Коронавирус, “саҥа киһи” VI технологическай остуоруйата уонна соҥнонор кэскил

Интернет иһэ толору “аан дойдутааҕы саагыбар”. Биһиги, кыра-хара дьон, кэлэр кэскилбит хайдах буолуохтааҕын түүйэр дьон элбэҕэ сөхтөрөр. Кинилэри иһиттэххэ эрэй эрдэтинэ “таҥаралыы турбут” ордук курдук. “Норуоту эһээри, кулут оҥостоору, биороботтарга кубулутаары вакциналыы сатыыр” судаарыстыбаттан-былаастан уордайбыт бэтэрээнэн соҕус таһымнаах куолуһуттар да бааллар, үөрэх-хаар муҥутаабыт учуонай-аймах да баар.  Холобур, мин аҕай дэммит либэрээллэр ортолоругар “муодунай”  куолуһутунан биллэр Швеция экэнэмииһэ, футуролога Кьел Нордстрем.

Былыр уонна быйыл

Биһиги төрөппүттэрбит, эһэлэрбит-эбэлэрбит туох да сүҥкэннээхэй уларыйыылар кэмнэригэр олорбуттара, сайдыы сөҕүмэрин илэ көрбүттэрэ. Ол курдук, “сордоох суханан” сир хорутан, сыарҕалаах оҕуһунан тиэйэн-таһан сылдьыбыт дьон бастакы “тимир көлүөһэлээх” тыраахтыры сөхпүттэрэ-махтайбыттара хаһан этэй? Баара-суоҕа биир киһи үйэтэ кэм анараа өттүгэр. Туруорбах балаҕаннарыгар көмүлүөк, хотонноругар тымтык  уотунан сырдатына сылдьыбыт дьон электричество кыаҕын билбиттэрэ. Аҕыйах сыл иһигэр, “массыына үйэтэ” кэлбитэ, бырамыысыланнас сири-дойдуну сүргэйбитэ, киһи-аймах халлаан куйаарыгар көппүтэ, куосмаһы баһылаабыта, атомнай буомбаттан саҕалаан, атомнай ледоколларга, атомнай электростанцияларга тиийэ “эйэлээх атом үйэтэ” саҕаламмыта. Санаан көрүҥ — аҕыйах сыл иһигэр. Холобур, 20-с үйэ саҕаланыыта төрөөбүт оҕонньортон-эмээхсинтэн үйэтэ уһаабыта ити сайдыыны кытта тэҥҥэ “кырдьан” кэллэ, барытын баттаста, барытын биллэ-көрдө.

Бу маассабай оҥорон таһаарыыны, массыыналары, сөмөлүөттэри, ыарахан машиностроениены, “улахан химияны” (бөдөҥ химическэй кэмбинээттэр бородууксуйалара) холбообут “сайдыы үйэтин” IV технологическай укулаат түһүмэҕэ диэн ааттыыллар. Уордаах Уйбаан ыраахтааҕы уойа-тото сылдьыбыт былыргыларын тутуһа сатыыр боярдарын туора-маары туппутун кэриэтэ, улуу Уоһук Сталин эмиэ оннук санаалаах “Ленин гвардиятын” (“кавалеристары”) аныгылыы өйдөөх “IV технологическай укулаат” салайааччыларынан солбуйбутун түмүгэр, Сэбиэскэй сойуус фашистыы Германияны кытта “мотуордар сэриилэрин” кыайбыта уонна сайдыы бу түһүмэҕэр бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьыбыта. Билигин да ол тобоҕор олоробут.

Оттон, дьэ, V технологическай укулааты көрбүтүнэн туран куоттардыбыт. Компьютер, “кыра тоннажтаах химия” (холобур, сүүһүнэн тонналаах бородууксуйа хаачыстыбатын төрдүттэн уларытарга быычыкаа хамыйах “химия” туһаныллар), телекоммуникация, электроника, интернет үйэтин.

Бастаан “улугуран”, ол кэнниттэн олохпутун “уларыта тутан”, дойдубутун эһэн, баһа-атаҕа биллибэт “реформаларга” баттатан куоттардыбыт. Били, Троцкай ыра санаата буолбут “перманентнай өрөбөлүүссүйэҕэ” ылларан.

Сарсын

Үөһэ ахтыллыбыт Кьел Нордстрем этэринэн, “кэлэр кэм матрицата” VI технологическай укулаакка олоҕурар. Биотехнологиялар, нанотехнологиялар, тыынар тыыннааҕы оҥорон таһаарыы, киһини уларытыы-тэлэритии, айылҕаны саҥалыы туһаныы, роботехника, саҥа мэдисиинэ, үрдүкү гуманитарнай технологиялар, кэлэр кэми бырайыактааһын уонна салайыы, социальнай субъектары “хомуйуу” уонна суох оҥоруу.

Бүтэһик түгэҥҥэ болҕомтоҕутун хатааҥ — социальнай субъектары “хомуйан” оҥоруу уонна, наада буоллаҕына, суох оҥоруу. Ол эбэтэр, “биотехнологиялар” сайдыыларынан (холобур, коронавирус утары вакцинаны оҥоруу) саҕаланар укулаат түмүк соруга — киһини, киһи-аймаҕы ханнык эрэ массыына курдук “хомуллар” эбэтэр “ыһыллар” социальнай эбийиэктэргэ кубулутуу.

Холобур, норуоттар курдук “социальнай субъектары” хайыылларый? Пахай, украинецтары көрүҥ – аҕыйах сыл иһигэр букатын атын омугу оҥорон таһаардылар. Фашизмы кытта кыргыһыыга киһи бөҕөтүн сүтэрбит, хаһан эрэ чахчы дьоруой омук өйө-санаата маннык уларыйыа диэн аҕыйах сыллааҕыта ким түһээн баттатыа этэй?

Ол эбэтэр, алтыс укулаат кыаҕын ыллаҕына бүтүн норуоттар, бүтүн киһи-аймах өйүн-санаатын “алаадьы курдук” эргитэ сылдьар буолуохтара.

Көнөтүнэн эттэххэ, VI технологическай укулааты баһылаабыт араҥа орто дойдуга олохтоох таҥара кэриэтэ буолуоҕа. Ону үөһээҥилэр — таҥаралар дуу, абааһылар дуу, сөбүлүүллэрин-сөбүлээбэттэрин билбит суох.

“Саҥа киһи”

Үрдүкү гуманитарнай технологиялар (хай-хьюм) “саҥа киһини” оҥорорго үлэлээбиттэрэ ыраатта. “Саҥа киһи” барыта өйдөөх буоларын, хомойуох иһин, ситиһэ сатаабаттар. Арай бассабыыктар оннук ыралаах этилэр — “хас биирдии кухаарка судаарыстыбаны салайсар” кыахтанарын курдук. Билигин оннук буолбатах. Ону үөрэхтээһин түгэҕэ көстүбэт “реформатыттан” илэ көрөбүт.

Тоҕо диэтэххэ, аныгы үйэҕэ “кухааркалар” халыҥ аармыйалара, ол эбэтэр, хара баһаам үлэһит илии наадата суох. Автоматизация, компьютеризация, роботизация — элбэх киһи туохха нааданый? Дьэ, ол иһин киһи буолбакка, “саҥа киһи” наада. “Проектирование живого” — клон дьону, кыылы-сүөлү оҥорон таһаарыы. “Вложения в человека” — киһини уларытыы. Туох-ханнык иннинэ өйүн-санаатын.

Коронавирус хамсыга ол хаамыытын түргэтэттэ дуу, онуоха анаан-минээн айыллыбыта дуу, ким да билбэт. Бэйэҕит билэргитинэн тойоннооҥ.

Кьел Нордстем бу дьаҥ сураҕа иһиллээтин кытта эппит: мантан инньэ киһи урукку майгытыгар, үгэс буолбут олоҕун оҥкулугар, үйэлэр тухары мунньуммут өйүгэр-санаатыгар хаһан да төннүө суоҕа диэн. Быһата, “саҥа киһи” буоларга бэлэмнэниҥ уонна бэриниҥ диэн.

Бастатан туран, глобализация тохтотуллар, “эрэгийиэннэринэн бүгүү” буолуоҕа диэбитэ. Бэйэҕит көрөҕүт, бобуу-хаайыы саҕаламмытын. Билиҥҥитэ сымныы-сымныы кытаатар, кэлин эпсэри ылан иһиэхтээх. Иккиһинэн, дьон бэйэ бэйэлэригэр бүгүөхтээхтэр – киһи “социальнай кыыл” буолан бүтэр диэн.

Бэйэҕит билэҕит, хаһан эрэ күн өйүнэн сылдьар киһи атын дьонтон “изоляцияламмат”, ол эбэтэр “бэйэтигэр бүкпэт” этэ. Оннук сибики баар буолла да, дьон-сэргэ бу киһини уйулҕата улаханнык хамсаабыт киһинэн ааҕаллара.

Сотору оннук туругу улахаҥҥа уурбат, буолар буолуохтааҕын курдук ылыныахпыт. Ол аата хайы-сах уларыйдыбыт.

“Атомизация общества”, ол эбэтэр дьону-сэргэни бэйэ бэйэтиттэн тэйитии, бытарытыы барбыта ыраатта. Оннооҕор билигин ыаллыылар уонунан сылларга биир этээскэ олорор эрээри билсибэттэр. Ону улахаҥҥа уурбаппыт, мантан салгыы абааһы көрсүү саҕаланыахтаах. Тоҕо диэтэххэ, ыалыҥ ыарыыны аҕалыан сөп эбээт! Ол аата, өстөөх.

Салгыы ыал иһигэр абааһы көрсүү барыаҕа. Оттон судаарыстыба халыыба – ыал. Ыал института алдьанна да, судаарыстыба эмиэ айгырыыр аакка барар.

Көрөргүт курдук, “саҥа киһи” бэйэбит кэккэбититтэн хайы-сах үөскээн барда.

Ол ис хоһооно Кьел Нордстрем “матрицатыттан” көстөр. Манна биири чопчулуур сөп: бу “матрица” дьон истиитигэр коронавирус тарҕаныан быдан иннинэ тарҕаммыта.   

Үс сүрүн түгэни араарыахха:

1) Судаарыстыбалар суох буолуохтара — аан дойду үрдүгэр баар 218 судаарыстыба оннугар 600 куорат хаалыахтаах. Судаарыстыбалар суохтар, кыраныыссалар суохтар — барыта уопсай. Кимнээххэ үчүгэйий? Хапытаал сырыытыгар. Транснациональнай бааннарга уонна хампаанньаларга. Туох да диэбит иһин, билигин кыра-хара киһи биир эрэ көмүскэллээх – судаарыстыба.

2) Үөрэх наадата суох: “Үрдүк үөрэх дьупулуома “өлөрө” эрэ хаалла. Өскөтүн эһиги оҕоҕут аны 10 сылынан үрдүк үөрэххэ үөрэнэригэр анаан харчы мунньунан эрэр буоллаххытына, күүскүтүн-күдэххитин таах эһимэҥ. Вузтар билиҥҥи өйдөбүллэринэн үлэлииллэрэ тохтуоҕа. Чопчу билиилэр наада эрээрилэр, ситиһиини мэктиэлээбэттэр.

3) Киһи-аймах ахсаана аҕыйыахтаах: “Олус суолталаах хамсааһын холобура баар. Биир эрэ киһиттэн турар хаһаайыстыбалар (домохозяйства) ахсааннара “ат хаамыытынан” эбиллэр. Соҕотоҕун массыыналары (дьиэҕэ-уокка туһаныллар сэптэри этэллэр) кытта олорор буолан эрэбит. 2008 сыллаахха Швецияҕа биир эрэ киһилээх хаһаайыстыба өлүүтэ 48 % буоллаҕына, билигин 56 % — бу санааргыырга төрүөт буолбатах, бу эволюция чахчыта буолар”.

Дьэ, бу бааллар, “саҥа киһини” оҥорон таһаарар үрдүкү гуманитарнай технология оҥкуллара. Хай-хьюм тирэнэр тирэҕэр – Иккис гуманиcтическай манифеска барыта сурулла сылдьар. Холобур, манифест сүрүн традиционнай  итэҕэллэр сиэрдэрин киэр хаһыйарын таһынан, “судаарыстыбаннай кыраныыссалары репрессия көрүҥүнэн” ааҕар. Ол курдук, манифест 12 пуунугар маннык диэн суруллар: “Биһиги киһи-аймаҕы нацияларынан араарары утарабыт. Биһиги сайдыы суверенитеттар кыраныыссаларын үрдүнэн атыллыыр кэмигэр тиийэн кэллибит. Биһиги элбэх култуураны уонна араастаһыыны өйүүр транснациональнай федеративнай бырабыыталыстыбанан салайтарар аан дойду саҥа бэрээдэгин систиэмэтин тутуһабыт”.

Дьэ, ити кэнниттэн “суверенитет” диэн бараҥҥыт “муннукка ытааҥ”.

Аны туран, маннык баар: “Аан дойдуну биир кэлим экосистиэмэ курдук көрүллүөхтээх. Экология сатарыйыыта, ресурса бараныыта уонна нэһилиэнньэ олус элбээһинэ норуоттар икки ардыларынааҕы сөбүлэһиинэн барыахтаах (предмет международного консенсуса).

Үүт-үкчү биһиэхэ, сахаларга анамммыт курдук. Аан айылҕабыт, хаарыаннаах экологиябыт диэн айманар буоллахпытына, Иккис Гуманистическай манифест быһыытынан, ахсааммытын аҕыйатыахтаахпыт. Эбэтэр норуоттар икки ардыларынааҕы ханнык эрэ хамыыһыйаҕа баран “оччо-бачча оҕону төрөтүө этибит” диэн туруорсуохтаахпыт. Ону көҥүллүөхтэрэ биллибэт. Көрөргүт курдук, экология уонна “народонаселение” биир ситимнээхтэр диэн сурулла сылдьар.         

“Массыыналары” кытта ыал буолан олорор аҥаардас киһи коронавирус усулуобуйатыгар саамай сөптөөх. Оҕо төрөппөт, омук ахсаанын элбэппэт. Ону эволюция сокуона диэннээхтэр. Хантан эволюция сокуона буолуоҕай — муҥурданыыга тиэрдэр буоллаҕына? Инволюция диэххэ сөп буолаарай? 

Көрөргүт курдук, коронавирус быдан инниттэн үрдүк үөрэх наадата суох дииллэр. Ону дистанционнай үөрэхтээһин лаппа түргэтэтиэҕэ.

Биллэн турар, интернеттэн бэрт элбэҕи билиэххэ сөп эрээри, физика, математика, химия, ону таһынан анал хайысхалаах теоретическай механика, сопромат уо.д.а. биридимиэттэри систиэмэтэ суох хайдах баһылыаххыный? Гуманитарнай хайысхалаах билими даҕаны баһылыыр кыаҕыҥ суох. Тоҕо диэтэххэ, билии-көрүү систиэмэлээх эрэ буоллаҕына сатанар. Ханнык да “сүүһүгэр күннээх” киһи үйэлэр тухары дьапталҕаламмыт билии систиэмэтин оҥорор кыаҕа суох.

Ол эбэтэр, “саҥа киһи” быстах-ойдох, уларыйа сылдьар билиилээх буолуохтаах. “Калейдоскопическай” диэн ааттыыллар. “Мозаика” билиини кытта бутуйумаҥ — мозаика кэм систиэмэлээх, барытын дьаарыстаатаххына толору хартыына тахсан кэлэр. Оттон “калейдоскоп билии” диэн тугуй? Быстах билиигэр туох эрэ атын элимиэн киириэ эрэ кэрэх, хартыынаҥ бүүс-бүтүннүү уларыйар. Элимиэн да буолуо дуо, сырдык атын муннуктан тыкта да бүтэр. Урукку өйгүттэн-санааҕыттан, нууччалыы эттэххэ, “мировоззрениеҕыттан” туох да ордубат.

Ол аата тугуй? Үрдүк үөрэх син биир баар буолуоҕа. Сорох дьоҥҥо. Барыбытыгар буолбатах. Ол аата, ким эрэ систиэмэлэммит билиилээх буолуоҕа, ким эрэ “калейдоскоп” өйүнэн-санаанан муҥурданыаҕа. “Тук” хоту сылдьарын курдук.

Ол эрэн, барыта “муодунай” куолуһут Кьел Нордстрем эппитин хоту буолбат ини диэххэ. Киһи-аймах историята ону кэрэһилиир – быыһа көстүбэт кыргыһыы. Араас хамсыгы, туох да иэдээннээх ыарыылары кытта охсуһуу, олортон өлүү-сүтүү, олору үөрэтии, утарылаһар ньымалары көрдөөһүн, булуу уонна кыайыы. Коронавирус сотуунун да мүччү түһэр инибит диэн эрэнэрбитигэр эрэ тиийэбит. Оттон ол туһугар судаарыстыба эрэ үлэлиир. Атын суол баар дуо? Суох. Мөҕүттэр судаарыстыбабыт эрэ тула үмүөрүһэр кыахтаахпыт.

Суолласта, сулласта — СУР.