Тыа хаһаайыстыбатын саҥалыы салайыы: “Муус хамсаата”…

Виталий СУР.

Алтынньы 4 күнүгэр Владимир Поскачин салалтатынан Үөһээ Бүлүү улууһун нэһилиэктэрин баһылыктара Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласовы кытта көрүстүлэр.

Көрсүһүүгэ миниистир Александр Атласов, миниистир бастакы солбуйааччыта Петр Попов, миниистир солбуйааччыта Артем Александров, министиэристибэ салааларын бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ыллылар.   

Бастатан туран, бу көрсүһүүгэ Үөһээ Бүлүү улууһун нэһилиэктэрин саҥа талыллыбыт баһылыктара кыттыбыттарын бэлиэтиир наада. Ону кытта Балаҕаннаах нэһилиэгин баһылыга Степан Дмитриев, Ороһу, Нам нэһилиэктэрин баһылыктара Анатолий Антонов, Александр Кардашевскай курдук “аксакаллар” бааллара “көлүөнэлэр алтыһыылара” курдук сүүнэ суолталаах быһыыны кэрэһилиир диэххэ наада.

Таарыйа эттэххэ, кырдьаҕас баһылыктар сэбилэниилээх күүстэргэ быстах мобилизация “олохпут отуорун лаппа хамсатта” дэһэллэр. Ол курдук, Анатолий Васильевич: “Бачча сааспар диэри мобилизация буолуо, сэриигэ ыҥырыы саҕаланыа, сэттэ уон сэттэ сыллааҕыта бүппүт Аҕа дойду улуу сэриитин кэнниттэн маннык түрүлүөн саҕаланыа диэн түһээн да баттаппакка сылдьыбытым” – диир.

Ол эрэн, олох салҕанар, сайдыы барар. Барыта этэҥҥэ буоллаҕына, ороһулар 2024 сылга оҕо уһуйааннаах оскуола саҥа дьиэтин малааһынныахтара. “Оскуолабыт тутуута өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай программатыгар киирбитэ, онон тутулларыгар, ону таһынан бары өттүнэн – миэбэлтэн саҕалаан, үөрэх тээбириннэригэр тиийэ толору хааччылларыгар эрэл улахан” – диир Анатолий Васильевич.  

Оттон Степан Иванович нэһилиэгэр сүүстэн тахса сүөһүлээх бааһынай хаһаайыстыбатын баһылыгар бэбиэскэ туттарыыны улуус дьаһалтатын кытта көмөлөөн уталыппыттарын кэпсиир. Бу киһи байыаннай дьайыыга ыҥырылынна да, төһүү хаһаайыстыба ыһыллара саарбахтаммат диэн.

Даҕатан эттэххэ, министиэристибэ хаһаайыстыбалар тутаах үлэһиттэрин испииһэктээн тиксэрэллэрин курдук баһылыктарга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сурук тарҕаппыттар эбит. Тутаах үлэһиттэр бэбиэскэ тутар түгэннэригэр кинилэр тустарыгар “тыл көтөҕөр” курдук. Ону байыаннайдар ылыналлара-ылымматтара туспа боппуруос, биһиги туруорсарын туруорсуохпут диэн этэр миниистир Александр Атласов.

***

Улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччыта Сергей Иванов баар быһыыны-майгыны кэпсээтэ. Биллэн турар, уу сута бүрүүкээбитинэн быйыл ыарахан кыстык күүтэрэ өйдөнөр.

Холобур, миниистир Александр Атласов эппитинэн, оттооһун былаана бүтэһик сибидиэнньэнэн 87 бырыһыан туолбут. Өссө баһаам эбит, былырыыҥҥыга чугаһата сыспыттар диэххэ. Ааспыт сылга былаан 89 бырыһыан туолбута, ол эбэтэр 390 тыһ. туонна от оттоммута. Быйыл тиһэх күннэргэ, холобур, мобильнай биригээдэлэри тэрийиигэ үп көрүллэн син өрүһүнүү барбыт. Ол эрэн, кэккэ улуустар былааннарын 52-53 бырыһыан толорон олороллор. Онон министиэристибэ, бырабыыталыстыба, Ил Түмэн таһымнарынан оттоох улуустартан от тиэйиитин толуйууга 37 мөл. солкуобайы туһулуурга үлэ барар.  

Ону да таһынан ыарахаттар аҕыйаҕа суохтар. Холобур, үөһээ бүлүүлэр быйыл баһаам хортуппуйу үүннэрэн баран кыайан батарбакка сытытар туруктаахтар. Күн бүгүн оскуолалар, оҕо уһуйааннара, балыыһалар уо.д.а. хааччыллыбыттарын үрдүнэн, 110 туонна хомуллан турар.

Төбөтүгэр үстүү тыһыынча солкуобай көрүллэн биэ ахсаана Үөһээ Бүлүүгэ биэс тыһыынчаттан тахсыбыт. Ону баара, аҕыс сүүс төбөҕө харчы тиийбэтэх. Ол иһигэр “ат үрдүгэр сааһырбыт” аарыма кырдьаҕас, 90 саастаах Иннокентий Кардашевскай тиксибэтэх. Ону Сергей Иванович ордон хаалбыт харчылаах ыстатыйаттан ити аҕыс сүүс төбөҕө биэрэри туруорсар эбит даҕаны, сокуон кытаанах курдук.

Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачин ити туһунан маннык диэтэ:

– Биллэн турар, министиэристибэни ким даҕаны үлэлээбэт диир кыаҕа суох. Ол гынан баран, үлэ хаамыыта сорох түгэннэргэ аһары “эриэхэбэй”. Былыр сопхуостар саҕана үлэлии турбут механизмнары ырыынак усулуобуйатыгар сөп түбэһиннэрэ сатаан олус уустугурдан кэбиспиттэр быһыылаах.  

Кини эппитинэн, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин үлэтин төрдүттэн уларытар сөп. Министиэристибэ өрөспүүбүлүкэ таһымнаах баараҕай тутуулары уонна бырайыактары үбүлээһини, сүрүннээһини дьаһайыахтаах. Оттон дьоҕус эбийиэктэри тутуу, улуус, нэһилиэк иһигэр быһаарыллыахтаах кыһалҕа олохтоох салайыныыга бэриллиэхтээх.

– Мин санаабар киһи ахсаанынан дуу, сүөһү төбөтүнэн дуу туһааннаах ирдэбиллэри олохтоон баран, үбүлээһини улуустарга, нэһилиэктэргэ түҥэтэн кэбиһиэххэ баара. Дьэ, ол харчыны нэһилиэк дьокутааттара дьүүллэһэн баран, үүккэ быраҕаллар дуу, күрүө туталлар дуу, суол оҥороллор дуу, бэйэлэрэ быһаарыахтаахтар. Дьэ, оччоҕо сайдыы барыа этэ.

Кырдьыга даҕаны, кыра кыһалҕаны быһаарыыга министиэристибэ тоҕо кыттыһыахтааҕый, холобур, нэһилиэк иһинээҕи күрүө тутуутугар тоҕо бүтүн өрөспүүбүлүкэни эргийэр кумааҕы, докумуон толоруллуохтааҕый?

– Нэһилиэк баһылыгын саҕа чиэһинэй чунуобунньук бу орто дойдуга суоҕун бэйэҕит да билэҕит. Дьон-сэргэ төһө харчы кэлбитин, ханна барбытын билэн олорор буоллаҕа, – диэтэ Владимир Поскачин.

Оннук. Ол иһин олохтоох салайыныы аатырдаҕа – олохтоох кыһалҕалары субу манна, онон-манан ырааҕынан эргийбэккэ быһаарар туһуттан. Олохтоох салайыныы – маннааҕы, харах ортотугар сылдьар, туох баар дьайыыта ырылыччы көстөн олорор “дьэҥкир” былаас.

– Оччотугар нэһилиэк сайдар суолун бэйэтэ тобулар кыахтанар. Дьокутааттары, дьону-сэргэни кытта сүбэлэһэн баран, сорох эти дэлэтии хайысхатынан барыа, сорох үүтү ыаһыҥҥа охтуо, сорох үүнээйини талыа. Нэһилиэктэр бары бэйэлэрин барыстаах хайысхаларын булуохтара. Онно туох да үөһэттэн ыйыы-кэрдии наадата суох.

Владимир Семенович саханы саха дэппит, өбүгэ саҕаттан аһатан-сиэтэн кэлбит тыа хаһаайыстыбата баччааҥҥа диэри тиийбэт тирии, тарпат тараһа буолан олороро хомолтолоох диир.

Кырдьыга оннук. Холобур, ити этиллэр аҕыс сүүсчэ биэҕэ бэриллэр үп тиийбэтэҕин, ону атын ыстатыйаттан ордубут харчыны көһөрөн биэриини олохтоох салайыныы дьокутааттара быһаарыахтаахтар. Эбэтэр, хортуоппуйу батарыыга үлэни, үөһэттэн бэриллэр субвенцияны ылар инниттэн овощехранилище тутуутугар үбү көрүүнү. Эбэтэр хотон тутуута буоллун. Сергей Иванов этэринии, кинилэр сүүс төбө турар хотонун уон мөлүйүөҥҥэ туттарыахтарын сөп буоллаҕына, тоҕо үөһэттэн бачча үпкэ тутуҥ диэн дьаһайыахтаахтарый.

Нэһилиэктэр билиҥҥитэ бэриллэр харчыттан барытыттан кыра кыралаан кытаахтаһар кыһалҕалаахтар. Тоҕо диэтэххэ, сайдар хайысхаларын бэйэлэрэ быһаарар, боссоон сайыннарар кыахтара суох.

Владимир Семенович Егор Борисов өрөспүүбүлүкэни салайан олордоҕуна нэһилиэнньэлээх пууннар тупсаҕай буолалларыгар анаан балтараа мөлүйүөннүүнү биэрэ сылдьыбыттарын санатта. Ол бэрт сэмэй харчы улахан хамсааһыны таһаарбыта – уот-күөс бөҕө сандаарбыта, бырыы да бадараан уулуссалар гравий бүрүөһүннэммиттэрэ.

– Нэһилиэк баһылыктарын саҕа харчыны сатабыллаахтык туттар чунуобунньуктар суохтар, – диэтэ Владимир Поскачин.

***

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ утарбат. Ону ааһан, миниистир Александр Атласов эппитинэн, харчыны тыырыыттан тэйиэхтэрин бэйэлэрэ баҕараллар, бэл, бу боппуруоһу көтөҕө сылдьыбыттар эбит.

– Мин бастаан үлэлии кэлэрбэр оннук санаалаах этим. Судургутук, биир-икки ирдэбили олохтоон баран боломуочуйалары улуустар дьаһалларыгар биэрэрдии, – диэтэ Александр Павлович.

Ону баара, үбү-харчыны тарда сатыыр кыһалҕата баар. Чуолаан, федеральнай киин субсидияларын тардыахха, кыттыһан үбүлээһини тэнитиэххэ наада. Оттон федеральнай бюджет үбэ олус улахан хонтуруоллаах.

Миниистир бастакы солбуйааччыта Петр Попов эппитинэн, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ барыта 49 субсидияны тыырар. Онтон уонча субсидия улахан, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах бырайыактарга туһуланар, онтон хаалбыт субсидияттан 29-һа федеральнай бюджет кыттыгастаахтар.

Оттон федеральнай харчы хайаан да субъектар таһымнарыттан тыырыллыахтаах.

Ону барытын прокуратура, юстиция министиэристибэтэ, быраап департамена кыраҕытык кэтиир. Туора-маары “бартыһаанныыр” кыаҕыҥ суох.

Уопсайынан, улаханнык толкуйданыахтаах, суут-сокуон, нуорма-быраап өттүнэн хайыллыахтаах дьаһаныы. Ол кэнниттэн Саха сирин таһымыттан бэриллэр үбү-харчыны, ол эбэтэр, туһааннаах боломуочуйалары тургутук (пилотнай) бырайыак быһыытынан баҕалаах улуустарга биэриэххэ сөп диэн буолла.

– Бу кэлэр 2023 сылга хайдах да кыаллыбат, онон 2024 сылга толкуйданар сөп, – диэн чопчулаата Петр Иванович.

***

Дьэ, дьоһуннаах кэпсэтии барда. Икки өттүттэн өйдөһүү баар. Хомойуох иһин, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ сайдыыны таҥнары тарда сатыырын курдук өйдөбүл суох буолбатах.

Саха дьонун, саха кэскилин, саха төрүт үгэһин-дьарыгын туһугар үлэлиир саамай сахалыы министиэристибэбитин кытта биир сүбэнэн үлэлииргэ туруммут Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыктарын хайҕыахха эрэ сөп. Владимир Поскачин быйыл саҥа талыллыбыт баһылыктары батыһыннара сылдьан үлэни-хамнаһы үөһэнэн-аллараанан билиһиннэрэ сылдьара кэрэхсэбиллээх. Бу күн кинилэр Ил Түмэҥҥэ, Арктикатааҕы судаарыстыбаннай аграрнай университекка сырыттылар, кэскиллээҕи кэпсэттилэр.

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кытта саҥалыы үлэлииргэ “муус хамсаата” диэххэ сөп. Үөһээ бүлүүлэр “пилотнай” бырайыакка хайаан да киирсэргэ бигэ эрэллээхтэр.

Манна биири чопчу өйдүөххэ наада. Үбү-харчыны дьаһайыы “сыанан-арыынан” аҕаабат, бу – эбии боломуочуйалары толоруу буолар. Үлэ-хамнас эбиллиитэ, эппиэтинэс үрдээһинэ. Оттон эппиэтинэһи ылыныы – күүстээх санаалаах дьон быһыыта!