Экономикабыт тутулуга суох буоларын бастакынан турууласпыта!

Суруйда – СУР.

Атын омуктарга да баар быһыы ини, киһини суох буолбутун кэнниттэн биирдэ сыаналыыбыт. Сергей Есенин эппитигэр дылы, “большое видится на расстояньи”. Ол кэриэтэ, саха биир чулуу уола Ю.Н. Прокопьев үтүөтүн-өҥөтүн кэм-кэрдии ырааппытын кэнниттэн, аа-дьуо өрө үтэн таһаарарга дылы. Уларыйыы-тэлэрийии тыала кири-хоҕу сииппийэр быһыыта буолуо…

Көнөтүнэн этиэххэ наада, Юрий Николаевич “буруйа” диэн, кини хомуньуус партията эстэр кэмин баттаспыта, ССКП обкомун, этэргэ дылы,  “өлбүт хахайы өсүөл да тэбэн ааһар” кэмигэр салайбыта буолар.

Биллэн турар, 1986 с. “муус устар ыйдааҕы” араллааҥҥа “сахалары национализмҥа буруйдаабыта” дииллэр да, бүтэһик быһаарыы “күлүгээннээһин” диэн буолбута. Киин кэмитиэттэн икки хамыыһыйа кэлэн “чинчийэн” барбыта да, национализмы булбатаҕа. Төһө эмэ полковник Выйме салайааччылаах КГБ Саха сиринээҕи салаата туруорса, дакылаат бөҕөтүн суруйа сатаабытын үрдүнэн. Онон сууттанааччы студеннар да, 16-19 саастаах нуучча уолаттара да, бары күлүгээннээһиҥҥэ (206 ыст.) түбэспиттэрэ.

Оттон Юрий Прокопьевы ССКП КК секретариатын мунньаҕар “стрелочник” оҥоро сатаабыттара сымыйа буолбатах. Дуоһунаһыттан уонна партияттан “муустаах ураҕаһынан үүрэр” боппуруоһу көтөхпүт киин кэмитиэт сэкиритээрдэрэ бааллара. Тоҕо диэтэххэ, секретариат мунньаҕа да, тэриллибит хамыыһыйалар да КГБ Саха сиринээҕи салаатын дакылаатыгар олоҕуран үлэлээбиттэрэ эбээт – Прокопьев “донуоһугар” буолбатах.  

Онно Юрий Николаевич:

– Если у секретариата не хватает ума разобраться в сути ситуации, тогда исключайте, –

диэн баран тахсан барбытын бэрэссэдээтэллээччи Егор Лигачев төттөрү ыҥыртарбытын туһунан суруналыыс Юрий Кобылинскай “Человек эпохи” диэн ыстатыйатыгар суруйар.

Билэр дьон Юрий Николаевиһы “несгибаемый” диэн ааттыыллара элбэхтик сурукка-бичиккэ хаалбыт. Ону тастара кыһыл, истэрэ үрүҥ “редискалары” кытта тэҥнээн көрүҥ – атыыр хомуньуус аатыран солоҕо-солкоҕо суулана сылдьааран “төкүнүс-бөкүнүс” гынаат “буржуин” бэрдэ аатырбыттары!

Сэбиэскэй былаас сууллаатын кытта дьүһүн кубулуйбут “хамелеон хомуньуустартан”, уҥуохтарыгар-силиилэригэр диэри карьеристартан итинник тыллары Киин Кэмитиэт секретариатын мунньаҕар ким этиэ этэй?  

***

1989 – 1991 сс. САССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит В.П. Шамшин “По его личной инициативе” диэн ахтыыта баар.

Саха сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын бүтэһик бэрэссэдээтэлэ маннык суруйбут: “1988 с. Ю.Н. Прокопьев тус бэйэтин көҕүлээһининэн обком бюрота 35 киһилээх улахан хамыыһыйаны тэрийбитэ, ону мин салайарбар итэҕэйбитэ”.

Дьэ, бу хамыыһыйа “Саха АССР бэйэни салайыныыга уонна үбүлэниигэ көһөр концепциятын” оҥоруохтааҕа. Биир сыл үлэлээн баран, ол эбэтэр 1989 с. хамыыһыйа маннык түмүгү таһаарбыт: “Үлэлии турар хаһаайыстыбаннай механизмнар, Саха сирин, РСФСР уонна ССРС экономикаҕа сыһыаннаһыылара төрдүттэн уларыйа иликтэринэ мунньуллубут социальнай-экономическай кыһалҕалары туоратар кыах суох”.

Сааһырбыт дьон ол кэмҥэ хайдах быһыы-майгы буолбутун өйдүүллэр. Россияттан уонна ССРС бюджеттарыттан дотациялар сорохторо букатын сотуллубуттара, сорохтор кээмэйдэрэ төһө эмэ кыччаабыта. Михаил Горбачев тас эргиэни долларга көһөрөн СЭВ (Экономическай көмөлөсүһүү сэбиэтэ) моҥкуруут барбыта – өйдүүгүт дуо, Болгария сигареталара, Венгрия кэнсиэрбэлэрэ эмискэ мэлийбиттэрин? Бу киһи дойду тас ырыынагыттан акаарытыгар аккаастаммыт үһү дуо? Соруйан буолара биллэр буоллаҕа!

Оннооҕор испиискэ суох буолбута. Москваҕа нэдиэлэ кэриҥэ олорон кэлбитим да, куортамнаабыт коммунальнай квартирабытыгар гаас билиитэ умайан көрсүбүтэ, умайан хаалбыта. Бу баҕас соруйан оҥоһуу этэ.

Обком бюрота 1990 с. сэтинньи 11 күнүгэр, социальнай-экономическай кыһалҕалары туоратар туһугар, ССРС, РСФСР уонна оччолорго “союзнай республика” аатын ылбыт Саха ССР икки ардыларыгар “бырабыыталыстыбалар ардыларынааҕы экономическай дуогабары” (Межправительственный экономическй договор) баттаһарга быһаарыы ылыммыта.

Дуогабар балаһыанньаларыгар манныктар бааллар:

Саха ССР бюджетын таҥыы саҥа бириинсиптэргэ уонна үбүлээһин саҥа сүүрээннэригэр олоҕуруохтаах.

• Кууһунан атыы сыаналарыгар киллэрэн туран, айылҕа баайын иһин төлөбүр.

Ол аата, айылҕабыт баайын төлөбүрүн сорҕото киинтэн кэлэр табаар сыанатын чэпчэтиигэ туһуланыахтаах – “оптовай” табаардарга. Сэбиэскэй саҕана табаарынан хааччыйыы хаамыыта билиҥҥитээҕэр арыый атынын умнумаҥ.

• Нолуоктар саҥалыы систиэмэнэн хомуллуохтаахтар.
•  Дойду иһигэр атыыланар алмаас, кыһыл көмүс, үрүҥ көмүс оҥоһуктар эргиирдэрин нолуоктарыттан төлөбүрдэр киириэхтээхтэр.
• Республика иһигэр хостонор күндү таастар, күндү металлар, балартан оҥоһуллубут тэриллэр уонна да атын минеральнай-сырьевой бородууксуйа кыраныысса таһыгар валютаҕа атыыланарыттан төлөбүрдэр – Саха сиригэр оҥорон таһаарар промышленноһы сайыннарыыга, саҥа техниканы уонна технологиялары атыылаһарга.   

Сэбиэскэй Саха сирин сэттэ уон сыллаах историятыгар алмаастан харчыны 60-с сыллардаахха Семен Борисов туруорсубута, чуут мүччү туттара сыспыта биллэр. Ол харчы Саха сиригэр тутуу индустрията сайдыытыгар барыахтаах диэн этэ. Ону татаардар туора түспүттэрэ – сахаларга алмаас атыытыттан бэрсэр буоллаххытына, биһиэхэ ньиэптэн уонна нефтехимияттан аҕалыҥ диэннэр.

Иккис киһинэн Юрий Прокопьев буолбута. Буолаары буолан, Саха республиката экономика өттүнэн тутулуга суох буоларын туруорсубута!

В.П. Шамшин суруйарынан, бу “правительстволар икки ардыларынааҕы дуогабарга илии баттаммыта, 1991 уонна 1992 сс. үп-харчы РСФСР Алмаастаах фондатыттан уонна Киин бааныттан кэлбит”.

“Бу Москваттан кэлбит кырата суох үп-харчы хайдах туһаныллыбыта атын кэпсэтии, атын тиэмэ” – диэн суруйар Владислав Павлович.

Бу докумуон 1992 с. кулун тутар ыйга баттаммыт федеративнай дуогабарга дьүһүн кубулуйбута саарбахтаммат.

“Несгибаемый” Прокопьев бу үбү-харчыны туһаныы, экономикабытын сайыннарыы сөптөөх суолунан барар диэбэтэҕэ. Туох-ханнык иннинэ энергетика, ол эбэтэр “Якутскэнерго” хампаанньаны “хайыһардаппыттарын”, стратегическай суолталаах кыһыл көмүс, хорҕолдьун, сурьма, таас чох салааларын “тобуктаппыттарын”, совхозтары ыспыттарын, онон тыа дьонун хамнаһа да, пенсията да суох “хаарга хаамтарбыттарын” сөбүлээбэтэҕэ. Ол иһин бэрт өр кэм устата аныгы былааска “сээн” дэппэтэҕэ.

Бэл, дьонун-сэргэтин, биир дойдулаахтарын өйөбүллэрин ылбатаҕа. Кырдьыгы өрө тутуу “күрдьүккэ көтөҕүллүбүтүн” ылыммакка барбыта…