Исидор Барахов – республика уһулуччулаах салайааччыта этэ

Исидор Барахов 18 сааһыгар сылдьан, 1916-1917 сс. Е.Ярославскай кистэлэҥ куруһуогар киирэн, марксисткай үөрэх төрүттэрин кытта билсэр. 1917 сыл балаҕан ыйыгар коммунист буолар.

1. И. Барахов сиппит-хоппут государственнай деятель буолбутун 1922 сыл кулун тутарга Лебедев бөлөҕүн кытары өлөр-тиллэр ыккардынан киирсиһиигэ кыайыы­лаах тахсыбыта туоһулуур. Кини оччотооҕу балаһыан­ньаны учуоттаан оҥорбут саҥа политиката партия обкомун биһирэбилин ылбыта, бэйэтэ Саха сиринээҕи партия губбюротун секретарынан иккиһин талыллыбыта.

И. Барахов тыйыһын, тулуурун, ханнык да түгэҥҥэ бигэ-бөҕө санаатын сүтэрбэтин, бэйэтин идеятын, итэҕэлин булгуруппаттык олоҕун, үлэтин маннык түгэннэргэ өссө эбии бигэргэтэн биэрэллэр: аҕатын Никифоры кытта кэпсэтиитигэр туох-баар баайгын, ынахтаргын, сылгыларгын хамначчыттаргар түҥэтэн биэрбэтэххинэ, бэйэҕиттэн бэйэҥ кэмсинээр диэн тыйыс сэрэтиигэ, үрүҥнэр Дьокуускайы ылбыттарыгар, харса-хабыра суох Бүлүүттэн кыһыл этэрээтин илдьэ, куораты көмүскүү кэлэ сатааһына, Иркутскай хаайыытыгар Колчак контрразведкатын баппаҕайыгар сытан, хаһан ыта-өлөрө таһааралларын күннэри-түүннэри дьип­пиэнник кэтэһиитэ, Лебедевтээх диэн саханы өлөрөр-өһөрөр, кэйгэллиир, оннооҕор нация быһыытынан сир үрдүттэн имири эһэргэ былааннаммыт дьону биир суукка иһинэн С.Ю. Широких-Полянскайдыын саагыбар былаанын оҥорон, Лебедевтээх бөлөхтөрүн эмискэ соһутан, биир да дьайыылары утары оҥорторбокко туталлар, ол былаана сөптөөх этэ.

2. Аны Н. Каландрашвили этэрээтин иһигэр баар тыҥааһын хаһан баҕарар төлө тэбэн тахсар кутталлааҕа. Исидор Барахов ону барытын ааҕар, суоттуур. Ол иһин Каландрашвили этэрээтин биир тутаах салайааччытын Губбюро чилиэнинэн киллэрэр, Саха сирин үрдүкү салайар органын састаабыгар киллэрэн, өйдөспөт буолуу биир төрүөтүн суох оҥорор.

Партия онус съеһигэр В.И. Ленин, И.В. Сталин этиилэрин истэн, ырытан-толкуйдаан көрөн, аны И.Барахов саха норуота бэйэтэ туспа государственностаах буолуохтааҕын ис дууһатыттан итэҕэйэр, ылынар уонна туох-баар анализтыыр өйүн күүһүн, сырдык ыратын, тэрийэр дьоҕурун ону тэрийиигэ аныыр. Кини төрөөбүт норуотун үйэлэр тухары олорон кэлбит олохторун тосту уларытар кыахха итэҕэйэр, кини инники сайдыахтаах суолун чуолкайдык көрөр. Маннык модун санаалаах дьонно­рунан Исидор Барахов уонна кини доҕотторо М.К. Аммосов, П.А. Ойуунускай, С.М. Аржаков, С.В. Васильев буолбуттара.

3. Үс төгүл төхтүрүйэн ыытыллыбыт уһун, дьаныар­даах, элбэх эрийсиилээх, сындааһыннаах үлэ түмүгэ саха норуота автономнай республика көрүҥнээх государ­ственноһы ылары ситиспитэ. Онон 11 комиссардаах саҥа правительство сүүмэрдэммитэ. Председателинэн И.Н. Барахов анаммыта. Саха сирэ РСФСР бюджетыттан үбүлэнэрэ, онон республика сайдар суолун Москва быһаарара. Дьэ, ол иһин 1923 сыллаахха олунньу ыйга И. Барахов С.Н. Донской I-диин бииргэ араас боппуруостары быһаарса Москваҕа тиийбиттэрэ.

И.Н. Барахов партия ХII-с съеһин үлэтигэр быһаарар куоластаах делегат быһыытынан кыттыбыта. Съезд дойдуга тыа хаһаайыстыбата, промышленность сайдыы­тын хааччыйар суоллары, атыы-эргиэн, госплан үлэтин, бааһынайдарга коллективнай үлэлээһин ордуктарын, социалистическай ньымаларынан ситиһиилээхтик үлэлии олорор бөдөҥ коллективтар үлэлэригэр-хамнастарыгар холобурдаан эрэ көрдөрүөххэ сөбүн эппиттэр. Бүгүн бу үтүө холобурунан Подмосковьеҕа “В.И. Ленин” аатынан совхоз (директор П.И. Грудинин) ситиһиилээх үлэтигэр көстөр.

Национальнай боппуруос ХII-c съездкэ көрүллүбүтэ. Бу съездкэ национальнай республикаларга уонна уобаластарга государственнай органнар үлэһиттэрэ национальнай кадрдартан сүүмэрдэниэхтээхтэрэ, кинилэр бэйэлэрин нацияларын олохторун илгэтин, тылларын-өстөрүн, майгыларын-сигилилэрин, обычайдарын кимнээҕэр да ордук билэллэрэ этиллибит. И.В. Сталин партийнай уонна государственнай тутул национальнай түгэннэрин туһунан дакылаат оҥорбут.

Партия КК-та партия ХII-с съеһин кэнниттэн 1923 сыл бэс ыйын 9-12 күннэригэр 58 национальнай республикалар уонна уобаластар представителлэрэ кыттыылаах национальнай боппуруоска аналлаах мунньаҕы ыыппыт. Бу мунньахха И.В. Сталин ХII съезд национальнай боппуруоска уурааҕын олоххо киллэрии туһунан дакылааты оҥорбут. Маны таһынан Советскай Союз Конституциятын сүрүн принциптэрин туһунан иһитиннэрии оҥорбут: онон партия ХII съеһин уонна уонна партия КК-гар бу ыытыллыбыт мунньах уураахтара уустук национальнай боппуруостары быһаарыыга олук уурбуттара.

4. И.Н. Барахов Саха сирин Правительствотын председателин быһыытынан үгүс элбэх боппуруостары быһаарсыбыта. Кини 1923 сыл бэс ыйын 1 күнүгэр партия КК-тын секретарыгар В.М. Молотовка сылдьан, маннык боппуруостары быһаарсыбыт:

1. Саха сиригэр баҕа өттүнэн бара сатыыр дьон үлэлэрин көдьүүстэрэ кыратынан, ону тохтотор сөбүн эппит. Үчүгэй үлэһит көҥүл өттүнэн онно барбатын бэлиэтээбит. Онон, партия уонна государство политика­тын ситиһиилээхтик толорор сыалтан, кадрдары талан ыыталыыр наадатын, сыл аайы 5-8 киһини, ол иһигэр республика салалтатыгар үлэлиир кыахтаах 2-3 үлэһити ыытары туруорсубут. Ол кэмҥэ Самара уобалаһыгар үлэлии олорор Винокуров Иван Николаевиһы дойдутугар, Саха сиригэр ыытарга көрдөспүт.

2. Москватааҕы Коммунистическай университекка Саха сиринээҕи партия обкомун этиитинэн 20 партийнай үлэһити үөрэххэ ыларга көрдөспүт.

3. Советскай Союз народнай комиссардарын Сэбиэтин солбуйааччы председателлэригэр А.И. Рыковка, Л.Т. Каменевка сылдьан, Саха сиригэр гражданскай сэриигэ таһаарыллыбыт ночооту байыаннай тэрилтэлэринэн төлөттөрөрү ситиспит. Һлэ уонна оборона Сэбиэтинэн 325 тыһ. солк. үбү аванса оҥорторбут.

4. Бурдугу атыылаһыыга анаан 200 тыһ. солк. ссуда бэриллиитин ситиспит. Төннөрүллүбэт ссуда көрүҥүнэн 10 тыһ. буут бурдугу ылбыт. Тыа хаһаайыстыбатын техниканан хааччыйыыга анаан икки сыл болдьохтоох, сылга 6 %-наах 75 тыһ. солк. ссуданы бэрдэрбит.

5. Халымаҕа үлэлиэхтээх экспедицияҕа анаан 121 тыһ. солк. суумалаах табаары атыыласпыт.

6. Дальняй Восток уонна Чита уобаластарын салалталарын кытары түөрт ый эриһэн, мөккүһэн, дакаастаһан, тиһэҕэр хотон, Дьокуускай куоракка Горнай управлениены тэрийэр туһунан уураах таһаартарбыт.

7. Саха сирин эргиэнин 75 %-на Москванан эргийэн ааһарынан, эргиэн киинэ Москва куоракка тэрил­лиэхтээҕин быһаартарбыт. Иркутскайдааҕы эргиэн хонтуоратын кыстатар – бэрибиэстиир баҕанан хаалларан туран, бэйэтэ туһунан бюджеттаах буоларын, итиэннэ ити хонтуора туох-баар үлэтин сүрүннээһинэ Саха Респуб­ликатын Правительствотын дьаһалынан барарын ситиспит.

8. Саха республиката атын дойдулары кытары эргиниэхтээҕин туһунан боппуруоһу туруорбут.

9. Саха республикатын представительствотын үлэтин ис хоһоонун статуһун бэйэтэ туһунан бюджеттаах, кредиттаах буоларын, кини Саха сирин интэриэһин көмүскүүрүн таһынан, наркомҥа уонна Наркомнацка туруорсан, представительство бэйэтэ туһунан үлэлээх “Экстротерриториальнай единица” бырааптанарын быһаартарбыт.

10. Саха сирин представительствотын биир саамай бөдөҥ ситиһиитинэн республика түүлээҕин атыылаан, харчыга туруоруута буолбута. Саха сирин туһатыгар 1919.060 солк. 68 харчы киллэриллибитэ. Онтон Сибревком туһатыгар 10 %-на бэриллибитэ. Ол үбү ССРС Совнаркома Иркутскай уонна Дьокуускай суолларын чөлүгэр түһэриигэ анаан биэрэргэ уураахтаабыта. Ол эрэн, Сибревком ити уурааҕы толорбокко, үбү бэйэтэ сөбүлүүрүнэн туттан кэбиспит. И. Барахов ону төнүннэриигэ Совнарком председателин солбуйааччы Каменев илии баттааһыннаах уурааҕы таһаартарбыта.

11. Промышленность, ол иһигэр (көмүс, тимир рудата, таас чох уо.д.а.) сайдыытыгар 270 тыһ. солк. ылары ситиспитэ.

12. Тыа хаһаайыстыбатын техниканан хааччыйыыга 6 %-наах 75 тыһ. солк. ссуданы бэрдэрбит.

13. И. Барахов үөрэхтээһин, тыл-өс, культура боппуруостарынан утумнаахтык дьарыктанара. Бу сытыы боппуруостары дойду киин органнарыгар сытыытык туруорсара.

14. Кини “Манчаары”, “Кыым” хаһыаттары тэрийэн таһаарааччылартан биирдэстэрэ этэ.

15. И. Барахов В.И. Ленин тыл барыта тэҥ бырааптаах буолуохтаах диэн идеятын тутуһара, оннук политиканы ыытара. Саха тылын сайыннарыынан элбэхтик дьарык­таммыта. С. Новгородов “Сахалыы сурук-бичик” диэн букубаара тахсыытын өйөөбүтэ, көмөлөспүтэ.

16. Оччолорго нэһилиэнньэ 85 бырыһыана сахалар ылар кэмнэригэр И. Барахов мунньахтары сахалыы ыытарга, докумуоннары сахалыы суруйарга, суут мунньаҕын сахалыы ыытарга дьаһаллары ылбыта сөптөөх этэ. 1926 сыл Баку куоракка түүр тыллаах омуктар Бүтүн Сойуустааҕы I съезтэрэ буолбута. Онно Саха сириттэн түөрт киһи: И. Барахов, А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов-Алампа, А.Н.Иванов-Күндэ барсыбыттара. А.Е. Кулаковскай ыалдьан Москваҕа хаалбыта.

17. И. Барахов ити съезд үлэтин туһунан улахан ыстатыйатыгар үс боппуруоһу сүрүннээн туруорсубута: терминологияны, таба суруйууну, алфавиты оҥорууну бэлиэтээбитэ. Оччолорго саҥа үөрэхтэнэ, суруктана сатыыр сахаларга бу үс боппуруос тыын суолталаахтара өйдөнөр.

Ю.И. Васильев-Дьаргыстай түүрдэр аан дойдутааҕы Академияларын академига, СГУ доцена: “И. Барахов саха норуотун тылын-өһүн, историятын, культуратын, тылынан уус-уран литературатын, атын түүр омуктарын кытары тэҥнээн үөрэтиигэ киллэрбит кылаатын, государственнай деятель быһыытынан саҥа суолу аспытын туһунан этэр.

И. Барахов Максим Аммосовтыын олус чугастык, истиҥник доҕордоһон, биир өйүнэн-санаанан сахаларын норуотун кэскилин тэрийбиттэрэ. Ол курдук, 1927 сыл Саха сиригэр 21 балыыһа, 20 амбулатория, 4 туб­санаторий, тубдиспансер, 80 фельдшерскэй-акушерскай пууннар, 240 оскуолаларга 13700 оҕо үөрэммитэ. Ити сылларга И. Барахов БСКП(б) обкомун секретарынан, М. Аммосов Совнарком председателинэн, РКИ наркомунан С. Васильев үлэлииллэрэ.

18. И.Н. Барахов уонна М.К. Аммосов дьаһалларынан бастакынан тэриллибит СР үөрэҕин наркоматын (нарком Донской II) коллегиятын 1922 сыл олунньу ый 11 күнүнээҕи уурааҕынан Бүлүү куоратын 2-с сүһүөхтээх үлэ оскуолатыгар педагогическай хайысханы (уклон) бэриллибитэ. Онон Бүлүүтээҕи педучилище төрүттэммит сыла – 1922 сыл атырдьах ыйын 22 күнэ. 2017 сыл Н.Г. Чернышевскай аатынан педучилище 95 сылын Бүлүү улууһун салалтата уонна общественноһа киэҥник тэрийбиттэрэ. Ити сылларга училище учууталлары, иитээччилэри, советскай-партийнай үлэһиттэри, экономика, культура салааларын, кадрдары бэлэм­нээбитэ.

5. 1928-1933 сылларга И.Н. Барахов БСК(б)П КК иһинээҕи кыһыл профессура институтун экономическай факультетын үчүгэйдик үөрэнэн бүтэрбитэ. 1933 сыллаахха экономика биир сүрүн тематыгар кандидатскай диссер­тациятын ситиһиилээхтик көмүскээбит. Онон сахалартан бастакынан экономист-учуонай буолбута.

6.Салгыы И.Н. Барахов Москваҕа 1933-1938 сыл­ларга БСК(б)П КК тыа хаһаайыс­тыбатын Илин Си­биирдээҕи уон­на Дальняй Вос­токтааҕы секторын сэбиэдиссэйин сол­буйааччынан, салгыы сектор сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ, кини улахан кыах­таа­ҕын көрдөрөр.

Бу Үрүҥ Күн, Айыыһыт Хотун үтүө да санаалаах, муударай өйдөөх дьону төрөтөн, үүн­нэрэн биһи­гини, саха үгүс көлүөнэтин сай­дыы киэҥ аар­ты­гар, киллэрбит эбит. Хомойуох иһин, И.Н.Ба­ра­хов баара-суоҕа 40 эрэ сааһыгар, саамай айар-тутар кэмигэр сырыттаҕына, утуу-субуу бэйэтин көлүөнэтин чулуу дьонун кытта репрессия ыар балыырыгар түбэһэн, суох буолбута.

7. И. Барахов үлэлээбит 21 сылын олус улахан түбүктээхтик олорбута, кини үлэтин таһынан научнай үлэнэн утумнаахтык дьарыктаммыта көрдөрөр. Ол курдук, кини культура, экономика сайдыытын араас боппуруос­тарынан дьарыктаммыт. Кини бэчээттэммит үлэлэрин уонтан тахса хайысхаҕа араараллар. Холобур: “Саха сиригэр сэбиэскэй былаас иһин охсуһуу”, “Сахалар автономияларын туһунан”, “Нациялар боппуруостара”, “Саха сиригэр үөрэх, доруобуйа харыстабылын туруга”, “Промышленность, транспорт – Саха сирин инникитэ”, “Бюджет туруга, инники соруктар”, “Экономика боппуруостара”, “Тыл туһунан” уо.д.а үлэлэрэ И. Барахов дириҥ научнай, бөлүһүөктүү көрүү­лээҕин туоһулууллар.

Биһиги, сахалар, ылынар, итэҕэйэр дьоммут, учуонайдарбыт, суруйааччыларбыт буолаллар. И.Н. Барахов үлэтин, олоҕун туһунан хас да кинигэ тахсыбыта. Олор истэригэр В.С. Петров – и.н.к. “Славный путь большевика” (1961 с., Дьокуускай), Е.Е. Алексеев – и.н.д. “И.Н. Барахов” (1988 с. Дьокуускай), Л.С. Филиппов – ф.н.д. “И.Н. Барахов олоҕун, үлэтин кэрчиктэрэ” (2006 с.,) “Первые руководители Советской Якутии” (2011 с., Дьокуускай), В.Д. Михайлов – ф.н.д., Ю.И. Васильев-Дьаргыстай “Исидор Барахов” (2008 с., Дьокуускай), И.Н. Захаренко “Эти прекрасные люди” (1978 с. Дьокуускай), И.Е. Иванов-Ороһуунускай, Ю.И. Васильев-Дьаргыстай “Биһиги Исиидэрбит” (2008 с., Дьокуускай) уо.д.а.

8. Е.Е. Алексеев – и.н.д. маннык түмүгү оҥорор: “Барахов аҥардас ити эйэлээх политикатын эрэ иһин, төрөөбүт норуотун өлөртөн, кыргыллартан быыһаабыт күүстээх санаалаах, дириҥөйдөөх, далааһыннаах дьаһаллаах политическай деятель быһыытынан сыаналыахха сөп этэ” диэн бигэргэтэр. Кини И.Н. Барахов үлэтин киин уонна олохтоох архыыптарга дьаныардаахтык үлэлээн, үгүс ыстатыйалары, кинигэни суруйбут хорсун учуонай.

Л.С. Филиппов – ф.н.д. “…аҕа көлүөнэ табаарыстарбыт солоон биэрбит сайдыы-үүнүү суолларынан куугуначчы айанныаҕыҥ” диэн бар дьонун ыҥырар.

Бөдөҥ учуонай, теоретик, уһулуччулаах государ­ственнай уонна политическай деятель, бөлүһүөк, экономист И.Н. Барахов 100, 110, 120 сааһыгар аналлаах улахан тэрээһиннэр төрөөбүт улууһугар, салайбыт республикатыгар ыытыллыбыттара. И.Н. Барахов 120 сааһыгар Дьокуускайга буолбут улахан тэрээһиҥҥэ улуустан баһылык В.С. Поскачин салайан, улахан делегация кыттыбыта. Үөрүүлээх мунньахха 2018 сыл кулун тутар ыйга үгүс киһи тыл эппит, олор истэригэр Ил Дархан Е.А. Борисов уонна Дьокуускай куорат баһылыга А.С. Николаев этиитин маннык түмүктээбит: “И. Барахов бөлүһүөк, экономист быһыытынан эмиэ киэҥник биллэр” – диэн.

Түмүккэ:

1. Саха сирин экономиката, культурата, науката сайдыытыгар бөдөҥ кылааттаах республика дойду таһымнаах талааннаах салайааччы И.Н. Барахов аата, кини норуотун туһугар туруулаһан ыыппыт киэҥ хабааннаах үлэтэ, кини идеялара үйэлэргэ тыыннаахтар диэн туран, билигин саха ньургун дьонун үйэтитии государственнай таһымҥа тахсыбытынан туһанан, И.Н. Барахов үтүө аатын үйэтитэр сыалтан Саха респуб­ликатыгар үлэлиир тыа хаһаайыс­тыбатын академиятыгар иҥэрэр туһугар туруулаһыахтара диэн улууспут баһы­лыгын В.С. Поскачинтан кырдьаҕас көлүөнэ аатыттан көрдөһөбүт. Саха АССР тэриллибитэ икки сылынан 100 сыла туолара бу кэллэ!

2. Саха АССР бастакы тэрийээччилэриттэн биир дьоһуннаахтара И.Н. Барахов этэ дии… Ол иһин кини кылгас үйэтигэр ыыппыт үлэтин сүрүн өттүн этэн, суруйа сатаатыбыт. Киһи кэнниттэн кини үлэтэ хаалар…

3. Ол иһин СР Правительствота ааспыт историяны сыаналааһыҥҥа бигэ позицияны ылыныаҕа диэн эрэнэбит.

4. Ыччакка ааспыт кэми дьиҥнээҕинэн көрдөрүөҕүҥ, сырдатыаҕыҥ.

Ульяна Тимофеева,

М. Николаева,

тыыл, үлэ, партия ветераннара, сэрии сылларын оҕолоро, СР, РФ үөрэҕириитин туйгуннара уонна бочуоттаах ветераннара, улуус бочуоттаах олохтоохторо