Yakutians.com

Новости Якутии

Үбүлүөйдээх демография? Ыт тырыта тыыттын!

1922 сыллаахха Саха өрөспүүбүлүкэтэ төрүттэммитэ 100 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиэхтээхпит. Бу өрөгөйдөөх күнү көрсө социальнай-экономическай хайысхаларга бэрт элбэх кирбиилэри ситиһиэхтээх этибит даҕаны, дьаҥ дьыбардаахтык дьааһыйан үгүс көрдөрүүлэри “тумнуу” барара бааламмат быһыыта-майгыта үөскээтэ. Ол ситиһиллиэхтээх “сыыппаралартан” биирдэстэрэ демографияҕа сыһыаннаах этэ: өрөспүүбүүлүкэ нэһилиэнньэтин 1 мөлүйүөн киһиэхэ тиэрдии.

Дьэ, бэрт буолуо эбит! Ол эрэн, бастаан эҕэ-дьэҕэ буолан иһэн ханнык баҕарар киһи саарбахтыыр санаата саба халыйан кэлэр дьаабыта: хантан! Хантан ситиһэбит, уолаттар уонна кыргыттар? Моттойолор уонна мойтохолор?

Бэйэҕит санаан көрүҥ. Чэ, бастаан бэйэни алы гынаыахха. Ол курдук, демография көрдөрүүлэринэн Уһук Илиҥҥэ инники күөҥҥэ иһэбит диэххэ — оҕо төрөөһүнүнэн да, киһи үйэтэ уһаанынан да, киһи ахсаана айылҕатын быһыытынан эбиллиитинэн да. Арассыыйаҕа, бадаҕа, 7-с кирбиигэ.

Ол эрэн, доҕоттор, сылга баара-суоҕа 4-5 тыһыынча киһинэн эбиллэбит эбээт, Саха сирин “интернциональнай семьята”! Ол эбэтэр, бары омуктары холбуу тутан. Оттон 1989-1990 сылларга хайдах этэй? Сылга Саха АССР нэһилиэнньэтэ сүүрбэттэн тахса тыһыынча киһинэн эбиллэрэ. Үксэ кэлии дьон суотугар да буоллар, саха да төрүөҕэ баардыҥы этэ.  

Билигин өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин ахсаана 971 тыһыынча киһи диэн буолар. Ол эбэтэр, үбүлүөйдээх көрдөрүүнү ситиһэр туһугар 28 тыһыынча киһи эбиллиэн наада.

Үөһэ этиллибитин курдук, сылга 4-5 тыһыынча эбиллиилээх олорон, бука, мөлүйүөҥҥэ биэс-алта сылынан эрэ чарапчыланар кыахтаахпыт. Оччотугар өрөспүүбүлүкэ оччотооҕу салалтата туохха суоттаммытай, 2022 сылга мөлүйүөн нэһилиэнньэлээх буолуохпут диэн туран?

Биллэн турар, миграннарга. Онтон атын суол суох.

Бэйэҕит билэҕит, ааспыт отучча сыл устата кэлии дьон, кэлии омуктар сахалардааҕар ордук Саха сирин олохтоохторо буолбуттарын.

Биллэн турар, ким эрэ “Сур омуктар икки ардыларыгар атааннаһыыны күөртүү сатыыр” диэхтэрэ эрээри, этэргэ дылы, “за державу обидно”. Миграннара суох хоргуйан өлүөхтээх үһүбүт! Урбаанньыттар, ордук чуолаан тутууну ыга тута сытааччылар (ону кытта саха урбаанньыттара да буоллуннар, улаханнаах эбит, кинилэр сирэйдэригэр суорат кутан салыах суох), кэлии тутааччылара суох эстэн-быстан барыахтара үһү. Судаарыстыбаҕа куттал суоһуур үһү! Суос-сымыйа дойҕох. Туора топпут ооҕуй оҕустар өссө туора барыахтара хаалар диэн аһаҕастык этиэххитин! Туох да социальнай көмүскэлэ, уоппуската-бүлүтүөнэ, чыып-чаап диэн “быраап хачайдыыр” кыаҕа суох үлэһит кинилэргэ ордуга чуолкай. Аҕыйах урбаанньыттан атын ким онтон туһанарый? Судаарыстыба дуо? Өрөспүүбүлүкэ, маннааҕы Уйбаан-Баһылай дуо? Биллэн турар, суох. Бу дьон миллиардынан харчыны дойдуларыгар ыыталлар, барахсаттар диэн ымманыйыҥ. Өрөспүүүбүлүкэ, Арассыыйа харчыта кыраныысса таһыгар куота турар буоллаҕына, онтон ким туһанарый?

Муҥ саатар өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн харчытыгар тутуллар эбийиэктэри олохтоох биригээдэлэринэн туттара сатыах эбиттэр. Баҕар, кэтэх харчыга тутар дьон “Африкаттан гиппопотамнары” да аҕалан үлэлэттиннэр. Оттон өрөспүүбүлүкэ харчыта, олохтоох дьон нолуогуттан таҥыллар бүддьүөт олохтоох дьон туһатыгар үлэлиэхтээх.   

Ити биир эрэ өрүтэ. Миграннар, иккис өттүнэн, судаарыстыбаҕа дьиҥнээх кутталы үөскэтэллэр. Арассыыйа тула араллааннар, геополитика, тас политика бэтиэхэлэрэ, “гибриднэй” уонна террористическай сэриилэр. Ол оонньохолооһун сабаҕаланар “оонньооччуларын” анаан-минээн Арассыыйа иһигэр мунньуу туохха майгынныырый? Холобур, радикальнай ислам диэн баар. Манна кэлээччилэр баһыйар үгүстэрэ, дьон төбөтүн быһарга да идэтийбэтэллэр, араллаан буолар түбэлтэтигэр нуучча-саха-тоҥус диэки буолуохтара суоҕа, саарбахтаамаҥ даҕаны. Төһө да “Арассыыйа гражданнара” аатырбыттарын иһин, хаһан баҕарар “икки сирэйдэниэхтэрэ”. “Москваны кимнээх туппуттарай — бу дьиэлэри, болуоссаттары, собуоттары?” — “Хайдах ким? Биллэн турар Аллах!”. Миграннары кытта маннык кэпсэтии социальнай ситимнэргэ тарҕаммытын үгүстэр көрбүт буолуохтааххыт. Дьокуускай да сахалар куораттара буолбатах, Аллах мусульманнарга анаан айбыт куората буоларын туһунан, этэргэ дылы, “скобкаҕа ылан” кэбиһиҥ.

Онон, Арассыыйа тула, Кыргыстантан саҕалаан Украинаҕа, Белоруссияҕа тиийэ сэрии көрдүгэнин күөртүү сатыыр кэмнэригэр миграннары мунньа сатааһын дойдуну эһэ сатааһыҥҥа тэҥнэниэх тустаах. Европалар бэйэлэрин дьыалалара, муостаах-туйахтаах, тараҕай кутуруктаах абааһылары да мустуннар, оттон Арассыыйа иһигэр саарбах дьону мунньааһын, мин санаабар, сатаммат. Оннук үлүгэрдээх “Европа сыаннастара” наадата суох.

Бу дьон сэбиэскэй былаас эстэрин саҕана Арассыыйаны “биһиги аһатан олоробут” дииллэр этэ. Ону баара, сойуус эстээтин кытта феодальнай тутулга төттөрү курулаан хаалбыттара, били, “аһатан олорбут” дьон аччыктаан айахтарын аппытынан Арассыыйаҕа кэлитэлээн барбыттара. Бастаан кирик-хорук туттар бэйэлэрэ, арыый истэрэ көппөйө түһэн баран туох дииллэрий? “Сахалар сүрэҕэ суоххут, эһигини биһиги аһатан-таҥыннаран олоробут” – дэһэллэр. Онуоха биһиги урбаанньыттарбыт өрөппөөннөһүүлэрэ: “Миграннара суох эстэрбитигэр тиийэбит” – диэн.

Үсүһүнэн, миграннар коррупцияны дириҥэтэллэр. Кинилэр олохторун оҥкула оннук — этэбин дии, феодальнай тутулга дьиппинирэ-дьиппинирэ улугурбут дьон диэн. Кинилэргэ бэрик биэрээһинэ — сиэр быһыыта. “Бакшиш” диэн ааттанар уонна отой омнуоламмат. Бакшиш биэрэр кыахтаах буоллаххына барыта табыллар. Суох буоллаҕына, суох. Кинилэр диаспораларын иһинэн мэлдьи харчы хомуйсуута бараммат — ханнык эрэ чунуобунньугу, тойону-хотуну “атыылаһыыга”, кими эрэ кытта сыһыаны “оҕунуохтааһыҥҥа”. Сымыйа буолбатах.

Биһиги чунуобунньуктарбыт, быраабы араҥаччылааччыларыт ортолоругар айахтарын аппытынан, илиилэрин сарбаппытынан, тылларын салбаммытынан сылдьар дьон суох буолбатахтарын бэркэ диэн билэбит. Миграннары мунньааһын бэрик биэрэр “үтүө үгэһи” букатыннаахтык олохсутуу буолар.

Онон Саха сирин нэһилиэнньэтин миграннарынан элбэтэ сатааһын – Арассыыйаны, Саха сирин кутталлаах быһыыга-майгыга үктэтэ сатааһын буолар.

Санаан көрүҥ. Сабардаабыт хара кырыыстаах ыарыыттан сылтаан саха сахаттан, киһи киһиттэн, бэл, аймахтартан туора туттар, сэрэнэр-сэрбэнэр үйэтэ үөскээтэ. Онуоха, эбиитин эмэһэҕэ тэп диэбиттии, туспа-туора омуктар ампаалыктаһан кэлэннэр аттыгар дугуйданаллара, “килиэпкин” былдьаһаллара төһө бэрдий?

Дьолго диэххэ, өрөспүүбүлүкэ билиҥҥи салалтата демография көрдөрүүлэрин миграннар нөҥүө тупсарар сыалы-соругу тутуспат быһыылаах. Онуоха эбии, куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат дииллэринии, дьаҥ туран кэлии-барыы лаппа аҕыйаата диэн буолар. Оччотугар хара үлэһит идэтигэр үөрэтии, вахтанан үлэни тэрийии инники күөҥҥэ тахсаллар. Бу хайысхаҕа үлэ барбат диэҕи сатаммат. Кырдьыга оннук буоллаҕа — дьиҥ (реальнай) экономикаҕа киһи үлэтэ өссө да өр кэм устата инники күөҥҥэ сылдьыаҕа. Биллэн турар, автоматизация, роботизация сайдар эрээри, “чэрдээх илии” туһата 21-с үйэҕэ, бука, сүппэтэ буолуо.

Биир биллэр суол баар: биһигини үлэ эбисийээнэттэн киһи гыммыта мөккүөрдээх соҕус буоллаҕына, үлэтэ суох киһи бэрт түргэнник эбисийээнэҕэ кубулуйара чахчы. Мөккүөр суох.

Соннук диэн туран – СУР.

Поделиться
%d такие блоггеры, как: