Үүнээйини үөрэтээччилэр биир күннэрэ. ТХНЧИ, Покровскай

Эркээни хочотун үрдүнэн былыттаах халлаан. Сарсыардаттан ойуур уотун буруота тунуйбутуттан хаартыскалар хайдах эрэ дьикти, таабырын талалаах тахсаллар, күһүҥҥү туманнаах күннэри санаталлар.

Бүгүн өртөн ыла түһэрбэтэхпин түһэрдим – өрөспүүбүлүкэбит үлэһит дьонун мэтириэттэрин. Мин фотокамерам “хараҕын далыгар” сүүрбэһис сыллартан саҕалаан, кэлин 1956 сылтан сыал-сорук оҥостон тыа хаһаайыстыбатын култуураларын – туораахтаах үүнээйини, оҕуруот аһын, сүөһү аһылыгар туттуллар үүнээйини уонна сад үүнээйилэрин чинчийбит учуонайдарбытын утумнааччылар түбэстилэр. Таарыйа эттэххэ, быйыл Михаил Сафронов аатынан Саха сиринээҕи Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр института төрүттэммитэ 65 сылын туолла.

 Хотуоппуйу чинчийээччилэр уопуттарын билиһиннэрии (приемка) кэмигэр

Покровскай к. “Селекционнай” түөлбэтигэр ТХНЧИ филиалын дьиэтэ

Судургутук эттэххэ, кинилэр тыа хаһаайыстыбатын үүнээйилэрин араас көрүҥнэрин, суортарын үөрэтэр-чинчийэр, уопут оҥорон тургутар агрономнар. Бу үүнээйилэр сорохторо Саха сиригэр XVII үйэттэн үүннэриллэллэр. Оруос, ньэчимиэн, сэлиэһинэй уонна хортуоппуй.

 Хортуоппуй олордооччу мэтириэтэ

Саха биллиилээх учуонайа, историк, профессор Георгий Прокопьевич Башарин Саха сирин олохтоохторугар туһаайан “географическай пессимизм” туһунан этиитин санатыаҕы баҕарыллар. Учуонай биһиги сирбит олохтоох нэһилиэнньэ хааччыллар аһын-үөлүн толору биэрэр кыахтааҕын үрдүнэн, ону оччо-бачча итэҕэйбэт, аахайбат быһыы олоҕурбутуттан хомойоро.

Туораахтаах үүнээйи селекциятынан дьарыктанааччылар ситиһиилэрэ — бурдук аһы астааһыҥҥа кэлии суортартан хайа да өттүнэн баһыйтарбат саха сэлиэһинэйэ

Саха сирэ 1917 с. өрөбөлүүссүйэ иннинэ бэйэтин сүрүн бородуукталарынан хааччынар этэ. Күн бүгүн, атын сиртэн тиэллэн кэлэр ас-үөл хаачыстыбатын туһунан боппуруос сытыытык турбут кэмигэр, Георгий Башарин тылларын суолтата уон оччонон улаатар! Ону кытта Саха сирэ сүөһү иитиитинэн дьарыктанар эрэгийиэннэр ахсааннарыгар киирэр эбит буоллаҕына, сүөһү аһылыгар туһаныллар үүнээйини үүннэрии үрдүк таһымҥа туруохтаах.

Сахаяна Павлова салайар Сүөһү аһылыгын чинчийэр лаборатория үлэһиттэрэ

Онон өрөспүүбүлүкэҕэ ас-үөл өттүнэн куттал суоһаабата учуонай-агрономнар ситиһиилэриттэн быһаччы тутулуктаах.

“Туораахтаах үүнээйилэр” бөлөхтөрүн салайааччыта Елена Владимирова “Туймаада” сэлиэһинэй суорда ыһыллыбыт уопут оҥорор бааһына аттыгар.

Саха сиригэр, ол аата “үүнээйи ыһыытыгар сэрэхтээх дойдуга” (территории рискованного земледелия) ньэчимиэни ыһыыга охсуллубут аан дойду рекордун туһунан кыра да буоллар дьоһуннаах историческай бэлиэтээһини кытта билсиҥ.

 Саха ньэчимиэнин суортара

Архыып матырыйаалларыттан (https://alertino.com/ru/204358): 1935 сыллаахха, тыа хаһаайыстыбатын бастыҥ үлэһиттэрин сүлүөттэриттэн кэлэн баран, Таппагаров Николай Семенович холкуоһугар ньэчимэни үүннэриигэ рекорд олохтуур санааны ылыммыта: сэттэ гектардаах сири солооһуннаан баран умаппыттар (күл уоҕурдуу тахсыбыт), эбии ноһуомунан уоҕурдубуттар, хаста да хоруппуттар, хаста да бараналаабыттар, хаары типтэрэн нүөлсүппүттэр уонна, дьэ, ньэчимиэн талыы сиэмэтин ыспыттар. Биир гектар лоскуй сири ордук кыһанан оҥорбуттар – манна сирэ олус сымнаҕас, көп буолбут. Ол түмүгэр 1936 с. күһүнүгэр бу уопут оҥоһуллар бааһынатыттан холкуостаахтар биир гектартан 42-46 центнер үнүүнү, оттон ордук кыһаллан оҥорбут лоскуйдарыттан, ол аата 0,98 гектартан 128 центнер (ол аата биир куоласка сэттэ уонтан тахса туораахтаах эбит) ньэчимиэни ылбыттар. Бу 1936 с. атырдьах ыйын 17 күнүнээҕи официальнай ааҕынан бигэргэммит аан дойду рекорда буолар.

Ньэчимиэн хонуута долгулдьуйан олорор. Даҕатан эттэххэ, ньэчимиэни бырамыысыланнас таһымынан Аляскаҕа (АХШ) чааһынай хампаанньалар үүннэрэллэр. Ону Хотугу Америка сиригэр-уотугар 400 сыл анараа өттүгэр Саха сиригэр ньэчимиэни уонна оруоһу ыспыт, салгыы ону Аляскаҕа, онтон Калифорнияҕа көһөрбүт нуучча дьоно төрүттээбит буолуохтаахтар. Саха сиригэр ньэчимиэн уонна оруос оччоҕо да куһаҕана суох үүнүүнү биэрэллэрэ. Чуолаан бу култуураларга олоҕуран аан дойдуга бурдугу ыһар саамай хотугу тыа хаһаайыстыбатын киинэ үөскээтэҕэ.

 Туораахтаах үүнээйилэри селекциялааһын уонна сиэмэлэрин таһаарыы бөлөҕө

Николай Семенович атын стахановец-бааһынайдары кытта М.И. Калиниҥҥа киирэ сылдьыбыта, М.Н. Тухачевскайга кытта көрсүспүтэ (кини рекордсмеҥҥа бэйэтин тус бэстилиэтин бэлэхтээбитэ). Сийиэс кэмигэр Н.С. Таппагаров холкуоһун уонна рекордун туһунан дакылаат оҥорбута. Дакылааты истибит учуонай-агрономнар саха холкуоһун үлэтин-хамнаһын улаханнык интэриэһиргээбиттэрэ.

 Институт Покровскайдааҕы салаатын бэтэрээннэрэ

 “Зерновик” бэтэрээннэр эдэр кэллиэгэлэрин кытта

 М.Г.Сафронов аатынан ТХНЧИ бэтэрээннэрэ

Сүөһү аһылыгар аналлаах үүнээйилэр сиэмэлэринэн дьарыктанааччылар аҕа табаарыстарын кытта

ТХНЧИ Покровскайдааҕы уонна Нөмүгүтээҕи бэтэрээннэрэ көрсүһүүттэн үөрэллэр

1936 с. ахсынньы 20 күнүгэр В.И. Ленин аатынан Бүтүн Сойуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын академиятын бэрэсидьиэнэ Муралов Л.И. туораахтаах култуура сиэксийэтин пленумугар Николай Семенович дакылаат ааҕарын тэрийбитэ. Аан дойду рекордун туһунан “Правда” хаһыакка бэччээтэммитэ, бастакы балаһаҕа рекордсмен мэтириэтэ тахсыбыта. Ону таһынан “Крестьянская газета” уонна да атын хаһыаттарга. 1937 сыл саҥатыгар холкуос рекорд охсубут бурдугун киистэлэрэ I Бүтүн Сойуустааҕы норуот хаһаайыстыбатын ситиһиилэрин быыстапкатыгар туруоруллубуттара…

Таппагаров Н.С. 1964 с. ахсынньы 31 күнүгэр, 85 саастааҕар Бүлүү куоратыгар өлбүтэ.

Улааттахпына агроном буолуом!

Хортуоппуйу чинчийээччилэр “сиэнчэрдэр” бааһыналарын саҕатыгар

 Хортуоппуйу үүннэрии туруу үлэһиттэрэ

Сүөһү аһылыгар аналлаах култууралары селекциялааһыҥҥа уонна сиэмэлэрин таһаарыыга лаборатория үлэһиттэрэ. Лаборатория сэбиэдиссэйэ Валентина Алексеева – уҥаттан үһүс

 Агрономнар үс көлүөнэлэрэ көрсүстэ

Курааны кураан диэбэккэ, үрдүкү научнай үлэһит Лидия Петрова оруоһун үүнүүтэ куһаҕана суох

АГАТУ устудьуоннара Сүөһү аһылыгын лабораториятын сад-отон салаатыгар практикалана сылдьаллар. Үрдүкү научнай үлэһит Валентина Белевцованы кытта.

Саха сэлиэһинэйин эксперименниир хонуута. Уоттан сэрэтэр быыстардаах

Селекцияҕа уонна сиэмэни таһаарыыга лаборатория эдэр үлэһитэ Иван Бардеев горох уонна бобтар эгэлгэ суортарын чинчийэр

Эбиэс дьоһуннаах үүнүүлээх бааһынатын аттыгар научнай үлэһиттэр Анна Протопопова уонна Лидия Петрова

СӨ НА академига, ТХНЧИ кылаабынай научнай үлэһитэ Полина Охлопкова (хаҥастан иккис) “Россельхозцентр” ФГУ филиалын салайааччыта Агнесса Данилованы (хаҥас), Саха сиригэр Сири оҥорууга сулууспа ГУ начаалынньыгын э.т. Александра Алексееваны (уҥатан үһүс) уонна ити сулууспа начаалынньыгын солбуйааччыта Валентина Винокурованы кытта кыстыыр оруос үүнүүтүн көрөллөр. Сотору хомуур саҕаланыа.

Саха сиригэр XVII үйэттэн тарҕаммыт “лэппиэскэ аһа” оруос, дьэ, маннык үүнэр

 Оруос аһа

Үрдүкү научнай үлэһит Мотрена Самсонова кэллиэгэтин, Саха сиригэр Сири оҥорууга сулууспа ГБУ начаалынньыгын солбуйааччыта Валентина Винокурованы кытта

 Бэйэм турабын – «над пропастью во ржи»)))

Ааптар: Алексей Пудов