Таҥара ыарыытын КОРОНА дьаһала: Үбү-харчыны – олохтоох салайыныыга!

Дьэ, саргылаах саҥа дьыл салаллан кэллэ. Ааспыт “күтэр сылынааҕар” ордук соргулаах буолуо диэн эрэл улахан: ама, “оҕус сыла” куһаҕан буоллаҕай! Биһиги омукка оҕус саҕа киһиэхэ чугас көлө суох буоллаҕа. Саха оҕуһун көлүннэ да, тугу барытын сиҥнэрэр үлэһит. Саха оҕуһун мииннэ да, ырыаһыт-тойуксут. Быһата, былыр былыргыттан оҕус барахсан киһиэхэ айар-тутар нэҥири иҥэрэр айылгылаах. Онон куһаҕана суох сыл үүммүт буолуохтаах диэххэ.

Дьэ, сыл анараа өттүгэр киһи-аймах үөйбэтэх-ахтыбатах “ковид-19” дьаҥа үөдүйэн олохпут отуорун улаханнык хамсатта. Үлэ-хамнас, үөрэх-тайма тутула төрдүттэн уларыйда. Ону барытын эккитинэн-хааҥҥытынан билэ сылдьаҕыт.

Туох да диэбит иһин, дьон-сэргэ ыарыыны быстах араллаан курдук саныыр: “Үтүө кэмнэр үүнүөхтэрэ, көрсүөхпүт, көрүлүөхпүт” – дэһээхтииллэр. Тоҕо диэтэххэ, бэйэбит да быстах кэлбит дьон буоллахпыт – киһи үйэтэ кылгаһын туһунан тугу этиэҥ баарай.

Тоҕо Таҥара ыарыыта диибиний?

Бастатан туран, аныгы үйэҕэ саханы эрэ буолуо дуо, оннооҕор буолуох омуктары глобализация “сиир” туруктаах. Глобализация салаата урбанизация – куораттарга симиллии. Төрүт силиһи сиирии. Ону киһи барыта өйдүүр.

Ону баара, глобализация “хаардыы хаамыытын” Ковид-19 ыарыы хамсыга тохтотто. Таҥара баар эбит.

Библия сэһэнин өйдүүр инигит? Дьоннор бэйэлэрин олус улаханнык сананан, “аатырар” сыалтан (“сделать себе имя”) халлааҥҥа тиийэр башняны тута сатаабыттарын? “Башняны тутуу” сэһэнин национальнай судаарыстыбалары суох оҥорор, киһи-аймаҕы “барытын тэҥниир” глобализация хаамыытын курдук көрдөххө, таҥара ыарыы ыытан кыраныыссалары хатаабыт, судаарыстыбалары өйдөспөт буоларга, “тус-туһунан тылларынан кэпсэтэргэ” күһэйбит буолан тахсар.

Оччотугар “национальнай судаарыстыбалар” иккис тыыннаналлар, олору үрэйэр глобализация, аан дойдутааҕы кирэдьииттиир-үбүлүүр систиэмэ өрөгөйдөөх хаамыылара кыаһыыланар.

Бу үчүгэй дуу, куһаҕан дуу? Дьиҥэр, глобализация сырдык өттө, өйү-санааны атастаһыы, үчүгэйи үллэстии тохтуо суоҕа. Оттон бүтүн аан дойдуну “дэмэкирээтийэнэн” күүһүлээһин диэн туох аатай!

Иккиһинэн, бу ыарыыга киһи соһуйуоҕа-өмүрүөҕэ суох. Киһи-аймах тыһыынчанан сылларга маннык олорон кэллэ. Араас ыарыы кэлэн бардаҕа, “бэстилиэннэй тыһыынча” кэлбитин курдук быһымах быһыы элбэхтэ буолан аастаҕа. Чума, холера, испанка, спид, эбола, көтөр, сибиинньэ хамсыктара. Саханы эһэ сыспыт сэллик ыарыыны санааҥ.

Хас ыарыы дьаҥа турдаҕын аайы учуонайдар үлэлииллэр – үөрэтэллэр, быыһанар суолу көрдүүллэр уонна булаллар. Ыарыыны бүтэһиктээхтик кыайыы да баар, быстах кэмҥэ “саба тутуу” даҕаны баар.

Дьон-сэргэ ол аайы өйө-санаата “хойдор”, этэ-сиинэ үөрэнэр, утарылаһар уохтанар, уопсастыба саҥалыы дьаһанарга-тэринэргэ үөрэнэр.

Бэйи, олоххо-дьаһахха “сыыппара” кимтэҕин, үлэҕэ-хамнаска автоматизация, роботизация киирдэҕин аайы үлэ ырыынага хапсыйдар хапсыйан иһиэхтээҕин туһунан бары да билбиппит ыраатта эбээт. Ол баҕайы ыарыыттан сылтаан түргэтээтэ эрээри, сэрэппэккэ сиэтэ диэҕи сатаммат. Буолуохтаах буолла.

Маннык түгэҥҥэ ким баҕарар иннин-кэннин хайынан көрүөхтээх. Атыннык эттэххэ, баарын-суоҕун (ресурсатын) ревизиялаан.

Өссө Сэһэн Аржаков ыраахтааҕыга тиийэн эппитэ баар: сахалар сири сиэн олоробут диэн. Сир баар дуо биһиэхэ? Баар, ол баайынан баҕас таҥара боссообут дьонобут. Босхо.

Сиртэн аһыыр туһугар туох нааданый? Күн сырдыга. Ол да баар аҕай – буор босхо.

Баччааҥҥа диэри өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сүөһү төбөтүн ахсаана аҕыйаатар аҕыйаан кэллэ. Биллэн турар, тыа хаһаайыстыбатын экэниэмикэ салаатын курдук көрбөккө, “социальнай өйөбүл” салаатын курдук салайан кэллэхпит. Сопхуостары эһии кэнниттэн тыа дьоно бары кэриэтэ үлэтэ суох дайбаҥ хаампытын, инникитин биэнсийэтэ суох хаалбытын өйдөөн “бабат!” диэбиттэрэ, “нэһилиэнньэттэн үүтү тутуохха” диэн өрүһүлтэлээх өйгө-санааҕа кэлбиттэрэ. Онтон кур бэйэбит кубулуйбакка кэллибит.

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ экэниэмикэнэн дьарыктаныахтаах – “собес” быһыытынан буолбакка. Табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарыынан. Сыал-сорук манна дьэҥкэ – төһөнөн элбэх сүөһүнү ыыллар да, оччонон элбэх бородууксуйаны ылыахтара. Бөдөҥ тэрилтэлэри, кэпэрэтииптэри, аһы-үөлү таҥастыыр салаалары сайыннарыыга стратегическай былааннары оҥостон.

Оттон бэйэлэрин айахтарын бэйэлэрэ хааччыныахтаах кэтэх хаһаайыстыбалар хайдах сайдыахтарын сөбүй?

Манна биир өйдүөххэ наада: табаарынай бородууксуйаны оҥоруу – бу индустрия. Онон тыа хаһаайыстыбата буолла да, төрүт дьарык, төрүт сиэр-майгы диэн буолбат. Сахалыы үйэлээх үгэһи, тылы-өһү, сиэри-майгыны, сахалыы култуураны кэтэх ыаллар, бытархай хаһаайыстыбалар эрэ тутар уонна сайыннарар кыахтаахтар.

Бу – олохтоох салайыныы саамай сүрүн сыала-соруга! Тыа хаһаайыстыбатын сахалыы хайысхатынан олохтоох салайыныы уорганнара дьарыктаныахтаахтар. Онуоха судаарыстыба (өрөспүүбүлүкэ) күүс-көмө, өйөбүл, көмүскэл буолуохтаах.

Ол эбэтэр, сүөһү төбөтүгэр бэриллэр үбү олохтоох салайыныы уорганнара дьаһайыахтаахтар – барытын тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр суулуу тутан биэрдэххэ туох да уларыйыы тахсыа суоҕа.

Бу туох да “кистэлэҥэ” суох аһаҕас дьаһаныы буолуоҕа. Үп-харчы төһөнөн дьоҥҥо-сэргэҕэ чугас да, оччонон чиэһинэйдик, аһаҕастык туһаныллар. Онуоха эбии олохтоох салайыныы уорганнара ким төһө сүөһүлээҕин, тугун-ханныгын курдары көрөн олорор буоллахтара.

Оччотугар олохтоох дьаһалталар сүөһү төбөтө элбииригэр, дьон-сэргэ нэһилиэктэргэ олохсуйалларыгар дьиҥнээхтик интэриэстэнэллэр.

Бу бастакы эрэ хардыы. Салгыы сир оҥоһуутугар, ыраах сири-уоту баһылыыр, сайыннарар ыаллары сэбинэн-сэбиргэлинэн, уот-көс тыкпатынан, сибээһинэн хааччыйыыга судаарыстыба хос бырагырааммата оҥоһуллуон сөп этэ.

Онон аҕа баһылыкпыт Айсен Николаев тыа хаһаайыстыбатыгар судаарыстыба көмөтүн икки салааҕа – табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарар тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга уонна кэтэх ыалларга, бытархай хаһаайыстыбаларга араарбыта саамай сөптөөх. Тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларынан тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ дьарыктаннын – дьиҥнээх экэниэмикэ салаата оҥордун. Оттон кэтэх хаһаайыстыбаларынан, сүөһүлээх-астаах ыалларынан олохтоох салайыныы уорганнара дьарыктаныахтаахтар. Уруй-айхал!

Баары баарынан, суоҕу суоҕунан – СУР.