“Каадырдар барытын быһаараллар”: бэрэссэдээтэллэр уонна кэриэйдэр саха дьылҕатыгар

Саха норуотун демографиятыгар туох да үлүгэрдээх улахан охсууну Аҕа дойду улуу сэриитэ оҥорбута биллэр. Кыргыһыы хонуутугар охтубут буойуннар ахсааннарын сэбиэскэй саҕана нууччалыын-сахалыын 23-24 тыһыынча диэн ааҕар эбит буоллахтарына, билигин аҥаардас сахатын, бадаҕа, отут тыһыынчаттан таһаардылар. Маны чуолкайдыыр сөп этэ – дьон барыта историк буолбут, дьон барыта тус туһунан аахпыт. Оннук сатаммат буоллаҕа. Чопчу биллиэхтээх.

Буойуттарга сыһыаннаан сахаҕа “биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна умсубатаҕай” диэн лаппа харса суох такайыы баар эбит буоллаҕына, тыылга хаалбыт оҕо-дьахтар, оҕонньор-эмээхсин ортотугар өлүү-сүтүү туох да олуһа хараастыылаах.

Суруйааччы Сэмэн Маисов сүрдээх үчүгэй кинигэлээх: “Ийэм кэпсиир” диэн. Дьэ, бу манна арылхайдык арыллар – оччотооҕу быһыы-майгы.

Быһата, биир Бүлүү түгэҕинээҕи икки холкуос. Биир айылҕа, биир дьон-сэргэ, сүөһү-ас, сэп-сэбиргэл, сиэр-майгы, дьүһүн-бодо. Ол эрэн, сэрии алдьархайыгар араастаан дьаһаммыттар.

Кыракый тулаайах кыысчаан аатыттан кэпсэнэр. Хоргуйуу, аас-туор олох, тулаайах атаҕастабыла… Барыта баар. Кыһалҕалаах олоххо дьон-сэргэ, этэргэ дылы, ыттыйыыта. Аанньаҕа муҥхалыы баран, “балык тимирбит буруйугар” кыракый кыыһы иччитэх балаҕаҥҥа, үрэх баһа күөлгэ соҕотохтуу быраҕан барыахтара дуо. Ахсынньы ыйга!

Хата, суруйааччы Сэмэннээх төрүүр ыйаахтара тардан буолуо, үтүө санаалаах дьон түбэһэ кэлэн биэрэллэр эбит. Дьылҕата сурахтаах кыыс буоллаҕа. Онон ыаллыы холкуоска түбэһэн киһи-хара буолар. Мана төһө да туора топпотоллор син аһыыр астаахтар, таҥастарын-саптарын көрүнэллэр, туттар сэптэрин бэрийэллэр эбит. Үлэни да үлэлииллэр, бэйэлэрин да хоп курдук тутталлар.

Улуу Сталин эппитэ диэн буолар: “Кадры решают все” – диэн. Кырдьык оннук. Оччотооҕу быһыы-майгы холкуос бэрэссэдээтэлиттэн быһаччы тутулуктаах. Тулаайах кыысчаан баран өрүһүммүт холкуоһун бэрэссэдээтэлинэн, дьахталлар истибэттэригэр эттэххэ, нохолор, Өлөсөөндүрэ диэн эдэр кыыс үлэлиир эбит. Дьэ, ити баар – дьахтарыттан эр киһититтэн тутулуга суох, салайааччы киһилии киһи буолуохтааҕын майгыта.

Ханна баҕарар оннук. Ньурба биир нэһилиэгэр ыалга чэйдии киирбиппитигэр (нэһилиэк уонна ыал ааттара төбөбөр булкуллан хаалбыт, бырастыы гыныҥ – ырааппыт быһыы буоллаҕа) кырдьаҕас эмээхсин муҥнаах баара сэрии саҕана: “Мөкү уола б…т сиэтэлии сыспыта” – дии сытаахтыыра. Бу оччотооҕу холкуос бэрэссэдээтэлин этэр эбит. Бука, олоҕун муҥуругар ол алдьархайдаах кэмнэр тиллэн кэлбиттэр быһыылааҕа.

“Кырыкый нэһилиэгэ” диэн мин дойдум кинигэтин ылан көр – эмиэ оннук. Бадык Сэргэй диэн бэрэссэдээтэли мөҥүттэллэр – кини салайар кэмигэр киһи бөҕө “дьэҥкэрэн” өлбүт. Сэмэн Каташевка уонна Уйбаан Христофоровка махтаналлар.

Онон каадырдар, кырдьык, барытын быһаараллар этэ. Ол саҕана “олохтоох салайыныы”, дьэ, кырдьык баара. Билиҥҥи курдук үөһэттэн харчы түһэрин кэтэһэн олорботтор. Холкуостарга үлэни сатаан тэрийдэххинэ аһыыгын, суох да суох. Барыта бэйэҥ үлэҥ түмүгэ – этиҥ-үүтүҥ, лэппиэскэҥ бурдуга, булдуҥ-балыгыҥ. Ону таһынан “судаарыстыба суолун” төлөбүрэ сыттаҕа.

Сэрии кэмигэр өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн саамай улаханнык сунтаардар буорайбыттар диэн буолар. Хайдаҕа эбитэ буолла, дьиҥэ, Сунтаар сирэ-уота  үчүгэйинэн, киэҥинэн таһыччы буоллаҕа. Арай үрдүк сир буолан курааҥҥа улаханнык оҕустарбыт буолуон сөп. Ону кытта балыктаах күөлэ Бүлүү алын тардыытыгар холооно суох аҕыйаҕа сыттаҕа. Этэргэ дылы, “чохулаан-баҕалаан” сиир кыах аллараа улуустарга ордуга биллэр.

Онон  саха омук сэрии кэмигэр өссө улаханнык барамматаҕар хара ньуура суох үлэһит холкуостаахтарга, дьоннорун харыстаан, баарынан-суоҕунан салҕаан салайбыт холкуостар бэрэссэдээтэллэригэр махтаныах тустаахпыт.

Саха кэриэйдэрэ

Саха омук дьылҕатыгар улуу нуучча норуотун сабыдыалын мэлдьэһэр киһи суох буолуохтаах. Түөрт сүүсчэ сыл алтыһан кэллэхпит.

Нууччалар кэннилэриттэн саха омук кэскилин кэҥэппит омугунан кэриэйдэр буолаллар диэтэххэ омуннааһын буолбатах. Туох барыта алдьархай ааҥнаабыт кэмигэр биллэр, сытыырхайар, арыллар, дьон өйүгэр-санаатыгар үйэлэргэ иҥэн хаалар.

Ол курдук, Аҕа дойду сэриитин ыар-нүһэр сылларыгар нэһилиэктэринэн тарҕатыллыбыт кэриэй дьоно оҕуруот аһынан төһөлөөх киһини, оҕону-урууну хоргуйууттан өрүһүйбүттэрин ким чопчу этиэ баарай. Арай кырдьаҕас дьон махтал тылларыттан сылыктыахпытын эрэ сөп. Аны туран, саха дьахталларын кытта ыал буолан оҕо-уруу тэниппиттэрин санааҥ! Туруу үлэһит буоланнар сирдэрбэттэрэ сыттаҕа. Оччолорго киһи үтүөтэ-мөкүтэ үлэһитинэн тургутуллара. Аҕыйах ахсааннаах омукка кырата суох өҥө диэххэ наада. Астаах-үөллээх буоланнар, үгэстэрин да быһыытынан буолуо, үксүн элбэх оҕолоох буолаллар эбит.

Билигин ол кэриэйдэр удьуордарын түмэр “Саха кэриэйдэрэ” кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ үлэлиир. Бэрэссэдээтэлинэн Дьячковскай Михаил Владимирович талыллыбыта. Тэрилтэ тумус дьоннорун ааттаталыыр буоллахха, Александр Николаевич Ким-Қимэн, Сон-Ги Василина, Ю Владимир Шиндикиевич, Габышева Мария Николаевна, Егоров Август Васильевич, Юрий Дмитриевич Очосов уонна да атыттар бааллар. Саха кэриэйдэрэ.

Суруналыыс Валерия Теменхон “Саха кэриэйдэрэ – утум тардыыта” кинигэтэ былырыын тахсыбыта. Бу дьон ахтыытыгар эрэ буолбакка, архыып докумуоннарыгар олоҕурбут кинигэни библиотекалартан уларсан ааҕыаххытын сөп, атыыга, бука, бүттэҕэ буолуо. Валерия Ивановна ИДьМ уонна ФСБ архыыптарыгар үлэлээн булаттаабыт матырыйаалларыттан үгүс дьон эһэлэрин, аҕаларын хаартыскатын, олохторун-дьаһахтарын, сырыыларын туһунан дааннайдары аан бастаан көрөн үөрүүлэрэ муҥура суох. Үгүстэр ол докумуоннар кыракый хаартыскаларын улаатыннаран, мэтириэт оҥорон ытык сиргэ ыйаабыттар.  

Аны иккис кинигэ тахсыахтаах.

Кытаатыҥ, доҕоттор, өбүгэ өйдөбүлэ сүтэн-иҥэн хаалыа суохтаах. Дьиэ кэргэн реликвията буолуохтаах кинигэ буоллаҕа.

Мин кэпсэлим тутах соҕус, онон салгыы Валерия Теменхон ыстатыйатын ааҕыҥ.

Суолласта, сурукка тистэ – СУР.

Кэриэйдэр Саха сиригэр

Хас биирдии киһи төрдүн-ууһун билэргэ дьулуһар. Төрдүгүн-уускун, силискин торумнууруҥ төрүт да сиэрдээх быһыы буоллаҕа, көлүөнэлэри, үйэлэри ситимниир, кэскили кэрэһилиир үтүө дьыала.

Кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын билэр, ол санааны сааһылыыр, ырытар киһи, ама, бу күн сиригэр соҕотохпун дэниэ дуо? Бу киһи тирэхтээх, күөн туттар дьонноох, холобур ылар сиэрдээх. Инникигэ эрэллээх. Тус бэйэтэ, киһи да быһыытынан сайдарыгар, өбүгэ саҕаттан иитиллэн кэлбит кыаҕы, күүһү дириҥник, илгэлээхтик иҥэринэр буолуохтаах… Оттон төрдүҥ-ууһуҥ сэһэнэ дойду, омук историятын кытта быһаччы сибээстээх буоллаҕына, өссө ордук кэрэхсэбиллээх, билэ-көрө сатыырга өссө ордук умсугутуулаах буоллаҕа. История кэрчиктэрэ биирдиилээн киһи дьылҕатыгар быһаарыылаах сабыдыаллаахтарын сөҕө эрэ саныыгын… Кэриэй омуктан төрүттээх сахалар Саха сиригэр балай эмэ элбэхтэр. Ордук хото Бүлүү өрүс сүнньүнэн тарҕанан олордохторо. Бүлүү бөлөх улуустарыттан саамай элбэх киһи Үөһээ-Бүлүүгэ, Ньурбаҕа олорор, Сунтаарга, Бүлүүгэ бааллар. Киин улуустарга – Аммаҕа, Мэҥэ-Хаҥаласка, Хаҥаласка, Намҥа, Уус-Алдаҥҥа, Чурапчыга. Кэриэй омук сыдьаана, биллэн турар, Өлүөхүмэҕэ, Ленскэйгэ, Алдаҥҥа элбэх буолуохтаах. Оттон Дьокуускайга кэриэйдэр өссө өрөбөлүүссүйэ инниттэн элбэхтэрэ. Саха сиринээҕи кэриэйдэр историяларын үөрэтэ соруннахха уонна сурукка тиһэр буоллахха, биир эрэ кинигэнэн муҥурдаммата чахчы. Мунньуллан баай ис хоһоонноох история буолан тахсар. Хомойуох иһин, Саха сирин кэриэйдэрин историятын үөрэтэн киэҥник сырдатыы суох. Барыта үһү-таамах курдук. Бэл, ыччаттара үчүгэйдик билбэппит. Биирдиилээн научнай отчуоттар, ыстатыйалар бааллар. Ол үчүгэй. Ол гынан баран киэҥник сырдатар эмиэ наада этэ. Оттон дьиҥинэн, Саха сирин историятын суруллуутугар кэриэй омук кырата суох суолтаны ылар. Дьэ ол тоҕотун бу кинигэ көрдөрө, быһаара сатыахтаах. Төһөнү кыайарынан. Биллэн турар, бу кинигэ ханнык да политическай сыала-соруга суох, арай норуоттар икки ардыларынааҕы доҕордоһууну бөҕөргөтүөн сөп, онтон атыны буолбатах. Бу кинигэни Саха сиригэр кэлэн олохсуйбут кэриэйдэр оҕолоро, сиэннэрэ суруйан таһаардылар. Дьоннорун туһунан тугу билэллэрин, тугу өйдүүллэрин. Онон, туох да диэбит иһин, бу кинигэҕэ сүрдээх сыаналаах информация түмүллэр. Махталлаах сахалартан: «Кэриэйдэргэ өйдөбүнньүк-пааматынньык туруоруохха наада!» диэни истэбит. Бу мээнэҕэ этии буолбатах, чахчы ис сүрэхтэн тахсар тыллар. Норуот, дьон-сэргэ сүрэҕэр иҥэринэ, тута сылдьар истиҥ санаата. Норуот күүһэ — көмүөл күүһэ. Бу үтүө санаа олоххо киириэн сөп. Киирэн эрэр даҕаны. Хаҥаласка Тойон Арыыга олохтоохтор «По стопам Октября» холкуос биллиилээх оҕуруотчутугар Ким Кын Хо (1870—1961 сс.) диэн кэриэй киһитигэр Өйдөбүнньүк туруорбуттар. Махталлаах сахалартан турбут өйдөбүнньүк. Аҕа дойду Улуу сэриитин аас-туор, аччык сылларыгар Ким Кын Хо элбэх киһини өлөр өлүүттэн быыһаабыт. Оттон, доҕоттор, бу биир эрэ холобур эбээт… Кинилэр элбэхтэрэ. Саха сирин холкуостарынан тарҕанан, бэйэлэрин төрүт идэлэринэн саха хаһан да харахтаан көрбөтөх оҕуруот аһын олордон аһы-үөлү дэлэппиттэрэ, сэрии сут сылларыгар төһөлөөх киһини хоргуйууттан быһаабыттарын дьон кэпсээниттэн истэн бары да билэр буолуохтааххыт.

Кэриэйдэр туох да сүрдээх улуу үлэһит, мындыр дьон. Үлэһиттэринэн аан дойдуга аатырдахтара. Ону сэбиэскэй былаас таба тайанан, сөпкө өйдөөн, бу дьону холкуостарынан тарҕаталаан, сири оҥоруунан, үүнээйи олордуутунан дьарыктаналларын ситиспитэ. 2020 сыл — Улуу Кыайыы 75 сыла. «Тыыннаахтар умнубат сыллара…» Фашист талабырдьыттарын утары фроҥҥа эрэ буолбакка, тыылга эмиэ охсуспуттара, түүннэри-күнүстэри кыайыы иһин үлэ барара. Кэриэй дьоно барахсан сэрии сылларыгар саха дьонугар улуу абырал буолбуттарыгар кыратык да саарбахтааһын суох. Арай бу дьон көмөтө суох буоллун? Өссө улахан иэдээн тахсыбыт буолуох этэ. Кэриэйдэр Саха сиригэр олохсуйан, олохтоох дьахталлары кэргэн ылан, ыал буолан оҕо-уруу тэниппиттэрэ, саха ахсаанын элбэппиттэрэ. Ол иһин билигин Саха сирин үрдүнэн Кимнэр, Теннэр, Тяннар, Синнэр, Хоннар, Имнэр, Юлар уо.д.а. хара баһаамнар. Сахатааҕар саха буолан, уруу-аймах буола тэнийэн олороллор. Чөл олохтоох, үлэни өрө туппут, өйдөөх, мындыр кэриэй омуктан доруобай, үчүгэй ыччат дьон тахсыбыта. Аҕа туйаҕын хатаран бастыҥ үлэһит дьон буолбуттара. Кинилэр Саха сирин бары муннуктарыгар, араас идэни баһылаан, үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьыбыттара, сылдьаллар. Кэм-кэрдии барар, олох биир сиргэ турбат… Киһи кырдьар, Орто Дойду олоҕуттан барар, эдэр көлүөнэ кэлэр… Урукку буолбуту барытын өйгө тута сылдьыбыппыт кэм-кэрдии аастаҕын аайытын сыыйа суураллан иһэр… Эдэр көлүөнэ барытын билэр буолбатах. Дьэ ол иһин тутуу былдьаһан, бу кинигэни хайаан даҕаны суруйан таһаардахпытына сатанар диэн санаанан салайтардыбыт. Кэпсээнтэн кэпсээн түмүллэн кинигэ буолан таҕыстын диэн. Онон бу кинигэ өбүгэ дьоммут, ыччат дьоммут иннигэр ытык иэспит буолар. Кыайыы 75 сылыгар ананар. Кыайыыны уһансыбыттар кэккэлэригэр кэриэй дьоно эмиэ бааллара! Оттон кэриэйдэр үтүөлэрэ итинэн түмүктэммэт. Саха сиригэр сэбиэскэй былаас олохтонуутугар, көмүс бырамыысыланнаһа сайдыбытыгар кинилэр туох да сүрдээх улахан өҥөлөөхтөр. Бастакылар кэккэлэригэр бааллара. Онон… Барытын саас-сааһынан…

Кэриэйдэр, быһа сабаҕалаан эттэххэ, Саха сиригэр сүрүннээн үс түһүмэҕинэн кэлбиттэр (кэлиҥҥи 1990-с сыллары аахпатахха). Бастакы кэлиилэрэ өссө XIX үйэ 70-с сылларыгар саҕаламмыт буолуон сөп. Биллэрин курдук, кэриэйдэр Арассыыйа сиригэр-уотугар өтөн киириилэрэ аан бастаан 1863 сылынан бэлиэтэнэр. Дойдуларыгар Ли династиятын феодальнай-монархическай тутула сатарыйбытыгар уустук быһыы-майгы үөскүүр. Ол түмүгэр, аас-туор олохтон куотан, элбэх киһи нуучча сирин булбута. Бастаан Дальнай Восток Посьетскай оройуонугар хас даҕаны дьиэ кэргэн көһөн кэлэн олохсуйар. Дьэ онтон саҕаламмыт, быһыыта, РФ ис территориятыгар өтөн киириилэрэ.

Иккис улахан халҕаһа дьон 1869 сыллаахха кэлэр. Сут, кураан бүрүүкээбитигэр. Кыраныысса таһынааҕы территорияларга олохсуйаллар. Үлэһит омук ханна да өлөн-охтон биэрбэт, саҥа сиргэ саҥалыы тэринэн, бэрт сотору кэминэн хоп курдук олохтоммуттара. Ол иһин истиһэн, билсэн саҥаттан-саҥа дьон кэлэ турбуттара.

Миграция үһүс долгуна нуучча-дьоппуон сэриитин кытта сибээстээх. 1905 сыл-5 лаахха Япония Кореяҕа бэйэтин колониальнай протекторатын олохтообута. Дьон халҕаһата эмиэ хоту диэки түһэр, бу сырыыга дойдуларыттан тэскилээччилэр ортолоругар бэрт элбэх политическай эмигрант баара. 1910 сыллаахха Япония Кореяны аннексиялаабытыгар өссө элбэх киһи дойдутуттан куотар. Инньэ гынан, РФ территориятыгар кэриэй патриоттара бартыһаан этэрээттэрин тэринэннэр, дьоппуон оккупаннарын утары сэриилэспиттэрэ. Холобур, аҥаардас 1908 сыллаахха 1400 кимэн киириини оҥорбуттар. Сыыппаралар элбэҕи кэпсииллэр. 1910 сыллаахха Дальнай Востокка РФ судаарыстыбатын подданствотын ылбыт 16780 кэриэй омук киһитэ олороро, оттон куотан кэлбит киһи ахсаана 35000 тиийэрэ. 1914 сылга ити сыыппара өссө улаатар — 64000 киһи буолар. Гражданскай сэрии кэмигэр 200000 кэриҥэ буолар.

Оттон Саха Сиригэр өрөбөлүүссүйэ иннинэ кэриэйдэр хайдах, ханан суолланан кэлбиттэрэй диэн сиэрдээх ыйытыы үөскүөн сөп. Онуоха эппиэти айан суолунан сирдэтэн булуохха сөп, быһыыта. Оччотооҕуга Айаан уонна Илин Лаамы суоллара бааллара. Бу икки суол элбэх кэриэй дьонугар хорук тымыр кэриэтэ буоллахтара. Бу суолларынан түптээх олоҕу, баайы, дьолу көрдөөн иннилэрин диэки харса суох түһүннэхтэрэ! Бу барахсаттары, ол эрэн харса суох дьон эбит! Бастакы дьон түүлээҕи, мамонт муоһун сырсан кэлбит буолуохтарын сөп. Оччолорго кырымахтаах киис олус үрдүктүк сыаналанарын учуоттаатахха, баайы сырсыы уххана икки атахтааҕы ханна-ханна тиэрдибэтэҕэй диэн санаа үөскүүр. Атыы-эргиэн, мэнэйдэһии да сырыылара саха дойдутун буллартаабыт буолуон сөп. Кытай табаарынан — чэйинэн, табаҕынан, солконон мэнэйдэһии муҥутуу сайда сырыттаҕа. Аны кытай-кэриэй омук эмчит үгэстээх, отунан эмтиири бэркэ баһылаабыт дьон. Оттон тайҕа ото-маһа дэлэ кэрэхсэтэрэ буолуо дуо?! Инньэ гынан, өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи Дьокуускайга кэриэй дьоно, син эмиэ кытай дьонун курдук, аҕыйаҕа суохтара. Оччотооҕу саһарбыт хаһыаттары ааҕан көрдөххө, Дьокуускайга кэриэй-кытай лааппылара, хаһаайыстыбалара, оҕуруоттара туругура сайдыбыттарын туһунан кэпсэнэр. Бэл диэтэр, маннык түгэн баар: мас дьиэлэрдээх куоракка хоруолук кыыл аһара элбэх үөскээн, олохтоохторго кутталы үөскэппит, дьиэ акылаатын кэбийэннэр дьону аймыыллар эбит. Кэриэйдэр бары улахан хаһаайыстыбалаах, оҕуруоттаах олорбуттарын туһунан билэбит. Ордук сөбүлээн сибиинньэни иитэллэр эбит. Оттон хоруолуктары, мэнээк барыахтарыгар диэри, эмиэ кинилэр иитэн, тутан эрдэхтэрэ. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэриэй дьоно араастык ылыммыттара. Эмиграция дьонун ортотугар хайдыһыы тахсыбыта. Ол эрэн үгүстэр дойдулара босхолонуутун империализмы утары охсуһуу идиэйэтин кытта быһаччы сибээстииллэрэ. Ол да иһин Дальнай Востокка сэбиэскэй былаас олохтонуутун иһин элбэх кэриэй дьоно киирсибитэ, оробуочай уонна бааһынай былааһын иһин охсуһуу дойдуларын көҥүлүн иһин охсуһууга тэҥнээҕин өйдүүллэрэ. Сэбиэскэй былааһы, бэл, диэтэр баай кэриэйдэр өйөөбүттэрэ. Үрүҥнэри уонна дьоппуон интервеннэрин утары, бартыһаан этэрээттэригэр кииритэлээн, сэриилэспиттэрэ. Уопсайынан, РФ сиригэр оччолорго элбэх дьиҥнээх патриот кэриэй дьоно мустар. Дойдуларын көҥүлүн иһин олохторун да толук уурарга бэлэм дьон. Ити кэмнэргэ Владивостокка уонна Амур уобалаһыгар кэриэйдэр түөлбэлээн олорор кыбаарталларыгар дьоппуоннар атаакалаан элбэх киһини сэймэктээбиттэрэ уонна билиэҥҥэ ылбыттара. Ити уонна да атын быһылааннар чиэски сири буларга элбэх кэриэй дьонун күһэйбиттэрэ. Оннук чиэски сиринэн Саха сирэ буолбута. Саха сиригэр ити кэмҥэ элбэх киһи кэлбитэ. Оттон 1920 сыл сааһыгар Охотскайдааҕы бартыһаан этэрээтин эвакуациялаабыттарыгар Дьокуускайга 450 киһи кэлэр, олортон 160-на кэриэй дьоно этилэр. Бу дьонтон сорҕотун Иркутскайга ыыппыттара, оттон үгүс кэриэй Саха сиригэр хаалбыта. 6 Бэйэлэрин баҕаларынан Дьокуускайга хаалбыт кэриэй интернационалистара олохтоох гарнизоҥҥа кииритэлээбиттэрэ. Оттон үгүстэр киин улуустарынан тарҕанан тыа хаһаайыстыбатын үлэтинэн дьарыктаммыттара (билигин кинилэр сыдьааннара бу улуустарга элбэх буолуохтарын сөп). Үгэс буолбут дьарыктарынан — оҕуруот олордуутунан үлэлээбиттэрэ. Сүрүннээн хортуоппуйу, онтон да атын оҕуруот аһын уонна араас техническэй култуураны, ол иһигэр табаҕы, укуруобу, маагы, көнөпүлэни олордоллоро. 1920 сыл сайыныгар Саха сирин киин өттүгэр барыта 400 кэриэй киһитэ баара, ол иһигэр Өлүөхүмэҕэ 100 киһи. Гражданскай сэрии кэмигэр элбэх кэриэй интернационалистара Саха сиригэр сэбиэскэй былаас олохтонорун иһин охсуспуттара. Үгүстэр Нестор Каландаришвили этэрээтин кытта кэлбиттэрэ. Биллэрин курдук, Дальнай Востокка Каландаришвили 1920 сыллаахха кэриэй бартыһааннарын этэрээтин хамандьыырынан анана сылдьыбыта. Оттон 1921 сыл ахсынньы ыйыгар Кыһыл аармыйа 2-с Хотугу этэрээтин Главнокомандующайынан ананан Саха сиригэр кэлэр. Бу кэлбит байыаннай күүс ортотугар араас омук дьоно баара, ол иһигэр элбэх кэриэй бартыһаана. 1922 сыллаахха буолбут кыргыһыыга кэриэй интернационалист-буойуттара кыттан тураллар. Кинилэр ыччаттара билигин биһиги ортобутугар бааллар. Аны Саха сиригэр көмүс көстүөҕүттэн араас сиртэн дьон тоҕуоруһар, ол иһигэр кэриэй, кытай омук. «Көмүс үлүскэнэ» («золотая лихорадка») кими-кими муспатаҕай?! Илинтэн, арҕааттан, соҕурууттан, Саха сирин оройуоннарыттан дьон мустар. Бастакы көмүсчүттэр Бодойбо көмүһүгэр кэлэллэр. 1914 сыллаахха «Ленатааҕы көмүс табаарыстыбата» (АО «Ленское золотопромышленное товарищество») Корея уонна Маньчжурия рудниктарыгар үлэлии сылдьыбыт дьону кучуйан аҕалтыыр. Ол кэмтэн ыла Саха сиригэр кэриэй, кытай көмүсчүттэрэ сатыылыыллар. Алдан бириискэтэ 1923 сыл сэтинньитигэр тэриллэр. Ити сыл онно 350 киһи баар буоллаҕына, 1924 сыл алтынньытыгар 3700 киһи буолар. Дьон күн-түүн кэлэ турбута. 1925 сылтан бириискэ күүскэ сайдан барар, олохтоох суолталаах «Якзолтрест» (дириэктэр саха киһитэ П.А. Харитонов) бүтүн сойуус суолталаах «Алданзолото» трест буола түһэр. 1925 сыллаахха Алдан нэһилиэнньэтин ахсаана 13387 киһиэхэ тиийэ улаатар. Олортон 4000 киһи көмүс сууйуутугар үлэлээбитэ. Ити кэмҥэ хостонор көмүс 60 бырыһыана көмүһү сууйааччылар артыалларынан оҥоһуллара. Бастакы икки сылга көмүһү илиинэн эрэ сууйан хостууллара. Оттон көмүһү сууйааччылар сүрүннээн кэриэй, кытай омуктар этилэр, старателлэр 64 бырыһыаннара кинилэр буолаллара. Старатель көмүс хостооһунугар оччолорго сүрүн үлэһит. 1923 сылтан 1949 сылга диэри көмүс 81,5 бырыһыана илиинэн хостоноро. Саамай ыарахан үлэни кэриэйдэр, кытайдар толороллоро, күҥҥэ 12—13 чаас үлэлииллэрэ. Бу барахсаттар хайдахтаах да бэйэлээх ыарахан үлэттэн чаҕыйан турбаттара! Сүрдээх түмсүүлээхтик үлэлииллэрэ. Бу идэни үчүгэйдик баһылаабыт дьонунан биллэллэрэ, анал тэриллээхтэрэ, бэрээдэктээхтэрэ, туох да сүрдээх үлэһиттэрэ, тулуурдаахтара, аска-үөлгэ, олох усулуобуйатыгар талымаһа суохтара, чөл олоҕу тутуһаллара. Бары билинэллэрэ, старатель үлэтигэр кэриэй, кытай дьоно ордук күүстээхтэрин, ордук сатабыллаахтарын, ордук таһаарыылаахтык үлэлииллэрин. Инньэ гынан, илиҥҥи оробуочай Алдан көмүһүн үлэтигэр сүрүн күүс буолара. Ол мэлдьэх буолбатах. Кэриэй, кытай дьонун тас дойду дьонунан эрэ билинэллэрэ, инньэ гынан, олохсуйуу докумуонун (вид на жительство) сыл аҥаарыгар биэрэллэрэ. Ол иһин ахсааннара халбаҥныы турара. 1926 сыл олунньу ый 1 күнүгэр Алдан бириискэтин оройуонугар 1000 кэриэй киһитэ баара бэлиэтэнэр. Ити кэмҥэ Алдан оройуонун нэһилиэнньэтин ахсаана — 7851 киһи. Омуктарынан араартаан ааҕар буоллахха маннык: нууччалар — 3902, украинецтар — 98, 7 кытайдар — 2010, кэриэйдэр — 982, Кавказ дьоно — 45, сахалар — 432, татаардар — 151, еврейдэр — 48, атын омуктар — 183. Дьэ ити курдук Алдаҥҥа элбэх кэриэй дьоно мустан үлэлээбитэ. Олох сыыйа көнөн, бэл диэтэр, кэриэй тылынан үөрэтэр оскуола аһыллан үлэлии сылдьыбыттаах. Кэриэй тылынан хаһыаттары, сурунааллары суруталлара. Онон кэриэй омук Саха сирин көмүһүгэр бэрт түмсүүлээтик үлэлээбитэ.

1915— 1917 сыллардаахха Бүлүүгэ көмүс көстүбүтүгэр Үөһээ Бүлүү сиригэр Тоҥуо үрэххэ эмиэ кинилэр үлэлии сылдьыбыттара. Историяны үөрэтээччи А.И. Эверстов сабаҕалыырынан, Бүлүү көмүһүн сууйуутун сүрүн көҕүлээччилэринэн кинилэр буолуохтарын сөп. «Тоҕо диэтэххэ, саха кыһыл көмүһүнэн хаһан да дьарыктамматах омук», — диир кини. Бодойботтон Өлүөхүмэнэн сыҕарыйан Бүлүү сирин буллахтара. Ол кэннэ Кэнтик нэһилиэгэр «Булуук» диэн тыа хаһаайыстыбатын артыалын тэрийэн үлэлэппиттэрин билэбит. Ол да иһин билигин Үөһээ Бүлүү улууһугар кэриэй омук сыдьаана элбэх олордоҕо. Партия Киин Кэмитиэтин эппиэттээх үлэһитэ С.А. Бергавинов 1925 сыллаахха Саха сирин партийнай үлэтин бэрэбиэркэлээбитин түмүгүнэн оҥорбут дакылаата баар. Бу дакылаакка этиллэринэн, Алдан көмүһүгэр кэриэйдэр, кытайдар нууччалардааҕар ордук күүскэ уонна таһаарыылаахтык үлэлииллэр. Ол аата кинилэр ылар көмүстэрэ быдан элбэх диэн буолар. Ол көмүс сорҕото кыраныысса таһыгар барар буолуохтаах диэн уорбалыыр боппуруос турбут. Биллэн турар, боппуруос мээнэҕэ турбатах буолуохтаах. Ол курдук, 1925 сыл балаҕан ыйын 18 күнүгэр буолбут Киин Кэмитиэт Тэрийэр бюротун мунньаҕар кыраныысса таһыгар тахсар көмүс кээмэйин туһунан таб. Бергавиновтан олус иҥэн-тоҥон ыйыталаспыттара биллэр. Ол гынан баран, ол төһө көмүһү илдьэ бараахтыыллара биллибэт. Көмүһү сүгэн, сири-сибиири бараан айанныахха диэтэххэ, бээ, тохтоо, манан дьыала буолбатаҕа биллэр. Төһөлөөх сойуоласпыттарай, бултаспыттарай! Ороспуой эрэ оччолорго элбэҕэ. Дэлэҕэ «кытай-кэриэй курдук айаннаан» диэн этиэхтэрэ дуо, билиҥҥээҥҥэ диэри өс номоҕо буола сылдьар. Ол оннук айанныыллара, бу өйдөөтөххө, тыын былдьаһар, көмүскэнэр ньымалара эбит. Барыларын биирдэ имири эспэттэрин курдук. Дьэ ол эрэн кытаанах быһыы-майгы диэтэҕиҥ! Манна биир эриэккэс уонна быһаарыылаах түгэни бэлиэтиэх кэриҥнээхпин. Кэриэйдэри уонна кытайдары биир күдьүс ахтар, биир майгылаах-таһаалаах курдук саныыр букатын табыллыбат. Тус-туһунан омук, тус-туһунан судаарыстыба дьоно. Ити ахтыллыбыт балаҕан ыйынааҕы мунньахха Бергавиновтан көмүс хоруутун, сүтүүтүн туһунан ыйыппыттарыгар маннык эппиэти биэрбит: «Утекает через китайцев, которые просачиваются из-за границы к нам на прииски и лучше работают. Мало сдают в наши банки и торгорганизации, а тащут за границу, причем старатели имеют 80 % золота, часть отдают за товаропродукты, а часть оставляют себе. Там имеются скупщики, которые платят дороже» (РГАСПИ, ф.17, оп.67, д.304, л.52). Итини салгыы СӨ НА ГЧИ аспирана Назаров В.М. «Значение Алданского золотопромышленного района в экономическом развитии ЯАССР» диэн ыстатыйатыгар суруйбутун ахтыым: «По численности работающих на приисках Алданского района китайцы и корейцы занимали второе место. Причем китайцы осуществляли контрабандой вывоз за границу большого количества золота. Что показывает слабость охраны государственной границы СССР в те годы».

Бу этиилэртэн да көстөрүнэн, кэриэй дьоно контрабанданан хаһан да үлүһүйбэтэх дьон. Кэриэй дьоно олус сэмэйдэрин уонна чиэһинэйдэрин туһунан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн испит уос номоҕо баар, ону биһиги, кинилэр сыдьааннара, истэн аҕай кэллэхпит. Оттон чахчы үлэлээн ылбыт ханнык эмэ көмүстэрэ баара буолаахтыа да, букатын дуона суох ини… Тоҕо диэтэххэ, бириискэлэргэ астарын-таҥастарын көмүһүнэн аахсаллара. Бириискэлэргэ ас-таҥас чахчы да «көмүс сыаналааҕа». Биллэн турар, туһааннаах тэрилтэлэргэ көмүс сырыытын бэрээдэктииргэ кытаанах сорук туруоруллубута саарбахтаммат, тутуу-хабыы да бардаҕа. Онуоха эбии араас дьон мустан Алданы ол саҕана улахан аймалҕаннаах дойдуга кубулута сылдьыбыттар. Онон бэрээдэги олохтооһун хайаан да күүскэ барбыт буолуохтаах. 1937—1938 сыллардааҕы репрессия уххана дьэ нус-хас олохтонуох буолбут кэлии кэриэй, кытай омугу улаханнык доҕолоҥнотор. Дьалхааннаах 30-с сыллар… Сэбиэскэй судаарыстыба атаҕар тура сатыыр кэмнэрэ. Бу кэмҥэ кыаҕырбыт империалистическай Япония Китайтан хотугулуу-илиҥҥи чааһын — Маньчжурияны сэриилээн ылар. Инньэ гынан бу территория Японияҕа бас бэринэр буолар, Маньчжоу-го диэн ааттаах туспа судаарыстыба курдук тэрээһин үөскүүр. Марионеточнай судаарыстыба. Бэрт сотору Япония аармыйата тоҕо анньан киирэр, территорияны өссө кэҥэттэр курдук быһыы-майгы саҕаланар. Сэбиэскэй судаарыстыбаҕа куттал суоһаабыта биллэр, Япония саба түһүө диэн ыксал буолар. Ону бары билэр Хасаннааҕы событиеларбыт туоһулууллар. Дьэ онтон сиэттэрэн суһал бэрээдэгинэн сэрэтэр (превентивнэй) дьаһаллар ылыллаллар. Ол туох дьаһаллар этилэрэй? Сэбиэскэй судаарыстыба территориятыгар баар кэриэйдэри, кытайдары тутуу-хабыы саҕаланар. Ол дьаһалынан Алдан кэриэйдэрэ, кытайдара «үспүйүөннэһиҥҥэ», «сокуоннайа суох кыраныыссаны туорааһыҥҥа», «куорҕаллыыр дьайыыларга» буруйданан тутуллубуттара. 2000 кэриҥэ киһи тутуллар. Барыларын биир күдьүс туталлар. Дьэ, ол эрэ кэннэ дьыалалара биирдиилээн көрүллэн, ким буруйа суоҕунан босхолонор, ким хаайыллар. 1938 сыл балаҕан ыйыгар 800 киһи хаайыыга симиллэр, сорохторун Орто Азияҕа утаартыыллар. Оттон элбэх киһи Саха сирин оройуоннарынан тарҕанан холкуостарга холбоһоллор. Кэлин бу дьон «Политическай репрессиялар сиэртибэлэрин реабилитациялыыр туһунан» 1761-1 №-дээх РФ Федерациятын сокуонугар (18.10.1991) олоҕуран реабилитацияламмыттара. Үтүө ааттара төннүбүтэ. Бу дьалхааннаах репрессиялар кэннэ элбэх кэриэй дьонун, анал ыйааҕынан буолуохтаах, Саха сирин оройуоннарынан тарҕаталаабыттара. Холобур, Бүлүү сүнньүн оройуоннарыгар элбэх киһи тиийбитэ. Оттон били сэрэтэр (превентивнэй) дьаһалларбытыгар төнүннэххэ… Дальнай Востокка олохсуйан олорбут кэриэй омук историятыгар ити дьаһал улахан суостаах буолбута. Быһа холоон 15—30, сороҕор 50-ча да килэмиэтирдээх, сиринэн тайаан кыраныысса устатын тухары олохсуйан олорор нэһилиэнньэни, эрэлэ суох диэбит өттүлэрин, территория ис сирдэригэр көһөрөргө быһаарбыттара. Инньэ гынан ити кыраныысса устатынан олохсуйан олорбут кэриэйдэри күүс өттүнэн ис территорияларга бырахпыттара, ол курдук, Орто Азияҕа, Казахстаҥҥа 36442 дьиэ кэргэн, 171781 киһи утаарыллыбыттара. Ити 1937 сыл күһүнэ этэ. Бу көһүү долгуна Саха сиригэр эмиэ охсуллан аастаҕа. Кэриэй дьоно, биллэн турар, дойдуларыгар төннөр суоллара сабыллыбыта, кыраныысса кытаанахтык харабылланар буолбута. Кыраныыссаны туорааччылары пограничниктар туох да саарбахтааһына суох ытыалыыллара. Ол эмиэ да өйдөнөр — диверсаннар, үспүйүөннэр, араас хабааннаах провокациялары оҥорооччулар дэлэйэ сылдьыбыт кэмнэрэ. Ол эбэтэр, ССРС Дальнай Востоктааҕы кыраныыссата 1945 сыл балаҕан ыйыгар милитаристыы Япония бэриниэр диэри сабыылаах турбут буоллаҕына, аны 1950 сыллаахха Кореятааҕы сэрии саҕаланар, дойду икки аҥыы хайдар — 9 хотугу өттүттэн Китай Норуодунай өрөспүүбүлүкэтэ (кистии-саба ССРС өйөбүллээх), соҕуруу өттүттэн Америка Холбоһуктаах штаттара утарыта күөнтэһэллэр. Кэмниэ кэнэҕэс диэххэ… олох оннун булан, Хотугу Корея уонна Соҕуруу Корея атырдьахтыы арахсыбыттарын кэнниттэн, Саха сирин кэриэйдэрэ Хотугу Кореяҕа төннүөхтэрин сөп буолбута да, син биир судургута суох дьыала буоллаҕа. Олохсуйбут, оҕо-уруу тэниппит, силис тардыбыт дьон соҕотохто арахсан бараллара манан быһыы буолбатах этэ. Аны туран, дойду соҕуруу өттүттэн төрүттээх дьон Хотугу Кореяҕа бара сатаабатах буолуохтарын эмиэ сөп. Онон араллааннаах дьыллар-күннэр дьайыыларынан, үгүс кэриэй дьоно Саха сиригэр букатыннаахтык хаалбыттара. Дьэ ити курдук, араас суолунан, история араас ыллыктарынан Саха сирин булбут кэриэй дьоно Саха сирин иккис дойду оҥостубуттара. Дойдуларыгар да буоларын курдук, манна эмиэ кинилэр сүрүн дьарыктарынан үүнээйи, оҕуруот аһын олордуута буолбута. Тыйыс айылҕалаах, томороон тымныы кыһыннаах хоту дойду сиригэр үүнээйи арааһын олордон саха дьонун улаханнык сөхтөрбүттэрэ. Өссө 1920-с сылларга табаҕы үүннэрии кэриэйдэр хаһаайыстыбаларыгар хото тэнийбитэ биллэр. Аһы-үөлү дьаһайар тэрилтэ, кэлии кэриэй дьонун көрдөһүүтүн ылынан, 1920 сыл ыам ыйыгар табаҕы үүннэриини саансыйалаабытын туһунан суруллубута баар. Табаҕы оччолорго бэркэ үүннэрэллэр быһыылаах, холобур, 38 киһилээх Павловскай сэлиэнньэтин кэриэйдэрин артыала 1920 сыл алтынньы ый 29 күнүгэр 179 буут табаҕы туттарбытын туһунан баар. 1 буут 16,3 киилэҕэ тэҥин санаатахха, баһаам хомуур буолан тахсар. Бу дьон, уопсай хааһынаҕа туттаралларын таһынан, табаҕы эккэ, арыыга, бурдукка атастаһаллар эбит. Историяҕа Үөһээ Бүлүү Кэнтигин кэриэйдэрин туһунан суруллан хаалбыта баар. Артыал дьоно көмүскэ үлэлээбит уонна бартыһааннаабыт кэриэйдэртэн турара.

Артыалларын 1928 сыллаахха тэриммиттэр. Бас-көс дьоннорунан Тимофей Ким-Кино уонна Василий Чеменсон буолбуттар. Устаап ылыммыттар. Бу дьон олохтоох саха дьахталларын кэргэн ылан олорбуттар, оҕо-уруу тэниппиттэр. Сири үллэстии буолбутугар олохтоох былаас артыалга анаан сир биэрбит. Ону ойууру солоон 3, 5 гаҕа тиийэ кэҥэппиттэр. Бу сирдэригэр кинилэр бурдугу ыһаллар, табаҕы, хортуосканы уонна да атын араас оҕуруот аһын олордоллор эбит. Эбии үлэһит илиигэ наадыйан тастан дьону наймылаһан үлэлэтэллэр эбит. 1932 сыллаахха «Булуук» артыалга 1 га сиргэ бурдугу, 1 га сиргэ табаҕы ыспыттар. Күһүнүгэр 70 буут бурдугу, 180 буут табаҕы хомуйбуттарын туһунан кэпсэнэр. 1937—1938 сыллардааҕы тутуу-хабыы кэннэ элбэх кэриэй дьоно холкуостарынан тарҕанан үлэлээтэхтэрэ. Сир-сир аайы бурдук, оҕуруот аһын дэлэйдик олордон аһыүөлү элбэппиттэрэ. Холкуостарга эрдэттэн биллэрэллэр эбит, «кэриэй киһитэ тиийиэ, дьиэтэ-уотта бэлэмнээҥ» диэн. Сорох-сорох сиргэ холкуос сабыс-саҥа дьиэлэри тутуталаан биэрэр эбит. Кэриэйдэр саха дьонун кытта бэрт эйэлээхтик олорбуттар. Бары да кэриэтэ сахалары кытта уруурҕаһан, ыал буолан элбэх ыччаты хаалларбыттар. Ыал буоланнар, үлэһиттэрин муҥунан сэниэлээхтик олордохторо, ас-таҥас өттүнэн тутайбакка. Кэриэй дьоно элбэх хаһаастаах, астаах-үөллээх буолалларын туһунан кэпсэл баар. Асчыттарын туһунан эмиэ ураты кэпсэл буолааччы. Оҕуруот аһын араастаан астаан, саха амсайбатах аһынан дьону күндүлүүллэрэ. Аны бары да кэриэтэ эмчит буолаллара үһү. Ис-үөс, төбө, тоноҕос ыарыыларын чэпчэкитик эмтииллэрэ. Майгылара маанытын туһунан этэ да барыллыбат, оҕону олус таптыыллара, үчүгэйдик көрөллөрө-истэллэрэ үһү. Бу барахсаттар сайыҥҥы сыралҕаны аахсыбакка, сааскы-күһүҥҥү тыалы билиммэккэ, сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри буору кытта өрө мөхсөн таҕыстахтара. Ол иһин өлгөм үүнүүнү ылар буоллахтара. Улуу Кыайыы 75 сылын көрсөр үбүлүөйдээх кэмҥэ биһиги, кинилэр оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, хос-хос сиэннэрэ, аҕа дьоммут ааттарын хайаатар да биирдиилээн туран ааттыах, ахтыах кэриҥнээхпит! Кинилэр баар сирдэригэр сэрии уордаах сылларыгар улахан хоргуйуу тахсыбатаҕа, саха дьонугар улахан өрүһүлтэ, көмө буолбуттара. Саха сиригэр көмүс бырамыысыланнаһа сайдарыгар, доруобуйаларын, олохторун толук ууран туран үлэлээбиттэрэ. Ууну-хаары ортотунан саамай ыарахан үлэҕэ сылдьыбыттара. Ону мэлдьэһэр табыллыбат. Саха сирин историятыгар, сайдыытыгар кэлии кэриэй дьоно, көнөтүнэн да, ханарытан да эппит иһин, бэйэлэрин көмүс кылааттарын киллэрдэхтэрэ!

Валерия Теменхон-Егорова,

РФ суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ