Таптал уонна кэскил-IX

   Автор: Виталий СУР.

Саха омук демографияҕа кэскилин туһунан Эллэй эһэбит кэс тыла баарын билэбит. Кини Омоҕой баай мааны кыыһыттан тоҕо аккаастаммытай, тоҕо мара кыыһы ойох ылбытай? Төрүөхтээх, элбэх оҕолоох буолсук диэн! Кыргыттар төһө күүгэннээхтик бырылаччы ииктииллэрин кэтээн көрөн баран. Мааны кыыс быста-быста барбах тыккыратар буоллаҕына, көйгө кыыс барахсан күүгэннээхтик күүгүнэччи ииктиирин биһирии көрөн…

Быһата, саха омук демографиятын туһунан бэйээмэ. Эллэй эһэбит кэриэс-хомуруос тылларын үтүгүннэрэн…

Поэма

X

Айгырастай-силиккэ

Тыаҕа, буорга, күөх окко,

Ууга-хаарга, салгыҥҥа,

Хоннох-быттык булуҥҥа—

Абааһылар, иччилэр

Илэ сылдьар эбиттэр.

Оччотооҕу быһыы-майгы

Ону ончу омнуолаабат,

Балай бараан күлүк эйгэ

Чугас баара соһуппат.

Биир үтүө сарсыарда, доҕоттоор,

Уруу дьон үөһэттэн түспүттэр,

Бэрт нүһэр дьүһүннээх урдустар

Хочону биир гына ыспыттар —

Малааннаах[1] тураҕас аттарын,

Чоккуруос[2] харахтаах ыттарын. 

Сахалыы сиэр-майгы мэлийдэ,

Оһуохай-дьуохар сирилиннэ,

Алгысчыт-тойуксут кэлэйдэ —

Түптэҕэ умса кэбилиннэ.

Омоҕой оҕонньор баайыттан

Тунайдаан сиэн-аһаан бардылар.

Сыһыыттан сырсаннар сиэтилэр,

Хонууттан… ыттарыгар сиэттилэр.

Дьабадьыларын хааннаатылар,

Хата, дьоҥҥо тиийбэтилэр.

***

Көрбүт дьон этэринэн,

Быһыы-майгы маннык буолбут.

Халлааҥҥа сиэл-сиэл силбэһэн

Көстөн кэлбит үрүҥ былыт.

Улам улаатан, тааҕыран[3]

Куба курдук дьүһүннэммит.

Ыйанан турбахтаабыт,

Арҕаа саҕахха устубут.

Салгыҥҥа суола долгулдьуйан

Түһэн испит намылдьыйан,

Сэттэ сиккэ арахсыбыт

Кустукка улам кубулуйбут —

Ситэн, симиллэн, тиһиллэн,

Сэттэ сэлэ суолланан

Үөһээ диэки талаһар

Буолбут дьоһун далаһа!

Оһуордаах ураһа иһиттэн

Алыстаан Харданныыр обургу

Ньыкааны көтөҕөн таһаарда,

Атыгар биллэҕэ бырахта —

Ыҥыырыгар хап гынна,

Аргыый аҕай хаамтарда.

Дьон-сэргэ ыраахтан сэлэлээн

Аймана-ытаһа турбута,

Омоҕой буолбуту сэтиргээн

Дьиппиэрэн таас төрөөн турбута.

Сэргэхсийбит, үөрбүт-көппүт,

Күйүгэстии күйгүөрбүт,

Харданныыры тула көппүт

Соҕотоҕо түһүлгэгэ —

Хамырҕаннаах Хомурҕан

Бар дьонуттан араҕан.

Ньыкаа Куо барахсан —

Тыыннаах эрэ, өлбүт эрэ —

Барса турда арахсан

Орто Дойду ньууруттан.

Кустук суол дьигиҥниир,

Сиккиэр тыалга ибирдиир.

Алыстааннаах аттара

Ааспыт сирэ быстан түһэр,

Түүтэх-түүтэх тарҕана

Салгыҥҥа симэлийэр.

***

Эллэй көрөн турбута

Чэчир арыы быыһыттан,

“Төркүттээр[4] өтөр” — диэбитэ

Ытыстыбыт сыҥааҕыттан. 

Дьоҕойоно буоллаҕа —

Онно барбыт төннүбэт,

Бэйэҥ бэйэҕэр ол дойдуга

Аймахтаһыы көҥүллэммэт.

XI

Быһылааннаах быһыылар

Саба түспүт аһыылар

Ааспыттарын кэнниттэн,

Уһаппакка-кэҥэппэккэ

Улуу уруу буолбута —

Үс Хатыҥҥа, билэҕит,

Үһү-таамах истэҕит.

Сылдьыбытым мин онно,

Кымыс, ымдаан испитим,

Сыалааах эти мотуйбутум

Топпотоҕум букатын!

Чэчир нарын кыргыттар,

Лаглай хатыҥ дьахталлар

Аралдьытан алдьатан

Уолукпар тохтубутум,

Уобан иһэн умнубутум.

Чэ, чэ, буоллун,

Дьэ, дьэ, хааллын!

Ол мин топпотоҕум

Улахан иэдээн буолбатах,

Си дьүгээр сылдьыбатаҕым

Эмиэ омун буолбатах —

Мин кэпсэлбин түмэ тардан

Өйдөөбүккэ улуу хайҕал,

Быстах-ойдох быһа тардан

Болҕойбукка эмиэ махтал.

Быһата, маннык сүрүнэ,

Үһүйээммит сүмэтэ.

Ол урууга ана[5] бохсон

Охтубута Омоҕой,

Ону кытта салгын охсон

Умсубута Эбэлэй —

Ол дойдуга эрэйдээхтэр

Барбыттара сиэттиһэннэр.

Дьэ, ол курдук айыылар

Бурууһаабыт[6] эбиттэр,

Тоҕо оннук айыыллар,

Тугу оннук сирбиттэр?

Этэллэр,

Кутуругун быспыттар,

Муҥур муостаан ыыппыттар —

Икки айыы сүөһүтүн,

Эллэй боотур өлүүтүн!

Суох, доҕоттоор, ол сыыһа,

Сүрүн төрүөт онно сыппат,

Оччоҕо тугуй сүөһү?

Дьон тутуннун диэн эбээт —

Сиэлэ буоллун, муоһа буоллун,

Айыылартан бэриллибит.

Оччотугар,

Үрдүк Айыылартан тэҥсик

Тылларын санатар сөп буолсук.

Удьуорбут быстыбат быатыгар

Устар уу — биһиги биһикпит,

Ол аата, кэм-кэрдии дьүүлүгэр

Дьылҕабыт халлаанныын силбэспит:

Өлүөнэ урсуна күн уотун тэйитэр,

Халлаантан ыйааҕы күөнүнэн кэритэр!

Сэргэх сэбири сайдыы буоллун,

Күрдьүө күдьүс күдэх буоллун!

Дом-ини-дом! Дом-дом-доом!

Өлүөнэ — биһиктээх эбэбит

Арҕаһар аҕалбыт эһэбит —

Эллэй боотур ыйаахтаах,

Саха төрдө буолуохтаах.

Ону баара, Омоҕой

Буруйа диэн солоҕой —

Айыыһыты кэлэппит,

Саха төрдүн быһа сыспыт!

Түмүк тыл

Аан дойду аргыардаах аһаҕас аанынан

Кэлээччи-барааччы күлүктэр элбэхтэр,

Үрүҥ күн, тунал ый уоттарын аннынан

Ыраахтан илдьиттээх хаамаайы тэҥсиктэр:

Ким билэр ол дьону ханнык тыал үүрэрин,

Муммут хаан халанын салайан биэрэрин…

Төһө хаар ууллубут бэйэтэй,

Төһө уу устубут эбитэй,

Өлүөнэ эбэбит биһигэр уйдаран

Кэлээччи омугу көрсүбүт бэйэбит,

“Биир оҕус тириитэ” сир ууран

Түөрт үйэ алтыспыт эбиппит…

Сээгэй-сэбири сэниэ ситтин,

Күрдьүө күүстээх күдэх күүрдүн!

Хас биирдии бэйэбит өйдүүбүт

Өбүгэ иччилээх тылларын:

“Кэнэҕэс кэскилгэ туһаайан

Алгыспын мин аара хааллардым,

Арҕааттан аргыары бутуйан,

Кэлэр дьон кэмигэр утаардым:

Кэнэҕэс уу күөнэ тэйитэр

Күлүгүн удьуор дьон булуоҕа —

Баар эбит эһэбит Эллэй эр

Анаабыт суруга дэһиэҕэ!”

Очуос таас сирэйин көрүнүө,

Соһонон суругу тэйитиэ —

Өлүөнэ долгунун мииннэрэн

Үйэттэн үйэни өксөйөн…

 22.05.2017 с.

Бүттэ!

---

[1] Малааннаах — кэтит ураанньыктаах

[2] Чоккуруос — үрүҥ, туртаҕар харахтаах

[3] Тааҕы — сиэл, сүөһү түүтэ мөчөхтөһүүтэ.

[4] Төркүттээһин — эргэ тахсыбыт кыыс төрөппүттэригэр, аймахтарыгар ыалдьыттыыра.

[5] Ана — мэйиигэ хаан сырыытын кэһиллиитэ (инсульт)

[6] Бурууһаабыт — дьаныһан туран ситиһэр, өһүүр.