Суруйда: Сур.
Бассаапка Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга В.С. Поскачин этиитэ тарҕанарын дьон-сэргэ күүскэ сэҥээрэр.
“Минсельхоз диэн, дьиҥинэн эттэххэ, сэбиэскэй былаас, “плановай экономика” тобоҕо хаалан сылдьар. Артефакт. Аҕыйах киһилээх департамент да сөп буолар. Үбү-харчыны улуус уонна нэһилиэк таһымыгар быһаччы бюджекка көрөрү ситистэхпитинэ эрэ тыа хаһаайыстыбата сайдар кыахтаах. Билиҥҥи кэмҥэ минсельхоз структурата сөп түбэспэтин өйдүүр кэм кэллэ дии саныыбын. Системнай уларытыы киллэрдэххэ эрэ тыа хаһаайыстыбата сайдар суолга үктэниэҕэ. Совхозтары ыспыттара, ол курдук минсельхоз эмиэ урукку киэбин уларытыахтаах этэ. Ол кыаллыбатаҕа баччааҥҥа диэри адаҕа буола сылдьар диэххэ сөп”, – диэбит Владимир Семенович.
***
Кырдьыга оннук – артефакт. Былыргыттан хаалбыты соруйан “бүөбэйдээһиҥҥэ” майгынныыр. Чуолкайдыыр буоллахха маннык.
Былыр, сэбиэскэй саҕана, “былааннаах экэниэмикэ”, судургутук эттэххэ, киһиэхэ барытыгар, хамсыырга-хамсаабакка барытыгар туһуланар этэ. Киһини-сүөһүнү, оҕону-дьахтары барытын ааҕаллара, үбү харчыны онно барытыгар тэҥнээн үллэрэллэрэ. Дэлэҕэ “планово-распределительная система” диэн аатырыа дуо! Барытын тэҥнээн үллэрэ сатыыллара, “тарбаҕынан ыйан” салайаллара – “ручное управление”.
Сопхуостары эһии кэнниттэн “сис бааһынайдары” анааһын саҕаламмытын өйдүүгүт дуо? Нэһилиэккэ бу киһи “сис баай” буолар, атыттар бука бары кини тула мөхсөҕүт диэн буолбута. Биллэн турар, хайдах да сатамматаҕа – дьон да өйдөөбөтөҕө, “систэр” да кыамматахтара. Социальнай быһыы-майгы наһаа тыҥаан, дьон быстан “үүт харчыта” диэн барбах бэрсэр буолбуттара.
Дьэ, бу “былаанныыр экэниэмикэттэн”ордон хаалбыт “распределительнай система” билигин да алдьатан олорор. Арассыыйа үрдүнэн – оннооҕу олигархтар баайдарын бэйэлэрэ ситиспэтэхтэрин, эмиэ анабыл быһыытынан, бүтүн норуот хара көлөһүнүн босхо кэриэтэ апчарыйбыттарын түмүгэр байбыттарын билэбит.
Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин оччотооҕу салайааччылара “ырыынак экэниэмикэтин” кистэлэҥнэриттэн биири бигэтик өйдөөбүттэрэ – баай дьон баар буолуохтаахтар диэн. Ол баай дьону анааһынтан, көрүллэр харчыны үллэрээһинтэн ордук дьол баар буолуо дуо, ама, бу орто дойдуга!
Ол наадатыгар “үлэ күөстүү оргуйуохтаах”, үтүмэн үгүс чунуобунньук тиийиммэт үлүгэрэ буолуохтаах. Үөһэттэн түһэр үбү-харчыны дьоҥҥо көдьүүстээхтик туһаайарга тиритэ-хорута үлэлиибит диэн дакаастыахха, кыра-хара киһи өйдөөбөт, “иирбит аҕабыт дьыалатыныы” схемалары тэрийиэххэ, үп сырыытын муннарар үрүт-үөһэ тэрилтэлэри тэрийиэххэ наада.
Ааспыт кэм устата төһө тэрилтэ бүддьүөт үбүгэр торолуйан баран кэтэх бас билиигэ көстө эбэтэр сүтэн-иҥэн хаалла?
Улуус, куораттааҕы уокурук аайы баар тыа хаһаайыстыбатын управлениелара (департаменнар).
Биэс судаарыстыба-бүддьүөт тэрилтэтэ баар – “СӨ Агропромышленнай тиһигин ресурсаларынан хааччыйыы киинэ”; “Сири оҥоруу сулууспата “; «Ас-үөл технологияларын киинэ»; “ТХМ Мелиорацияҕа уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйыыга управлениета”; “Сахаагроплем”.
Үс хааһына тэрилтэтэ: «Саха сүөһүтэ »; «Өлөөкө-Күөллээҕи сылгы собуота»; «Березовскай» таба иитэр тэрилтэ.
Бааһынайдар (фермердэр) уонна кэпэрэтииптэр ассоциациялара – АККОР.
Ону кытта алта аахсыйалаах уопсастыбалар бааллар: «Дьокуускайдааҕы килиэп кэмбинээтэ» АУо; «Дьокуускайдааҕы көтөр фабриката» АУо; «Саха сирэ» ҮАПК АУо; «Сахабулт» ҮАПК АУо; «Туймаада» ҮАПК АУо уонна «Туймаада» Агрохолдинг АУо; «Якутопторг» АУо.
Көрөргүт курдук, “туймаада-аймах” тэрилтэлэр аҕыйаабыттар. Туймаада-агрохолдинг иһинэн Хатастааҕы сибиинньэ ферматын, Нерюнгритааҕы көтөр фабрикатын курдук тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарар, ол аата “сытыйа байар” кыаҕа суох тэрилтэлэр хаалбыттар. Оттон хаһан эрэ, холобур, “Туймаада-нефть”, “Туймаада-лизинг” курдук нүөл тэрилтэлэр бааллара эбээт – судаарыстыбаннай тэрилтэлэр. Олор хаһан судаарыстыбаннай бас билииттэн (ГУП) аахсыйалаах уопсастыба (АУо) буолан хаалбыттарын тыа дьоно билбэккэ да хаалбыт буолуохтаахтар.
Бу хампаанньалар тыа хаһаайыстыбатын бүддьүөтүн, ол эбэтэр тыа дьонун үлэлээн иитиллээччилэрин суотугар торолуйан бараннар, кэтэх бас билиигэ сыалбас гынан хаалбыттара диэн быһаччы этиэххэ наада. Онон-манан манньыппакка. “Сатабыллаах саһыл саҕаланар” – үп сырыытыгар “абааһы атаҕын тоһутар” бутуур схеманы толкуйдааһын “туһата” итиннэ сытар. Биллэн турар, сокуоннарбыт оннуктар эрээри, сүөргү соҕус буолбатах дуо?
Ол иһин Владимир Поскачин сөпкө этэр диибин. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ харчыны үллэрэр, ол аата ким “байарын” аныыр биэдэмэстибэ буолан бүтүөхтээх. Баҕар, ол “үллэһик” билигин арыый “цивилизованнайдык”, араас тендер-аукцион-куонкурус нөҥүө барара буолуо эрээри, ырыынак үйэтигэр “былаанныыр-үллэрэр систиэмэ” (планово-распределительная система) хайдах да көдьүүстээхтик үлэлиэн сатаммат.
Владимир Поскачин олохтоох салайыныыга уларыта тутуу төрдүттэн сыыһа баран эрэрин туһунан хара маҥнайгыттан эппитэ. Саха сирин Арассыыйа соҕурууҥу уобаластарын кытта сөрүү тутан биир сокуонунан дьаһайа сатыыллара хайдах сатаныай.
– Олохтоох салайыныы нэһилиэктэр таһымнарыгар тоҕо мөлтөхтүк үлэлиириий? Үбүнэн хааччыллыбыт боломуочуйалара суох, – диир кини. – Тыа хаһаайыстыбатын боломуочуйаларын кинилэргэ биэрэр киһи, дьэ, үлэлиэ этилэр. Хас нэһилиэк аайы норуот дьокутааттара бааллар, онон түспүт үбү төһө көдьүүстээхтик туһаналлара бэйэлэрин эппиэтинэстэрэ буолар. Саамай сүрүнэ, тыа хаһаайыстыбатын салайыы саҥа систиэмэтэ үөскүө этэ. Дьон көҕөр, ол аата олохтоох салайыныы эппиэтинэһигэр олоҕурбут систиэмэ. Дьокуускайга олорор, сүөһүгэ хайа өттүнэн чугаһыыры билбэт чунуобунньуктар быһаарыыларынан буолбатах.
Кырдьыга оннук! Соҕуруу, дьон-сэргэ элбэх, куораттардаах, чугас-чугас нэһилиэнньэлээх пууннардаах, быһата, ырыынактаах дойдуга олохтоох салайыныы бэйэтин бэйэтэ хааччынан олоруон сөп. Оттон биһиги курдук дойдуга туох ырыынага кэлиэй, билэрбит эрэ тыа хаһаайыстыбатыгар көрүллэр бүддьүөт үбэ. Онтубут ханан эрэ үөһэнэн сылдьар!
Ол харчы быһаччы нэһилиэктэргэ тиийиэхтээх, олохтоох дьокутааттар ол харчыны туһалаахха, кэскиллээххэ аныахтаахтар. Ону олоххо киллэрии сыыһа барар буоллаҕына, дьокутааттар муста охсон көннөрүү киллэриэхтээхтэр, дьаһайыахтаахтар, сүнньүн булларыахтаахтар. Ол иһин олохтоох салайыныы диэн баар буоллаҕа.
Бу бүтүн Арассыыйа үрдүнэн бүрүүкээн турар кыһалҕа буолар. Ааттаах-суоллаах 90-с сылларга ылыллыбыт сокуоннар харгыс буолаллара сымыйа буолбатах. Оттон Судаарыстыбаннай дуумаҕа билигин хаһааҥҥытааҕар да үгүс дьокутааттаахпыт дэһэбит, онтон туох туһа баарый? Дьокутааттарбыт Саха сиригэр федеральнай сокуоннар олохтоох быһыыны-майгыны учуоттуур буолалларын туһугар үлэлиэхтээхтэр эбээт! Ол иһин этиһэн-охсуһан туран кинилэри быыбардыыбыт. Барахсаттар тоттук сырыттыннар диэн буолбатах. Ол эбэтэр кинилэртэн ирдиир, кинилэргэ туруорсар наада.
Бассаапка бу боппуруоһу киэҥник дьүүллэһиэххэ дииллэр. Саамай сөп – дьүүллэһэрин ааһан, күүскэ туруорсуох тустаахпыт!
Дьэ соптоох этим.