Былаас айылҕата. Хоруупсуйа манна уонна онно.

Арассыыйаҕа хоруупсуйа суох диир кыах суох – баар бөҕө буоллаҕа. Аан дойду үрдүнэн хоруупсуйа кыайтарар кыаҕа суох диэн буолар. Европаҕа, Америка Холбоһуктаах штаттарыгар суох үһү дуо? Баар.

Арассыыйа, ол иһигэр Саха сирин хоруупсуйатын ылан көрүөххэ. Барыта биллэр быһыы. Биһиги бары бииргэ төрөөбүт чугас дьонноохпут, аймахтаахпыт-уруулаахпыт,оскуолаҕа, үрдүк үөрэххэ бииргэ үөрэммит, аармыйаҕа бииргэ сулууспалаабыт доҕоттордоохпут.

Дьэ, эн үлэ булбакка эрэйдэнэ сылдьаҥҥын, холобур, ситиһиилээх үлэлээх-хамнастаах оҕо сааһыҥ доҕоро эйиэхэ судаарыстыбаннай сулууспаҕа дьоһуннаах үлэни булан биэрдэҕинэ, бу хоруупсуйа буолар дуу, суох дуу? Холобур, тендердэри уонна аукционнары ыытар үлэҕэ буоллун. Арай биир үтүө күн көрдөстүн: маннык суолунан буруйуохха, күрэҕи ити дьон кыайарын ситиһиэххэ диэтин. Биллэн турар, эн акаары киһи буолбатаххына сэрэйиэҥ – “откат” хамсаары гынна диэн.

Дьээрэ, хайдах быһыыланаҕын? 1) Доҕоруҥ этиитин үөрэ-көтө толороҕун, “күлүккэр имнэнэҕин” – атаһым мин эрэйбин да соболоҥнуур ини дии саныыгын; 2)Быраабы араҥаччылааччыларга дуу, былаас үөһээ эргимтэтигэр дуу стук-дакылаат суруйан тигинэтэҕин; 3) “Мин итинниккэ кыттыспаппын, “за державу обидно” диигин, сокуону кэһиэҥ кэриэтин дьоһуннаах үлэҕиттэн уурайарга күһэллэҕин.

Дьэ, үгүс дьон ханнык суолу тутуһаллара буолуо дии саныыгытый? Мин статистиканы билбэппин, арай, “хоруупсуйа холобурдара” ыаһах аайы ыстал буолбуттарынан сылыктаатахха, бука, бастакы суолу тутуһааччы аҕыйаҕа суох курдук. Оҕону-ойоҕу аһатыахха наадатын таһынан, хайа, аллар атаһы кытта бурайсааһын, ону ааһан “хаайыыга симтэрэ” сатааһын “оҕо оонньуута” буолбатах.

Хоруупсуйа ГАИ-ГИБДД, милииссийэ-бэлииссийэ, быраабы араҥаччылааччылар, олохтоох салайыныы, суут-сокуон уо.д.а. таһымнарынан, биллэн турар, баар.

Ол эбэтэр, Арассыыйаҕа хоруупсуйа аллараа таһымҥа баар буолан, дьон-сэргэ хараҕын аалыан аалар. Ааларын ааһан, быһаччы кыһарыйар – былааһы араҥаччылааччылар ардыгар бас-баттах быһыылара, судьуйа киһи сөҕүөх бириигэбэрэ, бюджет харчытын “сиэһин” араас албаһа… Бу барыта дьон хараҕын далыгар сылдьар, туох да омуна суох, “күнү-дьылы бүөлүүр”, дойду муҥур уһугар кэлбитин, эстэрэ чугаһаабытын курдук санааны күөттүүр.    

Оттон былаас үрдүкү эргимтэтигэр бука бары дойду бэрэсидьиэнин өрө мыҥыыбыт. Дойду социальнай-экэнэмиичэскэй бэлиитикэтэ кини эппитин хоту салалларыгар үөрэнэ хаалбыт дьммут. Биһиги эрэ буолуо дуо, былаас бары таһымыгар бэрэсидьиэн эттэҕинэ толороллор, суох буоллаҕына, суох.

Аллараа таһымҥа айбардыыр хоруупсуйаны көрө сылдьар дьон, биллэн турар, үөһээ эргимтэҕэ өссө алдьатыылаах хоруупсуйа баарыгар саарбахтаабат.

Оттон арҕааҥы дойдуларга, Европаҕа, Америка Холбоһуктаах штаттарыгар киитэрэйдик дьаһаммыттар. Аллараа таһымҥа, ол эбэтэр норуоту кытта алтыһар былаас салааларыгар, чуолаан, олохтоох салайыныыга, бэлииссийэҕэ хоруупсуйаны анаан-минээн бохсубуттар. Суут-сокуон кытаанах диэтэххэ тутах курдук, “драконовскай” диэххэ наада. Киһи барыта үлэтин тутуһа сатыыр – ким “саат-суут соһуоннаах” үлэтиттэн көтүөн баҕарыай. Онон хоруупсуйа дьон-сэргэ “хараҕын аалбат”. Ол-бу буутукуччуйуу баара өйдөнөр эрээри, оччо-бачча аалбат диэххэ наада. Дьон үксэ үөһээҥҥини, ырааҕы, үрдүгү анаара сатаабат, кини күннээҕи олоҕор алтыһар сулууспаларыгар мөкү быһыы суох буолла да, сөп. Онуоха эбии арҕааҥы култуураҕа “индивидуализм” инники күөҥҥэ сылдьар. Онно “бииргэ үөрэммиттэр” буолуохтааҕар, бииргэ төрөөбүттэр улаханнык эйэргэспэттэр. Бэл, төрөппүттэр оҕолорун, оҕолор төрөппүттэрин кытта. Онон аймах аймаҕы батыһыннаран субурутара, бииргэ үөрэммиттэр, атастыылар-доҕордуулар сосуһуулары суох. Куомуннаһыы сэрэхтээх. Үҥсүү, биһиги өйдүүрбүтүнэн “стукачество” сиэр быһыыта буолар.

Хаһан эрэ ССРС саҕана диссиденд бэрдэ, Америкаҕа бэрт уһуннук олорон баран санаатын тосту уларыппыт уһулуччулаах бөлөһүөк Александр Зиновьев арҕааҥы дойдулары, Америка Холбоһуктаах шататтарын ханнык эрэ “планетарнай сверхобщество” салайар диэн суруйбута. Бу – транснациональнай бааннар уонна хампаанньалар, саамай кылаабынайа, АХШ Федеральнай резервнэй систиэмэтин (ФРС – бу судаарыстыбаннай тэрилтэ буолбатах, “аахсыйалаах уопсастыба”, быһата, “чааһынай лавочка”), ол эбэтэр, аан дойдутааҕы валюта – дуоллар хаһаайыттара.

Оттон эһиги капитализм тутулугар “демократия” былааһа буолуо дии санаабыккыт дуо? Суох, доҕоттор, капитализм – буржуазия диктатурата. Харчы, харчы уонна өссө төгүл харчы – “кыһыл көмүс тарбыйах”. Аан дойду барыта дуоллартан “аһыыр-таҥнар” буоллаҕына, биллэн турар, ханна барыаххыный – ыллаа диэтэхтэринэ ыллыаҥ, ытаа диэтэхтэринэ ытыаҥ.

Бу дьон аллараа таһымҥа, ол эбэтэр кыра-хара дьон эйгэтигэр хоруупсуйа диэн сыта да суоҕун ситиспиттэр. Ситиһэ сыспыттар. Кыра-хара киһи, ханнык эрэ бэлииссийэ үлэһитэ, ханнык эрэ муниципалитет чунуобунньуга хоруупсуйалыа суохтаах. Тоҕо диэтэххэ, хоруупсуйа кинилэр, “үрдүк өһүөлээхтэр” эрэ привилегиялара. Кинилэр эрэ талбыттарынан дьаһайаллар, кинилэр эрэ сууту-сокуону билиммэттэр. Тоҕо диэтэххэ, ханнык баҕарар былаас – диктатура. Айылаҕалара эрэ тус туһунан.

Биһиэхэ тугу баҕарар туойуохтара – ол-бу дэмэкирээтийэ, киһи быраабын туһунан остуоруйалары. Барааннарга. Сахаҕа “хой баһын туойуу” диэн баар буолбат дуо? Бараан баһын булкуйуу. Ону кытта Югославияны буомбалыахтара, Ирагы күдэҥҥэ көтүтүөхтэрэ, Сирияҕа сата баһын тардыахтара, Афганистаны оккупациялыахтара, Украинаны “муннуттан сиэтиэхтэрэ”…

Ону кытта Арассыыйа федерациятын бытархай судаарыстыбалар дуомнарынан ыһар туһунан ыра санааны бүөбэйдиэхтэрэ.

Дьэ, бу “сверхобщество” (генерал Петров “глобальный предиктор” диэн тиэрминнээх этэ) арҕааҥы дойдулар былаастарын талбытынан дьаһайан, өрө-таҥнары сыымайдаан кэлбитэ. Этэргэ дылы, “Америкаҕа негры даҕаны бэрэсидьиэн оҥорон”. Ол Украина бэрэсидьиэнин, генеральнай борокуруорун анаабыттара диэхтээн…

Оттон дуоллар аан дойду үрдүнэн муҥур былааһа халбаҥнаатын кытта саргы-сатаҕай быһыылар саҕаланнылар. Бадаҕа, “сверхобщество” иһинээҕи хайдыһыы сытыырхайдар сытыырхайан иһэр. Трамп уонна Байден хаһаайыттарын икки ардыларыгар.

АХШ Кытайга, Арҕааҥы дойдулар Кытай баһылыктаах Соҕурууҥҥу-Илин Азия дойдуларыгар сабырыйтарар дьылҕалара улам-улам дьэҥкэрэн иһэр. Дьэ, туох буолар, көрөн-истэн иһиэхпит турдаҕа.

Суоһар дьон суолларынан – СУР.