“Кэтэх” хаһаайыстыбалар. Бэрт этэ эрээри, былыргыны былыт саппыта

Бассаап ситимигэр Уйбаан Пономарев “Кэтэхтэр норуоту аһатыахтара дуо?” диэн уочараттаах ыстатыйата тарҕанна. Кини этиилэрин “сөп” да, “сыыһа” да диир кыах суох. Барыта олоххо баарынан суруллар. Дьиҥэ даҕаны, Уйбаан Пономарев тыа сирин, тыа хаһаайыстыбатын туһугар ис сүрэҕинэн ыалдьара, бу салааны бары өттүттэн билэрэ өтө көстөр.

Ыстатыйаҕа этиллибити билиҥҥи быһыыга-майгыга сөрүү тутар буоллахха, араас санаа үөскүүр. Ордук тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорууга, таҥастааһыҥҥа, атыыга таһаарыыга сылтан сыл “төрүү” турар ирдэбиллэри, Саха сирин тас өттүттэн киирэр аһы-үөлү оҥорооччулар кыамталарын бэйэбит дьоммут кыахтарын кытта тэҥнээн көрөр буоллахха.

“Кэтэхтэр” холобурдара

“Кэтэхтэр” аан дойдуну аһаталлар диэн этиини кытта сөбүлэһиэххэ сөп. Оччотугар “ханнык кэтэхтэр” аһаталларый диэн ыйытык турар. Кинилэр да араастаахтар.

Быһаччы этиэххэ наада: билигин, аан дойду аана аһаҕас кэмигэр, Сир эргимтэтэ таһымнаах (глобальнай) хампаанньалар күөнэхтэрэ көппүт кэмэ. Муҥутуур үптээх-харчылаах, эргиэннээх, сүүһүнэн салаалардаах, сүүһүнэн тыһыынча хамначчыттаах тэрилтэлэр. Балары “кэтэх” тэрилтэлэр, “кэтэх хаһаайыстыбалар” диэххэ сөп дуо? Биллэн турар, кэтэх хапытаал буоллахтара. Хас да хапыталыыс кыттыстын, син биир “кэтэх” бас билии буоллаҕа. Ол иһин хапыталыысым тутулугар олоробут.      Уйбаан Пономарев 20-с сыллардааҕы НЭП бэлиитикэтин холобурдаабыт. Эмиэ да сөпкө дылы. Тыа сиригэр дьон кыанар өттө үөһэ тыыммыта, хонноҕо аһыллыбыта мэлдьэһиллибэт. Ол эрэн, “ноолоох”.

Хайдах этэй?

Ол саҕана Арассыыйа нэһилиэнньэтин 80 %-на тыа сиригэр олороро. Тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыыта – муот. Илии-атах, көлө үлэтэ. Натуральнай хаһаайыстыбанан олоруу – “булбуттара муннуларын анныгар” буолан. Табаарынай бородууксуйа оҥорон таһаарыы 37 %-нын эрэ ылара. Куораттарга хоргуйуу. Бэл, аҕыйах киһилээх Дьокуускай куоракка “үлэтэ суохтар бастаанньалара” буола сылдьыбыта биллэр.

Ол аата тугуй? Табаарынай оҥорон таһаарыы суох – судаарыстыба бырамыысыланнаһы көтөҕөр кыаҕа суох. Ол саҕана “гастарбайтардар” дэриэбинэттэн эрэ кэлэр кыахтаахтар, оттон бааһынай бас билэр сириттэн арахсыан кэриэтэ моҥнон өлүө. Собуоттар, фабрикалар, электростанциялар тутуллар кыахтара суох, быһата, индустриализация барбат. Муҥурах суол.

Оччотугар индустриализация биллэриллэр, холкуостар тэриллэллэр. Кырдьык, сири бас билиигэ биэрбэттэр – бааһынай үөһэ этиллибитин курдук, сирин быраҕан куоракка собуот тутуутугар үлэлии барбат. Дьэ, ол саҕана, ол эбэтэр бааһынайы сиртэн араарар бэлиитикэ түмүгэр дьиҥнээхтик үөскээбитэ оробуочай кылаас – дэриэбинэ ыччата “удаарынай тутууларга”, собуоттарга, фабрикаларга тоҕо анньан барыыта.

Холкуостарга оччотугар ким үлэлиир? Биир эрэ суол баар – тыа хаһаайыстыбатыгар оҥорон таһаарыыны (производительность труда) үрдэтии. Дьэ, тыа сирдэрин тыраахтардарынан уонна да атын техниканан хааччыйыы саҕаланар. Бастаан омук тыраахтырдарын атыылаһаллар, ону сэргэ индустриализация барар, онон сотору соҕус ХТЗ тыраахтырдар баар буолаллар.

Тыраахтырдары бастаан омук сириттэн атыыласпыттара диэтибит. Ону кимнээххэ биэриэхтээх этилэрий? Кэтэх бааһынай атыылаһар кыаҕа суох. Иэс ыллаҕына быычыкаа сирин дохуотугар үйэлээх сааһыгар кыайан төлөөбөт. Ол иһин кыттыгас хаһаайыстыбалары тэрийии саҕаламмыта. Тыраахтырдар баар буоланнар 50 киһи үлэлиирин 5 киһи кыайар, 20 күн хоруталларын 2 күн хорутар, 10 күн охсоллорун 1 күн охсор буолбуттара.

Онон тыа сирэ холкуостартан сылтаан эстибитэ диэн мөккүөрдээх соҕус этии. Биллэн турар, “натуральнай хаһаайыстыбанан” аһаан олорор киһиэхэ сайдыы туохха да наадата суох этэ. Ол эрэн, дьон-сэргэ, ордук ыччат дьон быстаары-ойдоору холкуоска таласпатах буолуохтаахтар.

Тыа сирэ 50-с сыллартан, ол аата Никита Хрущев “ыстаҥалааһыннарыттан” саҕалаан эстэргэ барбытын туһунан элбэх ырытааччы суруйар. Ол туспа сэһэн.

Кырдьык, сэбиэскэй саҕана эт-арыы кэмчи курдуга. Хрущев саҕана, бэл, хоргуйбут оробуочайдар Новочеркасскай куоракка уулуссаҕа тахсаннар суорума суолламмыттара биллэр. Ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа да, Сэбиэскэй сойууска да, билиҥҥи Арассыыйаҕа да эти оҥорууга аналлаах салаа хаһан да суоҕа. Омук дойдуларыгар аҥаардас эккэ анаан боруода бөҕө таһаарыллыбыт, бүтүн индустрия баар буолбут буоллаҕына, биһиэхэ ол суох. Сүөһүнү уотуу, маассатын үлүннэрии туспа салаанан хаһан да сайдыбатаҕа. Барыта ааһан иһэн. Таарыйа. Тоҕо диэтэххэ, айылҕабыт оннук. Хотугу сытар, сылга биир үүнүүнү ылар судаарыстыба айаҕыттан ордорон күөх маассаны, бурдугу сүөһүнү уотаары анаан-минээн сиэтэр кыаҕа суох. Эбэтэр үүтүнэн, эбэтэр этинэн дьарыктаныан наада. Ону былыргылыы икки ардынан, “мясо-молочнай” хайысханан бара сатаабыттара. Хайата да дэлэйбэтэҕэ. Холобур, ыраахтааҕы саҕана аармыйаҕа ыҥырыллыбыттар 40 %-ра эти аан бастаан саллааттыы кэлэн баран эрэ амсайаллар эбит.

Ол эрэн, Сэбиэскэй сойуус аан дойду биэс экономикатын иһигэр бигэтик сылдьара. Көрүҥ уонна сыаналааҥ. Бу 1989 сыллааҕы көрдөрүү – дууһаҕа тиксэринэн (кг).

Продукт	США	Великобритания	ФРГ	Япония	Среднее	СССР
Зерно	842	380	462	114	556	683
Картофель	65	105	125	33	69	219
Мясо	122	68	97	31	90	69
Молоко	268	263	400	60	180	374
Сахар-песок	24	22	50	7	23	29
Масло животное	2.0	2.6	6.0	0.6	2.2	6.3
Рыба	24	17	3.4	97	38.9	40

Кырдьык, 80-с сыллар бүтүүлэригэр, 90-с сыллар саҥаларыгар маҕаһыыннарга туох да суох буолбута. Тоҕото туһунан боппуруос. Бэл, испиискэ сүппүтэ. Былыр эмээхситтэр: “Ханна эрэ испиискэ собуота умайбыт үһү, онон испиискэ хаһааныахха наада” – диэн хобугунаһар буолаллара. Оттон 90-с сылларга “испиискэ собуота умайбыт” сураҕа иһиллибэтэҕэ да, дьэ, сүппүтэ. Моксваҕа ый аҥаара буолбутум да, ыалым гаас билиитэлэрин араарбатахтара – хат уматар кыахтара суох буолан. Онон сылыктаатахха, барыта соруйан оҥоруу этэ.

Буолар буолбутун кэннэ эттэххэ…

Биллэн турар, 1998 сыллааҕы дефолт улаханнык охсубута. Кырдьык, нэһилиэнньэттэн үүтү тутуу дьону абыраабыта диэххэ сөп. Сопхуостары эһэн, саха дьонун бүттүүнүн кэриэтэ атах балай, хамнаһа да, биэнсийэтэ суох хаалларан баран “бабат!” диэн нэһилиэнньэттэн үүтү тутар буолбуттарыгар улуу махтал диэххэ эмиэ сөп. Ол иннинэ ыаллар тоҥ үүттэрин кэлэр-барар дьоҥҥо сыҥалыы сатыыллар этэ – өйдүүр буолуохтааххыт. “Таах, тоҕон кэбиһэбит” диир дьон эмиэ бааллара.

Өрүһүнүү аата өрүһүнүү, кыл тардыытынан буоллаҕа. Улуу ситиһии буолбатах.

Дьиҥэ, Арассыыйа Конституцията хаһан тахсыбытай? Онно хара маҥнайгыттан олохтоох салайыныы туһунан этиллэрэ эбээт. Бу тыа сиригэр 70 сыл устата мунньуллубут баай, тутуу арааһа, техника син чөл соҕус кэмэ. Арай ол саҕана олохтоох салайыныыны киллэрбит буоллуннар? Билиҥҥи курдук туга да суох, “илии дайбаҥ” муниципалитеттар буолуо этилэр дуо.

Дьиҥинэн, олохтоох салайыныы сопхуостар матырыйаалынай базаларыгар тэриллибитэ буоллар, баҕар, нэһилиэктэр билигин син тыыппалаах буолуо этилэр. Туох барыта эстибитин кэнниттэн тэриллээхтээбиттэрэ – ытыстарын нэлэппитинэн!

Ол саҕана сирбит баайыттан киирэр дохуоту Арассыыйаҕа аны бэрсибэппит диэн буолбута. “Сиэппитигэр укта сылдьан” сөбүлээбит дьоммутугар бэрсэр буола сылдьыбыппыт: “Эһиэхэ оччо харчы түһүөҕэ”, “Эйиэхэ дьиэ тутан биэриэхпит” диэн таһымынан.  

Оччотооҕуга кырата суох харчы эргийбитэ сэрэйиллэр. Онтон киһи билэрэ медицина кииннэрэ, үтүө айылаахтар быстах кэмҥэ олоруохтаах дьиэлэрэ – “Канада дэриэбинэтэ” тутуллубуттара, “Азия оҕолоро” күрэхтэһии тэриллибитэ биллэр. Биир “ньиэп вышката” атыылаһыллыбатаҕа, биир оҥорон таһаарыы салаата сайдыбатаҕа. Муҥ саатар Чайаҥда, Таалакаан курдук ньиэптээх-гаастаах сирдэрбитин бэйэбит “Саханефтегаз” хампаанньабытыгар “сурумматахпыт”, былаас бэртикээлэ адаарыйан туран кэлэрин кэтэһэн олорбуппут. Тоҕо?

Кырдьык, сымыйа буолбатах – оҥоһуллар эт-үүт, оҕуруот аһын 80-ча %-нын кэтэх ыаллар оҥороллор. Ол кырдьык эрээри, үчүгэй буолбатах. Ол аата, НЭП саҕана табаарынай бородууксуйа 35 % буоллаҕына, билигин баара-суоҕа 20 % эбит – 21 үйэҕэ “натуральнай хаһаайыстыбанан” олоробут. Бу хайдаҕый?

“Кэтэх” даҕаны араастаах

Кэпэрэтииптэр бастаан Европаҕа тоҕо тэриллибиттэрэй? Бөдөҥ хапытаалтан силистээх-мутуктаах сүүнэ хампаанньаларга утарсар, олору кытта күрэстэһэр сыалтан. Фермердэр, кэтэх уонна бытархай хаһаайыстыбалар тыын былдьаһан тэрийбиттэрэ – бөдөҥсүйэн өрүһүнээйэбит диэн. Билигин бытархай хаһаайыстыбалар, фермердэр “традиция” эрэ быһыытынан бааллар. Аан дойдуну, этиллибитин курдук, сүүнэ улахан хампаанньалар, ол иһигэр глобальнай агрохолдиннар аһатан-сиэтэн олороллор. Африкаттан Саха сиригэр тиийэ (аҥаардас оҕо сиир үүтүн-хааһытын көр). Холобур, сылга 140 млрд доллар дохуоттаах Cargill хампаанньа, дьиҥэ, “семейнэй бизнес” ааттаах. Бу агрохолдинг барыта 143 000 киһини хамнастыыр. Ону Чурапчы Уйбааныгар-Баһылайыгар да, АХШ Джон фермеригэр да, “Бөртөҕө”, Хатас “сибиинньэтигэр” да тэҥниир сатаммата буолуо. Маннык хампаанньалар ол АХШ бытархай фермердэрин, туох да омуна суох, үлтү тэпсэн, “ыстаана суох” хааллартаан тахсыбыт хампаанньалар буолаллар. Конкуренция түмүгүнэн. Оттон национальнай судаарыстыбалар маннык транснациональнай хампаанньалар ыгыыларыттан ыксааннар, бүддьүөттэриттэн үбүлээн тураннар, бөдөҥ тэрилтэлэри тэрийэ сатыыллар.

Саха сиригэр, кырдьык, баччааҥҥа диэри тыа хаһаайыстыбата сайдыбакка кэллэ. Туох да билиитэ-көрүүтэ, сатабыла суох дьон салайалларыттан буолуо дуо? Холобур, хаайыыга ньиимээннэммит Слепцов курдук хотокулар…

Тоҕо диэтэххэ, бастакы бэрэсидьиэммит “абыраабыт” суолунан айаннаан кэллилэр. Тыа хаһаайыстыбатын экономика салаатын курдук көрбөккө, “социальнай хааччыйыы” сулууспатын курдук көрөннөр. Ол быыһыгар, бадаҕа, харчы хайытан ылар туһуттан баараҕай тутууларынан үлүһүйүү да ханна барыай – туох да былаана суох, кураанах куолу тула.

Билигин тэриллэ сатыыр кэпэрэтииптэр уонна отутус сыллардааҕы холкуостар туох да уратылара суох диир сыыһа буолуо. Барыта туох сыалы-соругу ситиһэ сатыылларыттан тутулуктаах. Отутус сыллардаахха дьону дэриэбинэттэн куораттарга, индустриализация эбийиэктэригэр тардар сорук баара. Ол иһин кэтэх бас билиини – сиргэ даҕаны, сүөһүгэ даҕаны – өрө туппатахтара.

Билигин төттөрү быһыы – дьону тыа сиригэр олохтуу сатааһын. Хайа, сирбитин иччитэх хааллардахпытына, бука, атын хаһаайыттар көстөөйөллөр. Ону кытта саха омук туох баар духуобунай баайа, тыла, култуурата, үйэлээх үгэстэрэ тыа сиригэр сөҥөн сыттахтара. Онон “куорат омуга” буоллубут да, саха буолан бүтэбит диэн өйдөбүл баар.

Тыа хаһаайыстыбата судаарыстыба көмөтө суох сайдар кыаҕа суох. Ханна даҕаны, ханнык баҕарар дойдуга дотацияланар салаа диэн буолар. Билигин бары эрэгийиэннэр биир-икки бөдөҥ оҥорон таһаарааччыны бүөбэйдээн таһаара сатыыллар. Атын сирдэргэ, холобур, биһиги курдук сатаан дьаһамматах эрэгийиэннэргэ өтөн киирэллэрин курдук.

Биһиги арыый атын суолу тутуһуохтаахпыт. Судаарыстыба көмөтүн сүүһүнэн бытархай хаһаайыстыбаларынан бытарыппат курдук, эмиэ да “кэтэхтэри” тумнубат курдук. Ол эбэтэр, өрөспүүбүлүкэ салалтата сөптөөхтүк дьаһанан эрэр дии саныыбын. Икки суолунан.

Бастатан туран, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарыынан дьарыктаныахтаах. Ол иһин үүт харчытын тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга министиэристибэ нөҥүө ыыталлар. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга анал бырагыраамма үлэлиир. Министиэристибэ үлэтин түмүгэ онтон көстүө буоллаҕа – төһө табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарбытынан.

Иккиһинэн, кэтэх бытархай хаһаайыстыбалар сүөһүлэрин эспэттэрин, өссө элбэтэргэ дьулуһалларын туһугар сүөһү төбөтүн харчыта быһа улуустарга барар буолла. Саамай сөп – дьон уйгутунан тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ буолбакка, олохтоох салайыныы уорганнара дьарыктаныахтаахтар.

Судургутук эттэххэ итинник. Быһыыта, икки хайысха сайдыытыгар тус туһунан бырагырааммалар үлэлээтэхтэринэн сатанара буолуо. Хайдаҕын да иһин, тыа хаһаайыстыбатынан чахчы баҕалаах уонна дьоҕурдаах эрэ дьон дьарыктаныаҕа. Бэл, үксэ социальнай суолталаах сопхуостар саҕана тыа хаһаайыстыбатынан Сэбиэскэй сойуус нэһилиэнньэтин 15 %-на эрэ дьарыктанара. Оттон хапыталыысым, айылҕатын быһыытынан, дьон 90-тан тахса бырыһыанын куораттарга үүрүөхтээх. Ырыынак оҥостор туһуттан. Суоллаах-иистээх, коммуникациялаах, чугастааҕы сиргэ дьон бөлүөхсэрин, ырыынагы үөскэтэрин курдук.

Туох да диэбит иһин, тыабыт хаһаайыстыбата үүтү-эти, балыгы, оҕуруот аһын бырамыысыланнас таһымынан оҥорорго дьулуһуохтаах. Саха сирин эрэ хааччыйбакка, чугастааҕы эрэгийиэннэргэ тахсар сыалы-соругу туруорунан. Били, ааспыт үйэ 90-с сылларыгар сылгыбыт этин Японияҕа атыылыыр ыра санаабыт, дьиҥэ, илэ былааҥҥа кубулуйуон сөп этэ. Ол эрэн, манна диэн эттэххэ, ол дойдуга, бэл, Кытайга да тахсарга сүүһүнэн хаарчахтар бааллар. Аска-үөлгэ техническэй регламеннар, атын да норуоттар икки ардыларынааҕы ирдэбиллэр күннэтэ кытаатан, кэҥээн-тэнийэн иһэллэр. Кэтэх ыал ону да тутуһарыгар үбэ-харчыта тиийиэ суоҕа. Хомойуох иһин, оннук. Эчикийэ, ыарыы да элбэҕэ бэрт – бары “астан” буолаллар. Сибиинньэттэн, кууруссаттан, сарыы кынаттан… Аны ынах дьаҥа туруо суоҕа диэн ким бигэтик этэр кыахтааҕый? Суох, былыргыны былыт саппыта.

Суруйда – СУР.