Суостаах-суодаллаах Оноҕоччут тойон олорбута үһү…

Үөһээ Бүлүү улууһун Боотулуу нэһилиэгин төрдүн-ууһун хасыһар буоллахха, ханнык да түбэлтэҕэ Оноҕоччут аата тахсан кэлэр. Аарыма баһылык эбитэ үһү. Сахалыы баһылык – кинээс да, кулуба да буолбатах.

Оноҕоччут хаан сыдьааннара былыргыттан быйылга диэри баһылыктар уонна кинээстэр.

Кини туһунан кырдьаҕастар соторутааҥҥа диэри сибигинэһэн эрэ кэпсэтэллэрэ. Толлор этилэр.

Сэһэнтэн сэһэн диэбиккэ дылы, Е. Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр түмэлгэ Болугур Айыытын уҥуоҕа, хаппыт сэмнэҕэ (мумияҕа кубулуйбута) экспонат буолан турбутун өйдүүр буолуохтааххыт. Бадаҕа, 90-с сыллар бүтүүлэригэр дьон туруорсуутунан сиэрдээн-туомнаан төттөрү көмпүттэрэ.

Арай, Үөһээ Бүлүүттэн эдьиийбит Балбаара Поскачина Дьокуускайга кэлэ сырыттаҕына балтылара түмэли көрдөрөөччү буолбуттар. Балбаара былыргы киһи уҥуоҕун көрөөт да куотар аатыгар барбыт: “Тыый, оҕонньор сытар!”

Бу муҥнааҕыҥ Оноҕоччуту аҕалан сытыараллар диэн өйдөбүллээх эбит. Балтылара кини буолбатах диэн этэ сатаабыттар да, эппитин этэ турар үһү: “Кэбис, кэбис, мин билэбин, оҕонньор бэйэтинэн сытар”.

Бу туһунан учуутал Ксана Семеновна Поскачина кэпсээбитин өйдөөн хаалбыппын.

Дьэ, ол суостаах-суодаллаах Оноҕоччут туһунан үһүйээннэри суруйааччы, педагогическай үлэ уонна тыыл ветерана Прокопий Степанович Прокопьев суруйан хаалларбыт. Кини хоһооннорун уонна пьесаларын, суруйууларын хомуурунньугунан, ону кытта дьон ахтыытын хомуйан кыыһа Евдокия Прокопьевна Иванова былырыын кинигэ таһаартарбыта. “Олоҕум миигин таптаабыта…” – туох да дьоһуннаах кинигэ буолбут.

Оноҕоччуту көмүү

Оноҕоччут лаппа кырдьан баран, ыалдьан өлбүтэ. Сайын эбит. Аҥала күөл хотугулуу-илин өттүгэр ыраахтан-чугастан баай да, дьадаҥы да дьон бөҕө тоҕуоруспут. Үс түүннээх күн сүөһү, сылгы өлөрө-өлөрө аһаабыттар-сиэбиттэр. Көмүллэр дириҥ омуһаҕа бэлэм буолбутугар, Оноҕоччут ыҥыырдьыт уолугар:

– Нохоо, аккын бу күөлү үстэ эргитэн, сүүрдэн уҥаран кэл, – диэбиттэр.

Ыҥыырданан бэлэм турар ат үрдүгэр түһэн, уол төп-төгүрүк Аҥала күөлү эргитэ быалыы ууннарар. Аатырбыт ат аһаҕас сытар омуһах уонна ол таһыгар мустан турар дьон икки ардыларынан күөлү эргийэн кэлэ-кэлэ иккитэ элэстэнэн ааһар. Үсүһүн эргийэн истэҕинэ ойууртан киһи хаһыыта иһиллэр: “Нохоо, ойоргун эрэ кытаат!” – диэн. Уол ону истээт сүрэҕэ “дьар” гынар. “Тыыннаахтыы көмүөх муҥнара буолуо дуо?” – диэн ынырык санаа өйүгэр көтөн түстэҕэ. Уол икки иҥэһэтиттэн атахтарын төлөрүтэн, уҥа илиитинэн ыҥыырыттан тайанан испитэ. Омуһах икки, дьон икки буолаатын кытта, дьон үмүрүс гына түһээт, күүгэн аллан, баһыгыраан иһэр аты киһилэри ииҥҥэ иҥнэри аспыттар. Уол дьону үрдүлэринэн ойон ойуурга ыстаммыт уонна куоппут. Онно чугас биир оҕонньор күлэн саһыгырыы турбут. Уоллара куотан уордайбыт дьон: “Көр эрэ, өссө күлүүлээх баҕастаах”, – диэбиттэр да, оҕонньор муҥнааҕы дэлэкэччитэн аҕалан, сылгы тириитигэр суулаан, омуһахха бырахпыттар.

Өтөрдөөҥҥө диэри Аҥала илиҥҥилии-хоту баар халдьаайытыгар үс улахан киһи уҥуоҕа баара. Тулата сургуй курдук охсуллубут түөртүү миэтэрэ усталаах-туоралаах уҥуохтар томтор курдук буорунан өрөһөлүү кутуллубут этилэр. Араҥас мас да, кириэс да суохтара. Ортолоруттан орто соҕус тиит мастар үүнэн тураллара. Ол уҥуохтары Оноҕоччут уонна кини дьонун уҥуохтара дииллэрэ.

Прокопий Прокопьев, педагогическай үлэ ветерана.

“Олоҕум миигин таптаабыта” диэн кинигэттэн. Бу үһүйээн “Үөһээ Бүлүү” хаһыат 1997 с., от ыйын 2 күнүнээҕи нүөмэригэр бэчээттэммит.

На обложке: Якутский краеведческий музей. Погребение коня, материалы раскопок 2004 года.