Саха кэскилэ, төрүөх төннүүтэ уонна судаарыстыба суота

Саха дьоно кыһалҕабыт элбэх. Олортон биир саамай тыын кыһалҕанан тыа сирин уйгута, тыа хаһаайыстыбатын туруга буолар. Күн бүгүн тыа сиригэр нэһилиэнньэбит үс гыммыт биирэ олорор. Арассыыйа киин эрэгийиэннэригэр холоотоххо, биллэн турар, үгүс курдук эрээри, дьон-сэргэ киин сирдэргэ, куораттарга талаһара тохтообот. Итиннэ саастаах дьону ааҕыа да суохха сөп – туох кэскиллээх быһыы буолуой, оттон эдэрдэр баҕас, дьэ, ахсааннаахтара дойдуларыгар төннөр.

Аныгы үйэҕэ тыа сирин уонна куорат олоҕун тэҥнииргэ үлэ барар. Ити, инньэ, ааспыт үйэ 50-60-с сылларыттан саҕаламмыт быһыы. Холобур, агрогородоктары санааҥ – ыраата барбакка, Таатта Харбалааҕын.

Билигин ити ыра санаа толору олоххо киирэр кыахтаах. Билиҥҥи коммуникация үйэтигэр интернет баара быраап – аан дойду ханнык баҕарар муннугун кытта субу “тутан турардыы” сибээстэһиэххитин, кими баҕарар кытта “ыы муннуҥутунан” сыстыһан турардыы кэпсэтиэххитин сөп. Суол-иис тубуста, гаас уматык балай эмэ тардылынна, дьиэни-уоту туттарга, үллүйэргэ аныгы матырыйаал элбээтэ.

Куһаҕан үчүгэйдээҕин талан эттэххэ, бэл, халлааммыт сылыйда. Онуоха эбии Ковид-19 ыарыы саба түстэ, дьону дьиэҕэ хаайда, баҕар, тыа сиригэр үүртэлээрэй диэн эмиэ баар.

Саха кыһалҕата элбэх. Үгүс өркөн өйдөөхтөрбүт быыстала суох саха тылын иһин туруулаһаллар – биллэн турар, долгуйар Дьокуускай куораппытыгар. Сөп буоллаҕа.

Ол эрэн, Козьма Прутков: “Төрдүн-төрүтүн хаһыс” – диэбитэ баар.

Оччотугар хас биирдии патриот биир суолу мэлдьи өйүгэр тута сылдьыахтаах: саха дьахтара оҕоломмот буоллаҕына, тылбыт кимиэхэ наада буолуоҕай?

Бу орто туруу дойдуга омук кэскилин көрдөрөр биир эрэ түгэн баар: оҕо төрөөһүнүн суумаламмыт коэффициена (суммарный коэффициент рождаемости). Бу хас биирдии 15-тэн 50-гар диэри саастаах дьахтар хаста оҕолонуохтааҕын көрдөрөр чыыһыла. Уустук соҕустук суоттанар уонна туох да омуна суох норуот кэскилин кэрэһилиир сыыппара. Ол курдук, нэһилиэнньэ ахсаана биир таһымҥа хааларын туһугар (эбиллибэккэ да, көҕүрээбэккэ да!), оҕо төрөөһүнүн суумаламмыт коэффициена 2,1 буолуохтаах. Быһата, хас биирдии 15-тэн 50-гар диэри саастаах саха дьахтара 2,1-дэ төрүөхтээх. Онтон кыра буолла, төрүөх төннөн барар.  

Саха сиригэр ити көрдөрүү былырыын 1,82 этэ. Ол эбэтэр, эстэр суолга киирэн сылдьабыт.

Арассыыйаҕа барытыгар оннук хартыына буолан, мөлтөхтөр ортолоругар син аҕай курдукпут. Санаа курдук эбиллэргэ дылыбыт. Бэйэҕит санааҥ – 2019 сыллаахха бүтүн дойду үрдүнэн 2,1 кэрдииһи түөрт эрэ эрэгийиэн куоһарар этэ: Тыва (биир дьахтарга 2,724 төрөөһүн), Чечен өрөспүүбүлүкэтэ (2,576), Ненец автономнай уокуруга (2,176), Алтай өрөспүүбүлүкэтэ (2,114).

Былырыын демография рейтинигэр биһиги Арассыыйаҕа 12-с миэстэ этибит. “Айылҕа оҕолоробут” диэн айаҕаланар дьон айылҕабыт быһыытынан уон иккис эрэ миэстэ буолуо суохтаах этибит, дьиҥэр. Ити 1,8 коэффициеммытынан 2018-2020 сс. 1,8 % эбиллибит үһүбүт – уон тыһыынчаны кыайбат киһинэн. Ол иһигэр миграннар ааҕыллаллар. Улахан оруолу оонньообот эбиллии. Хамсык кэмигэр өлөр дьоммут ахсаана баһыйыан сөп.

Саха норуотун сүмэтэ тыа сиригэр олорор. Ахсаана 2020 сылга 329 тыһыынча буолбут – ааспыт сүүрбэ сыл иһигэр 17 тыһыынча киһинэн аҕыйаабыт.

Өссө биир хобдох көстүүнэн ыал тутула ыһыллан эрэрэ буолар. Ол туохтан көстөрүй? Аҥаардас дьахталлар оҕолонууларыттан. Ол аата, дьахтар даҕаны, эр дьон да ыал буоларга улаханнык наадыйбат буолан иһэллэр. Эппиэтинэһи ким баҕарыай.

Саха сирин үрдүнэн ыал буолбакка сылдьан оҕолонуу ааспыт сүүрбэ сыл иһигэр 32 бырыһыантан 40 бырыһыаҥҥа тиийэ элбээбит. Оттон тыа сиригэр сорох улуустарга төрүүр оҕо 50 бырыһыаныгар тиийэ! Быһата, төрүүр саха оҕотун аҥаарын кэриҥэтэ “ситэтэ суох ыалга” күн сирин көрөр.

Биэнсийэ сааһын үрдэттилэр диэн муҥмутун ытыыбыт эрээри, санаан көрүҥ: Саха сиригэр биэнсийэлээх ахсаана нэһилиэнньэ үс гыммыт бииригэр тиийдэ, оттон оҕобут аҥаара ийэтиттэн төрүү тулаайах буолар! Оччотугар үлэлиир дьон моонньугар төһө иитимньи сүгүллэр эбитий? Сотору ханнык да судаарыстыба уйуммат социальнай түһээнэ-тардыыта буолуоҕа.

Судаарыстыба суота

Сахалар барахсаттар социальнай ситимнэриттэн сабаҕалаатахха, туохха барытыгар судаарыстыба буруйдаах. Оттон бэйэбит?

Норуот төрүт тыла уонна үйэлээх үгэһэ хаһан баҕарар БЭЙЭТИН ЭЙГЭТИГЭР эрэ сайдар. Куоракка саха эйгэтэ – төрүт дьарыга, үлэтэ-хамнаһа, отун-маһын, уутун-хаарын бэлэмэ, булда-алда, сүөһүтэ-аһа суох. Ол аата, саха тыла, бырастыы гыныҥ, куоракка туһата суох тыл. Онон сайдар кыаҕа суох. Арай кэпсэтии таһымынан сылдьымахтыыр кыахтаах, ону кытта сыллата буомуран иһэр буоллаҕа. Аҕыйах сыл иһигэр киһи сөҕүөн курдук уларыйбытын бэйэҕит да билэ сылдьар буолуохтааххыт. Арай судаарыстыбаннай эйгэҕэ, суукка-сокуоҥҥа, докумуоннарга туттуллар, ол аата наадалаах (туһалаах) буоллаҕына биирдэ тулуктаһыан сөп. Ол туһунан Валерия Теменхон ыстатыйатын ааҕыҥ: https://yakutians.com/ije-tylbyt-ichchileehtik-i%d2%bbillerin-tu%d2%bbugar/

Сахалыы литература уонна учуонайдар үлэлэрэ туспа кэпсэтии. Кинигэ да, бэчээт да баар аҕай. “Бичиктэр” туох да сүрдээх үчүгэйдик үлэлииллэр. Учуонайдар туох да сүҥкэннээхэй үлэни оҥордулар – 15 туомнаах сүүнэ тылдьыты. Манна саха тыла барыта баар – дьиҥэ, тылдьыты оҥорбут дьоҥҥо тыыннаахтарыгар пааматынньык туруоруохха баара. Бэл, сыыс харбааччыга туруорбуппут дии.

Арай, аныгы куорат олоҕор тылбыт туһата суох. Манна Ил Түмэн холобур буолуон сөп этэ. Университет, бадаҕа, уонча сылы быһа тылбаасчыттары бэлэмнээтэ – синхроннай тылбааһы, ама, кыайыахтара суоҕа дуо? Өрөспүүбүлүкэ иһигэр эргийэр докумуоннары да, дьиҥэ, сахалыы толоруохха сөп этэ.

Саха тумус дьоно бука бары тыаттан төрүттээхтэр этэ. Сахалыы тыллаах, сахалыы тыыннаах, сахалыы санаалаах дьон. Оччотугар биһиги тоҕо Дьокуускайга “элиитинэй” оскуолалары арыйа сатыыбытый? Омуктарга эбэтэр киин эрэгийиэннэргэ “каадырдары бэлэмнээри” дуо?

Куоракка оҕо эйгэтэ сахалыы буолбатах. Ону тоҕу силэйэн “саха буолар” оҕо ахсааннаах буолуо. Кыһайыы күүһүнэн сахалыы син онон-манан билбитин да иһин.

Оттон судаарыстыба отой кыһаллыбат диэххэ эмиэ сатаммат курдук. Биллэн турар, барыта үптэн-харчыттан тутулуктаах.

Эһиилги бюджет хайдах таҥыллыбытын туһунан Ил Түмэн спикерэ Алексей Еремеев кэпсээниттэн өйдөөтөххө, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорооччулар “муҥ саатар” диэн туруорсар туруорсуулара туолбутун тэҥэ буолбут – өрөспүүбүлүкэ дохуотун 10 %-на тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын программатыгар туһуламмыт.

Бастаан 10 млрд 900 мөл. солкуобай диэн эбит. Биллэн турар, дьокутааттар көннөрүү, уларытыы бөҕөнү киллэрдэхтэрэ. Онтуларын сүкпүтүнэн-көтөхпүтүнэн Ил Дархаҥҥа мунньахтыы киирбиттэр.

Ол түмүгэ маннык буолбут: дьокутааттар 651 мөлүйүөннээх туруорсуулара барыта киирбитин таһынан, Ил Дархан Айсен Николаев программа инвестиционнай салаатыгар миллиард солкуобайтан ордук үбү эбии көрөр туһунан правительствоҕа сорудахтаабыт. Ол аата, сайылыктары, хотоннору, оҕуруот аһын, бурдугу харайар сирдэри уо.да. туһалаах эбийиэктэри тутууга.

Онон республика бюджетыттан тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы программатыгар 12,5 млрд. солк үп көрүлүннэ.

Ити Арассыыйаттан кэлэр харчыны – тыа сирин территорияларын кэлимник сайыннарыы федеральнай программа үбүн учуоттаабакка туран. Ону, ол эбэтэр 2,5 млрд. солк. курдук үбү аахтахха, тыабыт хаһаайыстыбатын үбүлээһинэ 14-15 млрд. солк. буолуоҕа. Өрөспүүбүлүкэ нолуоктарынан уонна нолуогу таһынан киллэрэр бэйэтин дохуота 150 млрд солкуобай буолар. Онон “муҥ саатар” кэрдииһи ситистибит диэххэ сөп.

Тыа сиригэр харчы “хонорун”, үлэ-хамнас тэнийэрин туһугар үс суол хайысханы тутуһуохтаахпыт:

1. Тохтоон хаалыахпыт дуо, аны 15 %-наах кирбиигэ киирсэбит – сэбиэскэй кэмнээҕи курдук.
2. Тыа сирин элбэх оҕолоох ийэлэригэр хамнас төлүүрү.
3. Тыа сирин дьоно куоракка көспөккө эрэ, ол аата саха сиэрин тутан сылдьан промышленноска баахта ньыматынан харчыны маассабайдык өлөрөрүн ситиһии. Ыччаттар бүтүн нэһилиэгинэн баран үлэлииллэрэ буоллар, бэрт да буолуо этэ.

Оттон бюджеттан көрүллэр харчы быһаччы эти-үүтү, аһы-үөлү оҥорооччу дьоҥҥо тиийиэхтээх. Ханна эрэ буруйан, мунан эбэтэр чаардаан хаалбакка. Тыа сирэ сайыннаҕына саха омук тэҥҥэ сайдыа, төрүт тылын, үйэлээх үгэстэрин, култууратын сайыннарыа.

Суҕарыыр саҕахтан – СУР.