Горн Егорович быһымах быһыыны биллэрэр, Владимир Семенович ситэрэн этэр…

Саха Республикатын Ил Дархана
Николаев Айсиэн Сергеевичка

Аһаҕас сурук

Тыа сиригэр үлэ суоҕунан үөрэхтээх да, үөрэҕэ суох ыччат хаалан олохсуйбат буолбута 20-30 сыл буолла. Итини таһынан айылҕа сокуонун ирдэбилинэн саастаах дьон сылтан сыл аайы үлэни кыайбат, ыарытыйар буолан иһэллэрин суотугар ынах сүөһү төбөтө лаппа куччаан иһэрэ саарбахтаммат. Холобур мин олорор тыһыынчаны эрэ кыайбат киһилээх Кириэстээх бөһүөлэгэр ыалга 2017 сыллаахха 478 ынах сүөһү, ол иһигэр 171 ыанар ынах баара. Тохсунньу 1 күнүгэр 2023 сылга ынах сүөһү ахсаана 236 буолла, ол иһигэр ыанар ынаҕа 90 төбө хаалла. Оттон мин төрөөбүт бөһүөлэкпэр Ойууһукка биэс сыллааҕыта 36 төбө ынах сүөһү, ол иһигэр 10 ыанар ынах баара. Икки сыл буолла ынах сүөһү эстибитэ, онон бөһүөлэк уулуссалара отунан, сэтиэнэҕинэн саба үүнэн тураллара, ыарахан көстүү.
Сүрүн биричиинэтэ совхозтар эстэннэр нэһилиэктэргэ бюджет тэрилтэлэриттэн ураты ый аайы хамнас төлүүр кыахтаах тэрилтэ суох буолан, эдэр дьон олохсуйбат. Ол курдук Кириэстээххэ 2009 сылга 19 оҕо төрөөбүт буоллаҕына 2021 сылга 4 оҕо, 2022 сылга 2 оҕо төрөөтө. Онон бэрт аҕыйах оҕолонор саастаах дьахтар тыа нэһилиэктэригэр хаалбыта эмиэ өйдөнөр. Ол түмүгэр сотору нэһилиэктэргэ баар оскуолаларга биирдии, иккилии оҕолоох кылаастар элбииллэрэ саарбахтаммат.
Бастатан туран аҕыйах да буоллар эдэр ыччат дьону тыа сиригэр олохсутар суол биир эрэ баар. Ол тыа хаһаайыстыбатыгар республика бюджетын кырата 10% биэрэр уталытыллыбат дьаһал наада. Бу боппуруос историятын кэпсээтэххэ маннык. Киһи барыта билэр биһиги Саха сирин ураты тыйыс услуобуйата ( кыһыммыт уһуна, халлааммыт олус тымныыта, расстояниебыт ырааҕа, суолбут суоҕа, ирбэт тоҥмут уо.д.а) баарынан тыа хаһаайыстыбата Арассыыйа Европатааҕы регионнарыттан кырата үс, түөрт бүк ыарахан услуобуйаҕа үлэлиибит уонна олоробут
1994 сылга В.В.Филиппов председателлиирин саҕана Верховнай Совет уурааҕа тахсыбыта сылга 10%-тан саҕалаан сыл аайы биирдии бырыһыаны эбэн 16% тиэрдэр курдук. Ону президент М.Е.Николаев харчы суох диэн толорботоҕо. Онтон президент В.А.Штыров 2002 сыл алтынньы 17 күнүгэр 566 нүөмэрдээх Ыйааҕын 2-с пуунун быһыытынан, тыа хаһаайыстыбатыгар сыллата бюджет ороскуоттаах чааһын 15%-тан итэҕэһэ суоҕу көрүллүөхтээх этэ. Ону Е.А.Борисов баһылыктаах правительство эмиэ харчы тиийбэтинэн сылтаҕыран толорботоҕо.
Былырыын 2022 сылга бэчээттэммит Обком тыа хаһаайыстыбатын секретарынан 21 сыл үлэлээбит, онтон уһуннук министирдээбит, академик И.А.Матвеев кинигэтигэр бюджет 15% биэрдэххэ эрэ тыа хаһаайыстыбата сайдар кыахтаах диэбит этэ. Онтон эмиэ былырыын 2022 сылга Верховнай Совет председателинэн, Правительство председателинэн үлэлээбит Иванов К.Е. таһаарбыт кинигэтигэр бюджет 13% тыа хаһаайыстыбатыгар биэрдэххэ эрэ салгыы сайдыы барыа диэбит этэ. Оттон былырыыҥҥы мин кинигэбэр сыл аайы саатар 10% биэрэр наада диэбитим.
Бары билэрбит курдук тыа хаһаайыстыбатыгар кэнники 30 сылга бюджет хаалбыт тобоҕун (остаточный принцип) бэриллэрин суотугар билигин 5% тиийэ түһэн турар. Онон саха киһитэ айылҕаны кытта күннэтэ бииргэ алтыһан үлэлээн оттооботоҕуна-мастаабатаҕына, бултаабатаҕына, балыктаабатаҕына, сир аһын хомуйбатаҕына саха менталитета олох сүтэр кутталлааҕын бары билэбит. Ону учуоттаан былыр былыргыттан саха омук уйата – тыа сиригэр иитиллэринэн уталытыллыбат күүстээх дьаһаллар наадалар.
Кэлэр 2024 сылтан саҕалаан бюджетка 10%көрөн 30 млрд. солк тыа хаһаайыстыбатыгар аныырга диэн этиилээхпин. Ол харчыттан тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар улуустарга оҥорор продукцияларынан, поголовьенан көрөн пропорционально 100-түү мөл.солк саҕалаан бэйэлэрэ көрөн тыа хаһаайыстыбатыгар анаан туһаналларыгар сылын аайы биэрэргэ. Тыа хаһаайыстыбатыгар урукку курдук совхозтары тэрийэр сатамматынан чааһынай бас билиигэ олоҕурбут хас нэһилиэк аайы кооперативнай тэрилтэ, элбэх бааһынай хаһаайыстыба уонна ыал кэтэх хаһаайыстыбата баар буолуохтаах. Билиҥҥи үйэҕэ баалынайынан саах соһон, илиинэн ынах ыан үлэлиир ыччат суох буолара өйдөнөр.
Коллективнай тэрилтэлэргэ аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир проектаах, толору механазациялаах, ичигэс, сырдык хотоннору, государство 100% инвестиция уган тутан биэрэрин ситиһиллиэхтээх. Олохтоох администрация балансаҕа ылан өр сыллаах арендаҕа биэриэн сөп. Улахан кыамталаах трактордары, массыыналары, оборудованиены, прицепной техниканы омуктар курдук 49 сылга лизиҥҥэ ылан биэртэлэниэхтээх. СХПК уонна БХ кыра анал техника атыылаһарыгар кырата 80% республика возмещение оҥоруохтаах.
Сир реформатын иккис этабын ыытан, саҥа Ил Түмэн сокуонугар олоҕуран сүөһүлээх, сылгылаах эрэ дьоҥҥо оттуур ходуһа сирин 5-10 сылга арендаҕа олохтоох администрация биэрэрин ситиһиэххэ. Бааһынаны оҕуруот аһын үүннэрээччилэргэ, сүөһү аһылыгар анаан өр сыллаах от, бурдук үүннэрээччилэргэ 5-10 сылга арендалыырга. Ходуһа, бааһына күрүөлээһинигэр ороскуоту сыл аайы 50% республика, 30% улуус, 20% арендатор уйунуохтаах. Бааһыналаах бурдук, өр сыллаах от ыһан үүннэрээччилэргэ уонна оҕуруот аһын үүннэрээччилэргэ гаатыттан көрөн республика субсидиялыахтаах. Сир үлэтинэн дьарыктанар хаһаайыстыбаларга техкартаҕа олоҕуран дизтопливо уонна дизмасло ороскуотун 50-70% субсидиялыырга.
Бары СХПК-га, БХ уонна переработка тэрилтэлэригэр электроэнергия, газ 50% ороскуотун республика субсидиялыыр. Олохтоох оҥоһуу уонна привозной комбикорм, бүтүн бурдук табаар оҥорооччуга франко-дворга биир куула 1000 солк атыыланарын оҥорорго, оттон оптовай сыана разницатын уонна транспортнай ороскуотун республика субсидиялыыр.
Төрүүр ынах төбөтүгэр, биэҕэ табаҕа, сибиинньэҕэ 30-50 тыһ.субсидия көрөргө. Республикаҕа ыытыллар грантовай политиканы өссө күүскэ кэҥэтэн ыытарга.
Куораттан уонна улуус кииниттэн нэһилиэккэ тахсан олохсуйар ыччакка, дьиэ кэргэҥҥэ безпроцентнай 5 мөл.солк диэри дьиэ туттарыгар уһун сроктаах кредит (ипотека) биэрэргэ. Бырыһыанын төлүүрүгэр субсидия биэрэргэ. Хотон туттарыгар, сүөһү, сылгы, сибиинньэ, көтөр атыылаһарыгар уонна сөптөөх техника атыылаһарыгар 100% субсидиялыырга эбэтэр арендаҕа биэрэргэ.
Билиҥҥи орто хамнас икки төгүл үрдээн бюджет үлэһиттэрин орто хамнаһыгар тиийиэхтээх. БХ уонна СХПК дьоҥҥо үлэ миэстэтин таһаарарынан уонна нолуок төлүүрүн суотугар үлэһиттэрин хамнаһын 60% севернай, 80% надбавка коэффициеннэрин, бары социальнай төлөбүрдэри хас квартал аайы республика возмещение оҥоруохтаах.
Нэһилиэнньэттэн ыанар ынахха поголовьеҕа бэриллэр харчыттан ураты биир лиитэрэ үүтү 80 солк заготовка тэрилтэтин кытары сөптөөх субсидияны олохтоон тутарга. БХ-100 солк, СХПК-140 солк тутарга Арассыыйа сокуонугар олоҕуран элбэх нолуок төлүүллэринэн уонна дьону үлэнэн хааччыйалларын суотугар.
Саас аайы Арассыыйа киин регионнарыттан түргэнник ситэр салааны сайыннарарга (сибиинньэ, кус-хаас, куурусса, кролик уо.д.а.) тиэйэн аҕалан нэһилиэнньэҕэ удамыр сыанаҕа заявкаҕа олоҕуран атыылыахха наада.
Улуус таһымыгар Ленскэй улууһа тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга ыытар үлэтин биһирииргэ уонна Улуус баһылыктарыгар, УСХ начальниктарыгар республиканскай семинар оҥорорго.
Коммерческай тэрилтэ таһымыгар Сунтаар улууһугар “Татыйыына” ыытар үлэтин үтүө холобур оҥосторго уонна бары улуустарга киэҥник тарҕатарга.
Ветслужба уонна Племобъединение холбоһон республикаҕа осеменение боппуруоһун толору быһааралларын ирдиэххэ.
Кооперация туһунан сокуону Ил Түмэн саҥардан, тупсаран оҥорорун ситиһэргэ.
Республикаҕа баар бөдөҥ промышленнай тэрилтэлэрин ыраас барыыстарыттан биир эбэтэ икки бырыһыан харчыларын добровольно-принудительнай бэрээдэгинэн тыа хаһаайыстыбатын (төрүт олохтоох омуктар олохторун укулаатын чөл хаалларар) фондатыгар хомуйарга.
Ол түмүгэр.
Тыа сиригэр айылҕаҕа чугас ыччат олохсуйуута элбиэ, куораттан уонна улуус кииниттэн төттөрү нэһилиэктэргэ көһүү балачча элбиэ этэ. Кыра омуктарга эмискэ, күүстээх урбанизация барара сэрэхтээҕин уонна кутталлааҕын бары билэбит.
Кэлэр 5 сылынан ынас сүөһү, сылгы, таба сибиинньэ төбөтө 25-50% элбиирэ ситиһиллиэ, олохтоох ыраас натуральнай продукция оҥоһуута күүскэ эбиллиэ, сыаната түргэнник үрдүүрэ тохтоон, стабилизацияланыа этэ.
Тыа хаһаайыстыбатын аҥардах эт-үүт оҥоһуутунан дьарыктанар производство салаатын курдук намтатан, куччатан көрбөккө Саха сирин олохтоох омуктарын үйэттэн үйэҕэ илдьэ кэлбит олохторун укулаатын сүтэрбэккэ, салгыы саҥалыы сайыннарыы сүдү суолталаах боппуруоһа буоларын үгүс киһи ситэ өйдөөбөт.
Онон аны күһүн буолар Ил Түмэн быыбарыгар күннээҕинэн олорбот Саха омук инники кэскилин толору өйдүүр, бэйэлэрэ ааспыт олохторунан уонна ситиһиилээх үлэлэринэн-хамнастарынан көрдөрбүт, бэйэлэрэ бары боппуруоска туспа мнениялаах, ээҕи кытта сылдьыбат депутаттары талан тыа хаһаайыстыбатыгар кырата бюджет 10% биэрэллэрин ситиһэргэ.
Тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлээн билбэт эрээри баһаам элбэх үп-харчы ороскуоттанар диэн куолулуур, өйдөөҕүмсүйэр чиновниктарга, депутаттарга этиэм этэ, ол бэриллэр баһаам элбэх харчыттан тииһээри тыаҕа тахсан үлэлээн-хамсаан дьоҥҥо-норуокка көрдөрүҥ, ол эрэ кэнниттэн бэйэҕит этиигитин оҥоруҥ диибин.
Бу мин этиилэрим киэҥ кэпсэтии тэрийэн эбэн, көҕүрэтэн уонна тупсаран биэрэн элбэх араас проектары оҥорон Ил Түмэҥҥэ бигэргэтэн күүстээх, түмүктээх үлэ ыытылларыгар эрэнэбин.

Суруйда үлэ ветерана, 15 сыл “Кириэстээх” СХПК директорынан үлэлээбит, норуох хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Сунтаар улууһун бочуоттаах олохтооҕо Платонов Горн Егорович.
Муус устар 17 күнэ 2023 сыл

Тыа сирин туһугар олоҕун анаабыт, күүһүн-күдэҕин толук уурбут кырдьаҕас этиитин кытта сөбүлэһэр дьон хара баһаам. Олортон биирдэстэрэ Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Семенович Поскачин буолар. Хаһан баҕарар буоларын курдук, кини эбии этиилээх, сонун көрүүлээх буолар.

В.С. Поскачин этиитэ:

Ытыктабыллаах Горн Егорович этиитэ сүнньүнэн сөп. Ол гынан баран ол харчыны хас биирдии тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоҥҥо хайдах тиэрдэри ситэри суруйбатах.
Мин өрүү этэбин, сэбиэскэй кэм саҕана, совхозтары быһаччы салайан олорбут тыа хаһаайыстыбатын министерствотын олоччу суох оҥоруохха наада – совхозтара суох, министерство да наадата суох. Баар харчыны олохтоох бэйэни салайыныы, улуус бюджетын нөҥүө улахан өттүн нэһилиэктэргэ биэриэххэ наада. Нэһилиэк баһылыга, депутаттара ол харчыны ханна наадалаах, суһал диэбит хайысхаларыгар туһаналларын курдук. Сорох үбэ улуус таһымыгар хаалара оруннаах, – суол тутуутугар, мелиорацияҕа, ветеринарияҕа, улахан инфраструктурнай объектарга туттарга. Минсельхоз оннугар чөкө департамент оҥоруохха наада, били, М.Е. Николаев улуу водопроводун көрөргө, птицефабрикаларга, свинокомплекска уонна республика таһымнаах атын да тэрилтэлэри сөпкө салайарын , барыска таһаарарын курдук.
Поскачин В.С., Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга.

Редакцияттан:

“Биһигинниин биэс хааһах” диэбиккэ дылы, тылбай-өспөй буолуохха. Кырдьык, тыа сирин иччитэх оҥоруу барбыта ыраатта. Өйдүүргүт буолуо, бастаан көмүс хостооччулар бөһүөлэктэрин суох оҥорбуттара. Кэлии дьону “материкка” буор босхо дьиэнэн манчыыктаан туран. Бэйэҕит билэҕит, барар дьоҥҥо “дьиэ сертификаттарын” биэрэр этилэр. Хор, биһиги сирбит-уоппут капиталистарга оннук баҕалаах! “Социальная разгрузка северных территорий”. Атыннык эттэххэ, сир баайдаах түөлбэлэртэн дьону суох оҥоруу. Мэһэй-таһай буолбаттарын курдук.

Оттон билигин тугуй? Дьэ, дьону дьоллоох Дьокуускайга “манчыыктааһын” салҕанар. Биллэн турар, босхо дьиэнэн буолбатах. Төрүт дьарыкпытыгар, үйэлээх үгэспитигэр, сүөһүбүтүгэр-аспытыгар атастаһабыт! Дьокуускай куорат туора барбыт тутааччылара “эконом” кыбартыыралардаах дьиэлэри “алаадьы астыыр” кэриэтэ тут да тут, ону тыа дьоно ыл да ыл! Моонньоох бас барар иэһигэр киирэн туран. Ол аайы “первоначальнай взнос” диэн ааттанар төлөбүргэ сүөһү сүүскэ бэриллэр тыаһа тиҥиргээн олорор.

Ол эбэтэр, Дьокуускай киһиргэнэр “квадратнай миэтирдэрэ” тыа хаһаайыстыбатын, тыа сирин дьылҕатын суотугар кэҥииллэр диэн быһаччы этиэххэ наада.

Дьон тупсаҕай, бары өттүнэн хааччыллыылаах дьиэҕэ-уокка сынньалаҥнык олорор баҕатын туһанан.

PS: Горн Платонов уонна Владимир Поскачин этиилэрэ бассаап ситимиттэн ылылыннылар.