Оскуола уонна олох: сырдык уонна хараҥа: искусство уонна антиискусство

Аҕа баһылык Владимир Путин Федеральнай мунньахха эппитин кэнниттэн, РФ үөрэҕириигэ миниистирэ Сергей Кравцов учуобунньуктар ис хоһооннорун ырытан көрүөхпүт диэбит. Билэргит курдук, дойду баһылыга сорох учуобунньуктары арыйталаан көрдөҕүнэ, этэргэ дылы, “тумаҥҥа мунар” эбит. Холобур, сүрүн болҕомто “иккис фронт” арыллыытыгар ууруллар буоллаҕына, Сталинградтааҕы кыргыһыы туһунан биир тыл суоҕун сөхпүт.

Дьэ, ити баҕас кырдьык. Билиҥҥи оҕолор Аҕа дойду улуу сэриитин туһунан, үксүгэр, “Спасти рядового Райана” киинэттэн билэллэрэ мэлдьэх буолбатах. Оччотугар эһэлэрбит-аҕаларбыт, таах, американецтары батыһа сылдьыбыт буолан тахсаллар.

Биллэн турар, оҕолор буруйдара суох. Кинилэр төбөлөрүгэр “тугу хаалыыргынан” буоллаҕа.

Судаарыстыба чопчу гуманитарнай үөрэхтээһиҥҥэ баччааҥҥа диэри болҕомтотун уурбакка сылдьыбыта сөхтөрөр. Киһини, гражданины “чочуйан”, өйүн-санаатын куоһаан таһаарар гуманитарнай (Homo – киһи) үөрэхтээһин инники күөҥҥэ туруохтаах. Сэбиэскэй сойуус, дьиҥэ, итинтэн буорайбыта. “Гуманитарийдарбыт” – историктарбыт, философтарбыт, туох да омуна суох, “партия – ум, честь и совесть эпохи” диэнтэн атыны тугу да толкуйдаабатахтарыттан сылтаан. Дьоҥҥо-сэргэҕэ анаан.

Ону баара, хай-тек (үрдүкү технологиялар) диэн баар буоллаҕына, хай-хьюм (үрдүкү гуманитарнай технологиялар) диэн баар эбээт. Дьону-сэргэни туойунан сыбыыр кэриэтэ “лэппиэскэлээн” таһаарарга туһуламмыт хайысха. Өстөөх дьону “олох кырдьыга” диэн ааттаан “чернухаҕа” умсаахтатыы, бэйэ дьонун сырдыкка, кэскиллээххэ иитии.

Киһи барыта ииктиир-саахтыыр, тыһыынчаттан биирбит сыалыйатыгар холлор – ол баҕас эмиэ “олох кырдьыга” буоллаҕай!

Судаарыстыба хойутаан да буоллар “бабат” диэбитэ даҕаны туһалаах буолуон сөп. Холобур, 1812 сыллааҕы Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн икки сүүстэн тахса сыл ааста. Ол тухары нуучча норуотугар умнуллубат. Итиннэ Лев Толстой “Война и мир” улуу арамаана улахан суолталаах. Бу ааҕарга олус ыарахан айымньыттан тус бэйэм биири бигэтик өйдөөбүтүм: кыра-хара дьонтон саҕалаан, үрдүк сололоохторго тиийэ дойдуларын туһугар тугу да кэрэйбэттэр эбит. Эһэ курдук күүстээх эрээри көнтөс көнтөрүк, балай харах Пьер Безуховтан саҕалаан. Кини муҥ саатар боростуой саллаатынан барар баҕата хайдах курдугуй? Ыраахтааҕы аттыгар сылдьарыгар этии киллэрбиттэрин үрдүнэн сэриигэ баран өлөр Андрей Болконскай. Дойдутун уонна таптыыр дьонун туһугар сүрэхтиин-быардыын умайар Наташа Ростова.

Сэбиэскэй былаас саҕана судаарыстыба бу айымньыны олус өрө тутара. Ол иһин даҕаны 1812 сыллааҕы Аҕа дойду сэриитэ дьон сүрэҕиттэн сүппэтэҕэ буолуо дии саныыбын. “Коллективнай өй-санаа” диэн баар – дьон улахан аҥаара бу айымньыны ситэ аахпатах да буоллун. Ол элиитэ хайдаҕыттан тутулуктаах.

Таарыйа эттэххэ, Владимир Путин эмиэ уус-уран литература уонна киинэ нөҥүө тахсыбыт киһи. Санаан көрүҥ, “Семнадцать мгновений весны” кэнниттэн чекист-разведчик уобарастаах киһи быыбарга хайдах кыайтарыаҕай!

Ким билэрий, билигин оскуола бырагыраамматыгар “Война и мир” баар дуо?

Барыта судаарыстыба ыытар бэлиитикэтиттэн тутулуктаах. Туох-ханнык иннинэ, оскуола. Киинэ, кинигэ – барыта сырдык, сырдыкка угуйар буолуохтаах. Анала оннук. Орто дойду онто да суох алата-талата элбэх.

Онон дойдуну, дойду историятын хараардааһын, билиҥҥи кэми “чернуханан” ойуулуу сатааһын туох да кэскилэ суох. Антиискусство. Күннээҕи көрүнньүк, быстах быһыы. Оннук суруйааччылары, оннук киинэ устааччылары, оннук худуоһунньуктары сарсын ким даҕаны саныа суоҕа.

Судаарыстыба “сырдык” хай-хьюм хайысхатын тутустаҕына, ону сатаан-булан баһылаатаҕына сатанар. Бэйэҕит көрөҕүт, быһыы-майгы хайдаҕын – аан дойду албыҥҥа “айаҕын атан” олорор. Онон история, литература учуобунньуктарын саҥаттан ырытыы – сөптөөх суол. Эһиги санааҕытыгар хайдаҕый?

Суолласта, сулласта – СУР.