Күчүс көмүһэ уонна судаарыстыба. Кытай үйэлээх үгэһэ

Ааттаах кыһыл көмүстээх Күчүс иһин аукциоҥҥа кыайыылааҕынан “Белое золото” хампаанньа тахсыбыт. Бу “Селигдар” уонна “Ростех” хампаанньалар кыттыгас тэрилтэлэрэ.

“Күчүс” – Үөһээ Дьааҥы улууһун хоту өттүгэр, Дьааҥы өрүс хаҥас салаата Күчүс үрэх аллараа тардыытыгар баар сир баайдаах сир. Манна көмүһү хостуурга көҥүл биэрэр лиссиэнсийэ иһин 7,74 млрд солкуобайы төлөөбүттэр. Аукцион 2,2млрд солк. саҕаламмыт.

Манна 175 туонна болгуо (руда) кыһыл көмүс баара сабаҕаланар. Ону харчытыгар таһаардахха 20 млрд солк. диэн буолар. Бырайыак быһыытынан сылга 4,5 туонна хостонуохтаах.

Дьэ, судаарыстыба кыһыл көмүскэ күүскэ иэҕилиннэ, кыһыл көмүһү аҥаардас чааһынай хапытаал хостуура уурайда. Арассыыйаҕа биир саамай элбэх көмүстээх сири туһаҕа таһаарыыга судаарыстыбаннай хампаанньа кыттыспыта ону эгилитэ-бугулута суох туоһулуур.

Бэл диэтэр, кыһыл көмүс туһа диэн Усть-Куйгаҕа атомнай электростанция тутар буоллулар. Судаарыстыба суотугар –судаарыстыбаннай хампаанньа судаарыстыба кыһыл көмүс саппааһын хаҥатарын туһугар.

Судаарыстыба тоҕо эмискэ кыһыл көмүскэ суудайда диир буоллахха, бу аан дойдутааҕы үп-харчы ситимэ уларыйаары турарын сибикитэ буолар.

Билэргит курдук, баччааҥҥа диэри аан дойду валютатынан “дуоллар-тойон” аҥаардастыы айбардаан кэллэ. Иккис Аан дойду сэриитин кэмигэр уонна кэнниттэн Европа кыһыл көмүһүн бүттүүнүн кэриэтэ АХШ апчарыйбыта. Франция саппааһын Де Голь генерал хадаардаһан туран тиэйэн ылбыт буоллаҕына (ол кэнниттэн үйэтэ уһаабатаҕа), Германия саппааһын улахана билигин да ол дойдуга сытар дииллэр. Американецтар төннөрөр санаалара суох быһыылаах. Оччо-бачча баар диэн уоскуталлар эрэ.

Сэрии кэнниттэн оннук баһаам кыһыл көмүстээх АХШ валютата, биллэн турар, барыларыттан кыахтаах этэ. Ол саҕана ханнык баҕарар валюта кыһыл көмүһүнэн мэктиэлэнэрэ (гарантия). Быһата, Бреттон-Вудтааҕы систиэмэни ылынан, АХШ дуоллара аан дойдутааҕы валюта буоларын кытта бары сөбүлэспиттэрэ – Сэбиэскэй сойуустан ураты. Ол туһунан кэпсээн.

Оттон 70-с сыллар саҥаларыгар американецтар дуоллары кыһыл көмүстэн арааран кэбиспиттэрэ. Ол аата, дуоллары кыһыл көмүһүнэн мэктиэлээбэт, кыһыл көмүһүнэн кээмэйдээбэт буолбуттара, быһата, төһөнү баҕарар бэчээттиир бырааптаммыттара. Американецтар саамай сүрүн табаардарынан дуоллар буолбута.

Бу сирэйэ-хараҕа суох сүүлүктээһин! Хаартыһыттартан да ыйытыҥ – эппиэттэспэт харчылаах эрээри “һаккайдыыр” киһини туох диэн ааттыылларын. Кэпсэтии хоччоххой – оннук түөкүнү “тыынын иһиллиэхтэрин” сөп.  

Ол аата АХШ бачааҥҥа диэри тугунан дьарыктанан кэлбитий? Сүүлүктээһининэн. Аан дойдуну барытын супту уулаан! Биллэн турар, бэйэтэ эрэ буолбатах, ылсар-бэрсэр куомуннаах “сателлиттарын” кытта. “Арҕааҥы дойдулар” диэн аатырар баанда, ону кытта “Азия тиигирдэрэ”, чуолаан, Япония. Иккис Аан дойдутааҕы сэрии кэмигэр кыыллыы быһыыламмыт дойдулар хампаанньалара. Ону кытта илин-кэлин түсүһээччи “эбисийээнэлэр”.

Билигин быһыы-майгы тосту уларыйда. Кытай инники күөҥҥэ таҕыста, ону кытта “аан дойдутааҕы валюта” дьиҥнээх хаһаайыттара (трансконтинентальнай бааннар уонна хампаанньалар), бадаҕа, үп-харчы ситимин уларытарга сананнылар.

Ол курдук, өссө 2019 с. “Банк международных расчетов” (БМР – бары дойдулар национальнай бааннарын үрдүлэринэн турар МВФ хаһаайына) “Базель-3” диэн систиэмэни олоххо киллэрдилэр. Судургутук эттэххэ, бааннарга ирдэбиллэр саҥа бакыаттарын.

Бу бааннары кэтээн көрөр Базель куораттааҕы (Швейцария) кэмитиэт айымньыта. Атыннык “аан дойдутааҕы правительство” диэххэ сөбө дуу… Биллэр экономист уонна публицист Александр Халдей эппитинэн, “Кэмитиэккэ холоотоххо Үрүҥ Дьиэ диэн Холкуостаах дьиэтэ буоллаҕа.

Базель-3 ис хоһооно тугуй? Баччааҥҥа диэри кыһыл көмүс үһүс категориялаах саппааска (резерв) киирэрэ. Ол эбэтэр, кыһыл көмүс дьиҥнээх сыанатын муҥутаан 50 бырыһыаныгар эрэ турара. Тоҕо диэтэххэ, аан дойду дьонун ирдэбиллэрин толорорго сөптөөх кыһыл көмүс ханна да суох. Онон аан дойду валютатын хаһаайыттара көмүс сыанатын төһө кыалларынан саба баттаан олорбуттара.

Оттон 2020 сылтан саҕалаан кыһыл көмүс бастакы категориялаах резервэ ахсааныгар киирдэ. Ол аата 100 бырыһыан сыаналанар кыахтанна!

Өйдөөтүгүт дуо, Владимир Путин тоҕо Арассыыйа кыһыл көмүс саппааһын хаҥатарга туруммутун? Кытай тоҕо биир оннук уххаҥҥа ылларбытын?

Манна биири өйдүөххэ наада: кыһыл көмүс, үөһэ этиллибитин курдук, оччо элбэх буолбатах, онон мантан инньэ “потребитель эпохата” сыыйа умуллан барыахтаах. Дьиҥнээх, ол эбэтэр туһалаах үлэ эрэ сыаналанар буолуоҕа. Ол-бу “креативнай” тыҥ-кыҥ “визажизмнар” суолталара аччыаҕа.

Арассыыйа кыһыл көмүһүнэн күн бүгүн үс триллион кэриҥэ солкуобайы (45 млрд дуоллары) бэчээттээн лабырҕатыан сөп.

АХШ 170 млрд дуоллары бэчээттиир көмүстээх. Онуоха эбии “финансовый мультипликатор” диэн баар – биир “кыһыл көмүс” дуолларга 20-30 кумааҕы дуоллары бэчээттииллэр. Ол эбэтэр, ырыынакка 4,5 триллион дуоллары ыһан кэбиһиэхтэрин сөп. Оччотугар аан дойду экономиката ыһыллар – инфляция кыырай халлааҥҥа көтөр.    

“Кыһыл көмүс” балаһыанньа хайдаҕый? Тыһыынча туоннаттан ордук көмүстээх дойдулар аҕыйахтар – Германия, Италия, Франция, Арассыыйа, Кытай, Швейцария… Великобритания Евросоюзтан тахсыбыт биричиинэтэ манна сытар диэн буолар – көмүһүн саппааһа тыһыынча туоннаҕа тиийбэт. Онон үп ситимэ уларыйар түгэнигэр Германия, Франция батталыгар киириэм диэн саллаарыйан. Быһата, АХШ хонноҕор-быттыгар хорҕойоору.

Оттон бэйэбитигэр төнүннэххэ хайдаҕый? Дьон үксэ судаарыстыбаттан өлбүт-быстыбыт буолар. Бэл, коронавирус утары вакцина туруортаан маассабайдык өлөртөөн эрэллэр диэн аймалҕан.

Ким күүстээх “бөө” диир балаһыанньатын утаатыгар 90-с сылларга олоро сылдьыбыппыт, баһыыбаларыҥ! Судаарыстыбаны суулларыан баҕалаахтар даҕаны, бука, “уһун сонноммоккут” буолуо.

Кытайдар тоҕо сайдалларый? Үлэһиттэрэ бэрт буолан дуо? Ол баар эрээри, сүрүн биричиинэ буолбатах. Сүрүн биричиинэ – түҥ былыргыттан кэлбит конфуцианство бириинсиптэригэр сытар. Судаарыстыба – туохтан да үөһэ турар! Нууччалыы эттэххэ, “превыше всего”. Ол курдук, былыр былыргыттан кытай дьонун баайын-дуолун судаарыстыба хаһан баҕарар туура тутан ылар бырааптаах. Сэрии буоллаҕына, кризис ытарчата кытааттаҕына. Онуоха утарсыбаттар, онтон ытыы-соҥуу сылдьыбаттар. Судаарыстыба ылыа даҕаны, биэриэ даҕаны.  

Ону Кытайга “судаарыстыбаннай капилизм” тутула диэн ааттыыллар. Дьиҥинэн оннук буолбатах. Бу – үйэлээх үгэс. Судаарыстыба чулуу дьону талан ылан миллионер, бэл, миллиардер оҥорор, наада буоллаҕына, онтон сөп буоларын туура тутан ылар.

Быһата, биһиги кытайдарга тэҥнэһиэхпит ыраах. Киһи киһиттэн, норуот норуоттан уратыта сүрдээх буолар. Улуу аата улуу, улахан аата улахан.

Суолласта, сурукка тистэ – СУР.