүллэр. Билиигэ-кэрүүгэ, кэрэ эйгэтигэр тардыһыы. Кинигэ — үрдүк сыаннас. Үөрэҕи өрө тутуу. Бу барыта баар.

Ааптар бэйэтин тус олоҕун туһунан кытта суруйар. Урут буолан ааспыты, аныгы кэм кэпсээнин ис сүрэҕиттэн истиҥник сэһэргиир. Кинигэ биир долгутуулаах түгэнинэн бастакы ыраас таптал уобараһа буолар. Нарын-намчы күөх ньургуһун буолан дьүһүйүллэр дьиҥнээх, сырдык иэйии ким нохтолоох сүрэҕин долгуппат, хайҕахтаах быарын хамсаппат буолуой, доҕоттор! Бастакы тапталыгар муҥура суох бэриниилээх саха далбар хотунугар үгүрү-сүгүрү буоллун!

Дьэ, ити курдук, үтүө киһи туһунан сэһэн-кэпсээн биһиэхэ, сахаларга, элбии турдун! Оннук сэһэннэри дьоҥҥо-сэргэҕэ күүскэ тарҕатыаҕыҥ. Киһи үчүгэйтэн үөрэнэр. Оттон библиотека туһунан этиини болҕомтоҕо ылыҥ, күндү ааҕааччылар.

Валерия ТЕМЕНХОН-ЕГОРОВА, Арассыыйа суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ

“Үтүөкэннээх киһи, уһулуччулаах учуутал үйэлээх суола…” кинигэ сүрэхтэниитин түгэннэрэ