Өйдүүгүөн, табаарыс, “Алмаас сэриитин”?

Алмаастаах “АЛРОСА” хампаанньа иһин туруулаһыы диир буоллахха, инники күөҥҥэ уопсастыбаннай хамсааһыннар сылдьыбыттара, биллибиттэрэ-көстүбүттэрэ, дорҕоонноохтук туруорсубуттара, “көмүрүөлээхтик” көбүөлээбиттэрэ мэлдьэх буолбатах. Оттон былаас үрдүкү эргимтэтигэр хайдахтаах “хабарҕалаһыы” барбытын туһунан ким даҕаны күөн туттан кэпсээбэт. Үлэлэрэ буоллаҕа.

Биһиги ол туһунан үһү-таамах сэһэннэртэн, үөһээнэн-аллараанан бэчээккэ тахсыбыттан, “аптаах дьааһыкка” кэпсэммиттэн эрэ сылыктаан көрөр кыахтаахпыт. Ол эбэтэр, эһигиттэн ордугу билбэппит эрээри, баары-суоҕу бииргэ мунньан саамылаатахпыт буоллун.

Дьиҥэ, хампаанньаны туруулаһыы күүстээҕэ “уулуссаларга”, миитиннэргэ, уопсастыбаннас таһымыгар буолбакка, үрдүкү былаас “көрүдүөрдэригэр”, өһүө дьон кэбиниэттэригэр бардаҕа. Ол үрдүкү таһымҥа дьирээлэһии бөрүкүтэ суох түмүктэммитэ буоллар, “уопсастыбаннай күүстэр”, бука, тугу көмүскүөхтэрэ эбитэй? Холобур, кыһыл көмүс бырамыысыланнаһа көрүөх бэтэрээ өттүгэр күрэтиллибитэ да, ханнык да “уопсастыба” мыр гымматаҕа. Хас биирдии киһиэхэ, хас биирдии ыалга, саамай кылаабынайа, ханнык баҕарар оҥорон таһаарыыга тыын суолталаах “Якутскэнерго” биир-биэс тыла суох лөглөй барбыта даҕаны, биир да “уопсастыбаннай тэрилтэ” “мыык” диэбэтэҕэ. Таас чоҕу хостуур бырамыысыланнас көрүөх бэтэрээ өттүгэр “өттүгэстээбитэ”. Хорҕолдьун хостооһуна соҕотохто “хоос” гыммыта. Оттон 90-с сылларга уопсастыбаннас саамай түмсүбүт, эппит-тыыммыт, бөлөхтөспүт, сомоҕолоспут, этэргэ дылы, “ыттар эрэ сойуустаспатах кэмнэрэ” этэ эбээт! Бэл, саха дьонун барытын кэриэтэ уулуссаҕа “саах тэбэ” үүрэн таһаарбыт араллааны — сопхуостары ыһыыны утарбыт уопсастыбаннай хамсааһын баара иһиллибэтэҕэ.

Тоҕо диэтэххэ, барыта “үрдүкү эргимтэҕэ” быһаарыллыбыта. Санаан көрүҥ, “АЛРОСА” иһин уопсастыбаннас туруулаһыыта 2000 сылларга муҥутаан сылдьыбыт буоллаҕына, алмаастаах хампаанньа иһин киирсии 90-с ортолоруттан саҕалаан барбыта. “Уопсастыбаннас” кыттыһыыта суох, олоҥхо бухатыырдарын кэриэтэ “үөһээ дойдунан” сылдьан. “Алмаас сэриитэ” диэн бүтүн аан дойду таһымнаах туруулаһыы.   

Ол эбэтэр, манныгы бэлиэтиир сөп: уопсастыбаннай күүстэр оҥорбут үтүөлэрин-өҥөлөрүн мэлдьэһэр сатаммат эрээри, аһары күүркэтэр, үлүннэрэр-дарбатар эмиэ сатаммат. Оттон 1995 сылтан 2000 сыллар саҥаларыгар диэри барбыт “алмаас сэриитигэр” “АЛРОСА” хампаанньа патриот салалталаах эрэ буолан чөл ордубута диэн бигэтик билиэх тустаахпыт. 

Холобур буолуохтаах аахсыйалааһын

Бу туруулаһыы туох баар ис дьиҥин, ымпыгын-чымпыгын биһиги билбэппит, билэрбит да ардыгар наадата суох курдук. Үрдүкү эргимтэ таһымыгар барар биллибэт-көстүбэт “сэрии” улахан тыаһа суох барар айылгылаах. Тоҕо диэтэххэ, хайдах түмүктэниэ, ханнык күүстэр орооһуохтара, тугунан диэлийиэ биллибэт. “Уопсастыбаннай күүстэр” харааччы булкуллуохтарын сөп.

“АЛРОСА” оччотооҕу “прихватизатордар” сыыһа туттубут хампаанньаларынан буолар.

Бастатан туран, “АЛРОСА”хампаанньа хара маҥнайгыттан “Якуталмаз” ПНО киэбинэн тэриллибитэ. Ол эбэтэр, геология чинчийиилэриттэн, тутууттан, тырааныспартан саҕалаан, билимҥэ, алмааһы атыылааһыҥҥа-батарааһыҥҥа тиийэ барыта биир ситимҥэ киирэрэ. Бу, дьиҥинэн, Арассыыйа оччотооҕу салалтата ылыммыт бэлиитикэтигэр утары этэ. Оччотооҕуга бэлиитикэ хайдах этэй? Туох баар бөдөҥ тэрилтэлэри, оҥорон таһаарар холбоһуктары, судаарыстыбаннай корпорациялары бытархай тэрилтэлэргэ араартааһын уонна кэтэх бас билиигэ үллэстээһин.

Иккиһинэн, алмаас бырамыысыланнаһын стратегическай суолталаах салааҕа киирэрин ситиһии түмүгэр сүрүн баайа-дуола, алмаас баайдаах сирдэрэ приватизацияламматахтара, арендаҕа бэриллибиттэрэ.

Үсүһүнэн, барытын кэтэх бас билиигэ биэрии бэлиитикэтин “алы гыммыкка дылы”, сымыйанан кэриэтэ “приватизациялааһын” диэххэ дуу, аахсыйалааһын диэххэ дуу, барбыта. Ол аахсыйалары Саха өрөспүүбүлүкэтэ уонна Арассыыйа Федерацията, үлэ кэлэктиибэ уонна “алмаастаах түөлбэ” аҕыс улууһа үллэстибиттэрэ. Маннык үллэстээһин, бука, Арассыыйа үрдүнэн аҕыйаҕа буолуо.

Быһата, “АЛРОСА” судаарыстыба бас билиитигэр хаалан “тыыннаах” хаалбыта диэххэ сөп. Дьиҥинэн, “стратегическай суолталаах” хампаанньалары дьаһайарга “АЛРОСАны” аахсыйалааһын холобур буолуон сөп этэ. Ол 90-с сылларга табыллыбатаҕа — экэниэмикэ туллар тутааҕа тэрилтэ бүтүннүүтүн ыһан-тоҕон, ыскайдаан, сиирин сиэн, атыылыырын атыылаан, эһэрин эһэн, сиэн-аһаан тунайдаан кэбиспиттэрэ. Арай, хойутаан да буоллар, Владимир Путин ньиэп-гаас салааларын судаарыстыбаннай “Роснефть” уонна “Газпром” хампаанньаларга хомуйа сатаабыта.

“АЛРОСА” хампаанньаны маннык киэбинэн тэрийиини көҕүлээччилэринэн кимнээх буолбуттарын туһунан маннык суруйаллар: бастакы брэсидьиэммит М.Е. Николаев, РФ Куттал суох буолуутун сэбиэтин сэкэритээрэ Ю.В. Скоков, “Росалмаззолото” корпорация бэрэсидьиэнэ В.В. Рудаков. өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыттан уонна алмаасчыттартан А.С. Матвеев, Н.Ф. Борисов, А.Д. Кириллин, З.А. Корнилова, В.Ф. Красноштанов, Л.А. Сафонов, С.И. Зельберг, В.В. Пискунов, С.А. Улин.

Хол-буут араарыахха!

Ол сахха хайдах этэй? Дойду үрдүнэн омуктары кытта кыттыгастаах тэрилтэ бөҕө үөдүйбүтэ. Сөһүргэстээн сытар дойду экэниэмикэтин куорҕаллыыр собулҕаһыттар чахчы да суор-тураах курдук мустубуттара. Дьэ, омуктар “инвестициялара” диэн тугун манна илэ билбиппит диэххэ наада.

Алмаас эйгэтэ даҕаны мантан маппатаҕа. Туох да хара баһаам “сайдыылаах омук кыттыгастаах” алмааһы кырыылыыр собуот бөҕө арыллыбыта. Сэбиэскэй кэмҥэ тэриллибит, холобур, Смоленскайдааҕы курдук алмааһы кырыылыыр собуоттар эргитэр харчылара суоҕун туһанан аҥардастыы айбардаабыттара диэн буолар. Холобур, Израиль гражданина Лев Леваев тэрилтэлэрэ. Бу тэрилтэлэр Судаарыстыбаннай пуондаҕа харалла сытар алмаас саппааһын бэрт кылгас кэм иһигэр кураанахтыы сыспыттара баар. Ол туһунан онно-манна суруйалларын оччотооҕуга даҕаны син ааҕар буолуохтааххыт. Санаан көрүҥ, Судаарыстыбаннай пуонданы хорон сиир дьон тугу киһилиэхтэрэй, тугу ордоруохтарай? Хайдахтаах билсии-көрсүү, атыы-кутуу, соболоҥноһуу, сыыгынаһыы-сааҕынаһыы, суксуруһуу буолуой! Хоруупсуйа тутан сиэбит чунуобунньуктара, дьокутааттара лаппа уос-тиис тииһиннэхтэрэ, өссө туох баарый диэн өрөҥкөлөстөхтөрө.

Ол буолан булбаттара кэлиэ дуо — “АЛРОСА” хостуур алмааһын апчарыйарга алыстаахай албаһы толкуйдууллар. “Роскомдрагмет”, Үп министиэрситибэтин, Арассыыйа бырабыыталыстыбатын аппаратын сорох чунуобунньуктарын, Судаарыстыбаннай дуума дьокутааттарын көмөлөрүнэн “АЛРОСА” хампаанньаны икки салааҕа хайытыахха диэн буолар: алмааһы хостуур уонна алмааһы наардыыр, суортуур уонна батарар. “АЛРОСА” алмааһы хостуохтаах — буору сүргэйиэхтээх, тиэхиньикэҕэ хасыһыахтаах, оттон алмааһы суортуур-батарар өттүн “Алмазный центр” диэн туспа тэрилтэ баһылыахтаах диэн. Түгэҕэ биллибэт “алмаас холуодьаһы” оҥостор уххана.

Көстүбэт сэрии күлүктэрэ

“Алмазы России-Саха” (1998 сылтан “АЛРОСА”) хампаанньаны хол-буут арааран баран апчарыйарга туһуламмыт “алмаас сэриитэ” саҕаланар. Алмааһы экспортыырга көҥүл биэрбэккэ “кэнсиэрбэлээһин”, аата-ахсаана суох, ардыгар аптамааттаах дьон арыалдьыттаах бэрэбиэркэ үөһэ бэрэбиэркэ, ревизия үөһэ ревизия, хамыыһыйа үөһэ хамыыһыйа, кирэдьиит тардар үүтү-хайаҕаһы бүөлээһин, араас сымыйа сураҕы-садьыгы тарҕатааһын, хампаанньаны араартааһын букатыннаахтык быһаарыллыбытын курдук, уопсастыбаннаһы тардан туран, араас дьүүллэһиилэри ыытыы. Хампаанньа салайааччыларын туохха буруйдаабатахтарай, ханнык буруйу сыбыы сатаабатахтарай. Таайтарыылаах да, аһаҕас да сааныылар, уора-көстө ыгыы-түүрүү — барыта баара.

Маннык быһыыга-майгыга алмаастаах хампаанньаны Вячеслав Штыров салайбыта сүҥкэн улахан оруолу оонньообутун бары билинэллэр.

Биир мунньахтан бэлиэ түгэннэр

Судаарыстыбаннай дуумаҕа “алмаас сэриитин” биир түгэнин “Сегодня” хаһыакка Анастасия Нарышкина суруйан хаалларбыта баар. Бу 1996 с. от ыйыгар Судаарыстыбаннай дуумаҕа алмаас-бриллиант салаатын сайыннарыыга туһуламмыт Парламент истиилэриттэн матырыйаал.

Хампаанньаны апчарыйа сатааччылар, биллэн турар, “үтүөнµ баҕаран” үлэлииллэрин туһунан салгыбакка лэбэйдииллэр эбит. Анастасия Нарышкина суруйарынан, “Алмазы России-Саха” (АРС) хампаанньа бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыров ол аайы улаханнык манньыйбатах, онон өрүттэр икки ардыларыгар хоп курдук хоруотаһыы тахсыбыт.

Бастаан Арассыыйатааҕы бриллианнары оҥороочулар ассоциацияларын бэрэсидьиэнэ Евгений Бычков бэрт ньуолбардык киирбит: Арассыыйа үрдүнэн соҕотох хампаанньабыт араас таһымнаах бүддьүөттэргэ алмаас атыытыттан киирэр үбүн 70 %-нын ыытар, ол кэнниттэн оҥорон таһаарыытыгар, саҥа “туруупкалары” туһаҕа таһаарыыга хантан үбү-харчыны булуоҕай — оннук харчыта хампаанньаҕа суох!

Бу кэмҥэ болкуоҥҥа олорор “Де-Бирс” корпорация бэрэстэбиитэллэрэ чөрбөҥнөһө түспүттэр.

“Орооһуохха наада, — диэбит урут “Роскомдрагмет” бэрэссэдээтэлэ буола сылдьыбыт Бычков. — АРС хостуур алмааһын элбэтиэх тустаах. Бу эйгэҕэ үлэлиир Арассыыйаҕа баар-суох хампаанньабыт, онон бары кини чэлгийэ сайдарыгар баҕарабыт, бары эппиэтинэһи сүгэбит”.

Манна кэрэспэндьиэн Вячеслав Штыров хоруйун туһунан бэрт баҕайытык суруйар: “Штыров метал гром и молнии”, “гремел г-н Штыров”. Холобур, кини маннык тыллара киирбиттэр:

• Мин көрдөһүөм этэ, үлэҕэ-хамнаска мэһэй-таһай буолбаккытыгар уонна араас тойон Бычковтар халы-мааргы идиэйэлэринэн киирбэттэригэр-тахсыбаттарыгар!

Ол саҕана хампаанньа 4 сыл устата үлэлээбит кэмэ этэ. Ол тухары алмааһы хостооһун сылга 3-4% эбиллэр, 1995 сылга 6 трлн. солк. алмаас батарыллыбыт буоллаҕына, ыраас барыһа 3 трлн. солк. буолбут. Бу деноминациялана илик харчынан — үс ньуула сотулла илигинэ. Штыров биэс сылынан үлэ көрдөрүүтэ 25% эбиллиэ диэбитин чиэстээхтик толорон турар — мин өйдүүрбүнэн, 2000 сылларга хампаанньа ыраас барыһа 10 млрд. солкуобайга тиийбитэ.

Манна Комдрагмет бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Леонид Гуревич алмааһы батарарга аналлаах туспа судаарыстыбаннай тэрилтэ наада диир.

Штыров аһаҕастык этэр: АРС 70% судаарыстыбаннай хампаанньа, Кэтээн көрөр сэбиэккэ баар үрдүкү чунуобунньуктар хампаанньа үлэтин үрдүттэн өҥөйө³ сытан хонтуруоллууллар. Ол итэҕэс буоллаҕына, баһаалыста, судаарыстыбаннай хонтуруол ситимин эбии киллэриҥ — туспа тэрилтэни тэрийэ сатыыр туохха нааданый?

Туохха наадатын эмиэ аһаҕастык этэр: “Роскомдрагмет туһааннаах үлэтин бырахта, ханнык эрэ кэмиэрчэскэй тэрилтэҕэ кубулуйда… Кэмиэрсийэни судаарыстыбаннай салайыы эйгэтиттэн араарар уолдьаста, судаарыстыбаннай эргиэни тохтотуохха наада!”

Ол эбэтэр, Судаарыстыбаннай пуонда алмааһыгар топпокко дьаабыланаҕыт диэбитин тэҥэ.

Чахчы да, алмаас атыытын амтаһыйбыт кэмнэрэ этэ. Сүүһүнэн омуктардыын кыттыгас алмааһы кырыылыыр тэрилтэ баара, Вячеслав Штыров эппитин курдук, туох да барыстара суох, барыта кыраныысса таһыгар тахса турар, ол оннугар чэпчэтиилэрэ диэн туох да хара баһаам. Оттон олохтоох Смоленскай собуотун барыһа-ночоото барыта аһаҕас, 3 тыһыынча киһини үлэнэн хааччыйар, уобалас бүддьүөтүн 20 %-нын үбүлүүр — дьэ, бу дьиҥнээхтик Арассыйа туһугар үлэлиир тэрилтэ. Уоннааҕылар, таах, куорҕаллааччылар. 

Дьэ, бу маннык өйдөөх-санаалаах салайааччылардаах буолан “АЛРОСА” хампаанньа билиҥҥэ диэри “Саха сирин хампаанньата” аатырар. Саха сирэ алмаас ыһылла сытар дойдутун курдук өйдөбүл үөскүүр. Ол туох да куһаҕана суох, бэйэбит алмаас курдук кытаанах, бигэ, эрэллээх дьон буолуохпутун наада.

Суолласта — СУР.