Сахалыы ааттаныы туһунан: аҕа ууһун удьуора быстыбатын…

Сахалыы ааты ылыныы бэрт буоллаҕа, этэргэ дылы, өйүөххэ сөптөөх үтүөкэннээх быһыы.

Ол эрэн, билигин сахалыы ааты, ордук эдэр дьон, туох да омуна суох “халлаантан” ылынар курдук. Туох эрэ хаппыт, туох эрэ тарпыт, туох эрэ баттаабыт диэбиккэ дылы. Байанай эрэ буолбатах, араас айыы уола-кыыһа барыта баар.

Мээнэ түбэһиэх ааттаныы, мин санаабар, саха дьонун, бэл, аймах-билэ ортотугар араартыыр, дьону барытын төрдө-ууһа суох оҥортуур “атомизация” бэлиитикэтигэр майгынныыр.

Хайдах айбыт аҕаттан аккаастаныахха сөбүй? Бүгүн аҕаҥ аатыттан, сарсын саха аатыттан аккаастанан тураайаҕын…

Биһиги эһэлэрбит-аҕаларбыт православнай ааттаммыттара – история хаамыыта. Ону билигин хайдах тосту уларытыаххыный? Биһиги гректии, еврейдии уо.д.а. ааттаммыппыт, оттон казахтар, кыргыстар, узбектар – арабтыы.

Былыр биһиги дьоммут улаханнык туруулаһа сатаабатах буолуохтарын сөп. Аҕабыттар “таҥараҕа тиксэр аат” диэтэхтэрэ, оттон ханнык киһи таҥара иннигэр аата-суола суох туруон баҕарыай.

Аҕыйах сыллаахха диэри фамилия  диэни “араспаанньа” диир этибит. Ол эбэтэр, сурукка киирэр аат – “расписание” аата. Бу ис хоһоонун өйдөөбөккө хаалбыппыт. Дьиҥинэн, familia (семейство) – бу аҕа ууһун, төрүт өбүгэ аата буолар.

Биһиги чугас аймахтарбыт тывалар, хакастар, алтайдар, шордар аҕа ууһунан араспаанньалаахтар. Дьэ, аҕа уустарын (сүөктэрин), ол аата өбүгэлэрин аатын тута сылдаллар:  Салчак, Монгуш, Тюлюш, Хертек, Саҕатаев, Кызласов, Султареков уо.д.а. Биир араспаанньалаах, ол аата биир аҕа ууһуттан төрүттээх дьон бэйэ бэйэлэрин аймахтыы сананаллар, бииргэ тутуһа, көмөлөсүһэ сылдьаллар, бэл, кылабыыһаларга бэйэлэрэ туспа түөлбэлээх буолаллар.

Бу “сүөк” диэн аҕа ууһун аата саха тылыгар эмиэ баар: сүөк – эр киһи ууһатар тэрилэ. “Сүөк оҕото” – көрсүү оҕото. Бука, туора “сэптэн” үөскээбит диэн буоллаҕа дуу?

Күн бүгүн Саха сиригэр дьон төрүччүтүн үөрэтиинэн күүскэ дьарыктанар. Константин Аргунов салайааччылаах уопсастыбаннай билим-чинчийэр тэрилтэ баара үлэ бөҕөтүн ыытара биллэр.

Онон күн бүгүн хас биирдии киһи аҕатын ууһунан араспаанньа ылынарыгар кыах баар.

Биллэн турар, эһэҥ, хос эһэҥ сахалыы ааттарын ылыныаххын эмиэ сөп. Ол эрэн, холобур, маннык баар.

Мин биир атаһым араспаанньатын эһэтин хос аатынан уларытыан баҕатыйар этэ. Былырыын көрсөн ыйыппыппар киһим эттэ: “Хайдах эрэ оччото суох курдук – Мундукаай диэн. Бу киһи эмиэ мундукаайдана сылдьар диэхтэрэ…”

Бу өссө улахан өһүргэһэ суох аат эбит. Хос аат, кырдьык, ардыгар бөрүкүтэ суох өйдөбүллээх буолуон сөп. Оттон аҕа ууһун аата хаһан да өһүргэһэ суох буолар – түҥ былыргыттан кэлбит өбүгэлэрбит бэйэлэрин билинэр ааттара буоллаҕа.

Сахалыы аакка көһүү биир күннээх-дьыллаах буолбат. Ол гынан баран, арааспанньабытын төрүттэрбит аҕа уустарынан түргэн соҕустук уларытыахпытын наада этэ. Бүгүн саха ыаллара оҕолорун үксүн сахалыы ааттыыллар. Кинилэр оҕолоро эмиэ сахалыы ааттаах буолуохтара. Оччотугар икки-үс көлүөнэ иһигэр саха толору сахалыы ааттаах-суоллаах омук буолуон сөп.

Эһиги туох дии саныыгыт?

Сыныйда, сурукка тистэ – СУР