Аан дойдуну “аманах абааһыта” тутан олорор!

Былыр биир атаһым оҕонньор инньэ диэн тыллаах буолара. “Аманах абааһыта” — дьахтар ууһуур тэрилин ааттыыр. Аны санаатахха, оҕонньор бөлөһүөктүүр, “аан дойдуну демография тутан олорор” диир быһыыта эбит.

Демография диэн тугуй диэн ыйытыкка араастаан хоруйдуохха сөп — омос көрдөххө эрэ биллэр дьыала курдук. Омук, норуот, нация ахсаана, оҕо төрөөһүнэ, дьон өлөөһүнэ, норуот омуктарынан өлүүлэһиитэ, 100, 1000 киһиэхэ өлөөччү эбэтэр төрөөччү төһө тиксэрин көрдөрөр коэффициеннар, графиктар, таблицалар… Дьэ, бу барыта баар суол эрээри, саамай сүрүнэ бу буолбатах. Статистика, ол аата сыыппаралар. Оттон сыыппаралар омук, норуот, нация дууһатын көрдөрбөттөр диэн буолар.

Ол эрэн, дьэ, көрдөрөллөр диэххэ наада. Сыыппаралар хаһан да сымыйалаабаттар уонна тугу барытын көрдөрөллөр. Чэ, омук дууһатын арыйбаталлар да, төһө уохтааҕын баҕас ырылыччы көрдөрөллөр. Омук төһө уохтааҕыттан барыта тутулуктаах.

Аныгы үйэ биир ааттаах-суоллаах учуонайа Лев Гумилев “пассионарность” диэн өйдөбүлү тобулан турар. Дьон-сэргэ, норуот, омук, гражданскай нация ардыгар тоҕо модун күүстээх, тугу барытын кумалыыр эбэтэр айар-тутар кыахтанарый, оттон ардыгар тоҕо мөлтөөн-ахсаан биэрэрий, нэс, көҕө, нэҥирэ суох бөөхүллэҕэ кубулуйарый диэн боппуруоска хоруйу көрдөөн.

Ол быһыытынан эттэххэ, омук пассионарий, ол эбэтэр туруоруммут сыалларын олоххо киллэрэр туһугар туохтан да иҥнибэт, аан дойдуну барытын да уларыта тутартан толлубат, онуоха дьон өлөрүн-тиллэрин аахсыбат, бэйэлэрэ өлөллөрүн “утуйарга холуур” дьон бырыһыана төһөнөн элбэх даҕаны, оччонон уохтаах буолар. Уохтаах — үчүгэйгэ да, куһаҕаҥҥа да.

Оттон ол, үчүгэйинэн да, куһаҕанынан да диэлийэр уох ханнык дьоҥҥо ордук буоларый? Кырдьаҕастарга дуу, эдэр дьоҥҥо дуу? Биллэн турар, эдэрдэргэ.

Оттон эдэр дьон ханнык омукка элбэх буоларый — элбэхтик төрүүр-ууһуур омуктарга дуу, кыралаан ычык-бычык ууһаатаҕа буолар омуктарга дуу? Биллэн турар, төрүөхтэрэ тахсыбыт омуктарга.

Ол эбэтэр, пассионарность эдэр дьон ахсааныттан, онтон сэдиптээн дьахтар төрүүр-ууһуур дьоҕуруттан тутулуктаах.

Ол курдук, 1905-1917 сыллаах өрөбөлүүссүйэлэр кэмнэригэр Арассыыйаҕа хайдах быһыы-майгы үөскээбитин өйдүөххэ наада. Ол саҕана Арассыыйа, историяҕа үөрэтэллэрин курдук, “хаалыылаах аграрнай дойду” этэ. Дьон-сэргэ 70 бырыһыаныттан тахсата дэриэбинэҕэ хаатыйаланан олорор. Сири ол иннинэ община сокуонунан дьиэ кэргэҥҥэ төрүүр уол оҕо ахсаанынан үллэрэр буоланнар, ыал барыта уол оҕо ахсаанын эккирэтэн оҕолонор. Онон тыа сиригэр хара баһаам лиҥкинэспит эдэр дьон “бастарын батара” сатыыр үлүгэрдэрэ. Оту-маһы тардан көрөллөр, уолуктаһары кытта уолуктаһаллар, охсуһары кытта охсуһаллар, бандьыыттыы бараллар, субу-субу бастаанньалаан баайдар уһаайбаларын уоттууллар. Быһата, “муҥур ханныларынан сири тиэрэллэр”, окко-маска ытталлар. Пассионарийдар “буорахтаах буочукалара” үөскээбит кэмэ. Ол саҕана Арассыыйа империятыгар хайдахтаах курдук дьон төрөөн-үөскээн тахсыбыттарын бэйэҕит санаан көрүҥ. Ленин, Троцкай, Сталин… Туох да сүрдээх халыҥ халҕаһа улуу дьон! Сахалар чулуу дьоммут эмиэ ол сахха сириэдийэн тахсыбыттара эбээт.    

Ол эбэтэр, XX-с үйэ саҥатыгар Арассыыйаҕа өрөбөлүүссүйэ буолар быһыыта-майгыта үөскээбитигэр демография оруола кырата суох. Биир сүрүн төһүүнэн буолбута диэххэ наада. Ол уохха Арассыыйа норуоттара кылгас кэм иһигэр дойдуларын биир бастыҥ индустриальнай судаарыстыбаҕа кубулуппуттара, фашизмы урусхаллаабыттара, космоска тахсыбыттара, атом энергиятын баһылаабыттара. Баара-суоҕа үйэ аҥаарын кыайбат кэм иһигэр. Маннык балысхан сайдыы ханна да, хаһан да, ханнык да дойдуга бэлиэтэнэ илик.

Оччотугар күн бүгүн Арассыыйаҕа өрөбөлүүссүйэни оҥоро сатааһын туһата суох дьыала буолан тахсар. Муҥутаан “ытык хараҕын эргиппит” тэҥэ, баар уоруйахтары атын уоруйахтарынан солбуйуу араллааныгар көх-нэм буолуохпутун сөп. Арай, атыыр айдааны Кавказ омуктара тардыахтарын сөп — кинилэргэ эдэр дьон ахсаана элбэҕин быһыытынан, пассионарийдар араҥалара быдан халыҥ. Ону баара, бу омуктарга традиция күүстээх. Кырдьаҕастарын истэллэр, үгэс буолбут сиэри-майгыны тутуһаллар. Оттон кырдьаҕастара үлүбээй өрүкүнэспэттэр, омуктарыгар хайдах-туох балаһыанньа ордук барыстаах, туһалаах буолуоҕунан салайтараллар.

Пассионарийдар кимнээхтэрэ уонна хайдахтара ордук аармыйаҕа көстөр. Онно кавказ омуктара “былааһы ылаллара” мэлдьэх буолбатах. Кинилэр “дембеллээһини”, ол эбэтэр “кырдьаҕас саллааттар” былаастарын өссө сэбиэскэй кэмҥэ алдьатан тураллар. “Биир дойдулаахтар” былаастарынан солбуйбуттара. Ол туһугар тугу барытын умнан туран охсуспуттара — хаайыыга симиллэллэрин, өлөллөрүн-тиллэллэрин, утарсааччыларын өлөрөллөрүн кэрэйбэккэ туран. Оттон чэчиэннэр оннооҕор хаайыы сокуоннарыгар, “блатной понятиеларга” силлиэхтэрин да баҕарбаттар. Хара маҥнайгыттан. “Биһиги туспа сокуоннардаахпыт, биһиги бэйэбит “авторитеттардаахпыт”, хайдах да өҥнөнүҥ-түүлэниҥ” – диэн буолбут.  

Ол эбэтэр, маннык: пассионарность кавказтарга баар. Олоҕурбут быһыыны-майгыны хайаан да бэйэлэрин туһаларыгар эргитэр инниттэн биир сомоҕо курдук охсуһаллар. Ол эрэн, кинилэр “өҥнөөх өрөбөлүүссүйэ” туһугар охтубаттар, тоҕо диэтэххэ, традициялара күүстээх. Кырдьаҕастар үүннүүллэр-тэһииннииллэр, омукка барыстаах, туһалаах өттүн тутуһаллар.

Дьэ, тоҕо аан дойдутааҕы олигархия дьон-сэргэ ахсаанын аҕыйата сатыырга дьулуһарын өйдөөтүгүт дуо? Тоҕо “европалыы цивилизация” нөҥүө гомосексуализмы, феминизмы, педофилияны тарҕата сатыылларын, “дьиэ кэргэни былааннааһыны”, ювенальнай юстицияны уо.д.а. пропагандалыылларын?

Норуоттарга эдэр дьон ахсаанын аҕыйатар, ол эбэтэр пассионарийдар араҥаларын чарааһатар туһугар.

Тоҕо исламы утары аан дойду үрдүнэн сэриини биллэрдилэр?

Традицияны, үйэлээх үгэстэри туллаҥнатар, урусхаллыыр туһугар. Ыччат “арҕааҥы култуураҕа” убанарын, ол аата “козелу” батыһар “бараан үөрүгэр” кубулуйарын ситиһээри. Барыта олус судургу.

Ханнык баҕарар омук үйэлэр тухары сириэдийэр биир эрэ суоллаах. Төрөөһүн-ууһааһын. Үөрэхтэнии, олоҕу оҥостуу, сайдыыны эккирэтии, байыы-талыы – кыра кыһалҕа. Бу барыта БААР БУОЛЛАХХЫНА эрэ наадалаахтар. СУОХ БУОЛЛАХХЫНА туохха наадалаах буолуохтарай!

Күн бүгүн сахалар тылбыт эрэ туһугар айдаара сатыыбыт. Оттон дьахталларбыт төрөөбөт буоллахтарына саха тыла кимнээххэ наада буолуоҕай? Элбэх оҕолонуу баай-талым олохтон тутулуга суох. Традицияны, ол эбэтэр норуот үйэлээх үгэһин тутуһар эрэ сиргэ элбэх оҕолоноллор. Холобур, тыа сиригэр.

Эллэй эһэбит омук буолар суолбутун чуо-бааччы ыйан турар. Ычык-бычык ииктиир Омоҕой баай мааны кыыһыттан акаастаммыта, күүгэннээхтик барылаччы ииктиир Омоҕой баай көйгө кыыһын талбыта. Төрүөхтээх, элбэх ыччаттаах буолууһу диэн. Бу баар — кэскил формулата. Уоннааҕыта — күдэн. Үдүк-бадык өрүкүнэһии.

Суруйда – СУР.