Улуу Хоро оҕонньор хантан кэлбитэй?

Үһүйээн муҥунан биһиги, сахалар, хоролор диэн түҥ былыргы өбүгэлэрдээхпитин билэбит. Улуу Хоро оҕонньор хаһан эрэ ааттаах аллаах оҕуһун дуу, кунанын дуу миинэн кэлбитэ, бу дойдуну булбута диэн буолар. Онтон ыла саха омук хонуу муҥунан хороҕор муостааҕы хото ииттэн барбыт.

Ону арыый атыннык, быдан дириҥэтэн толкуйдуур учуонай-аймах суох буолбатах эбит. Ол курдук,  2012 сыл алтынньы 24-26 күннэригэр Дьокуускайга Л.Н. Гумилев төрөөбүтэ 100, Г.В. Ксенофонтов төрөөбүтэ 125 сылларыгар анаммыт “Всадники Северной Азии и рождение этноса: этногенез и этническая история саха” диэн бүтүн Арассыыйаааҕы научнай кэмпириэнсийэ буолан ааспыта.

Онно кыттыыны ылбыт история наукатын доктора, РНА СО Монголоведениеҕа, буддологияҕа уонна тибетологияҕа институтун сүрүн научнай үлэһитэ Булат Зориктуев соһуччу соҕус түөрүйэлээх эбит.

Ол курдук, туох баар монгуол-бүрээт тыллаахтар төрүттэринэн дунху диэн биистэр буолалларын туһунан баар. Ол дунхулар саамай чугас өбүгэлэринэн хори диэн ааттанар биистэр буолаллар. Оттон “хор” диэн Тибет олохтоохторо монгуоллары ааттыылларын учуоттуур буоллахха, “хордар” билиҥҥи уонна урукку монгуол хааннаахтарга уонна да атын “хор” (хур) диэнтэн тахсар ааттаах биистэргэ өбүгэлэринэн буолаллар. Холобур, хоролорго, курыкааннарга. Биһиги эрабыт иннинэ I тыһыынча сыл иккис аҥаарыгар хори-монгуоллар Ляохэ өрүс үөһээ тардыытыттан билиҥҥи Корея тумул арыытыгар кэлбиттэр уонна Когурё (Корё) диэн омугу уонна судаарыстыбаны төрүттээбиттэр. Ону таһынан, бу хори-монгуоллар Кореяттан ураты Амур аллараа тардыытыгар олорбуттарын туоһутунан кинилэр хаалларбыт “Покровскай” култууралара буолар диир эбит учуонай.

Дьэ, кини этэринэн, хоролор Өлүөнэҕэ Амур аллараа тардыытыттан кэлбиттэр. Үһүйээҥҥэ үөтүллэр Хоро сириттэн — “Кори судаарыстыбатыттан”. Былыргы кытай уонна кэриэй үөрэхтэрэ чопчулуулларынан, бу “Кори судаарыстыбата” Кытай бас билэр сирдэриттэн хотугулуу-илин сытара үһү.

Кэриэйдэр омук быһыытынан үөскээһиннэригэр Алтай биистэрэ улахан сабыдыаллаахтар дииллэр даҕаны, дьиҥэ, хотугу палеоазиатттар оруоллара быдан улахан эбит. Ону аныгы генетиктэр чинчийиилэрэ бигэргэтэр. Ол курдук, кэриэйдэр митохондриальнай ДНК-ларын эгэлгэтин 70-80 %-на Хотугулуу-Илин Азия олохтоохторун, ол эбэтэр палеоазиаттары кытта чугас эбит. Оччотугар кэриэйдэр өбүгэлэрэ уонна палеоазиаттар Амур аллараа тардыытыгар биир этнос буолан олорбут буолан тахсаллар. Этногенетика өттүнэн, кэриэйдэр (когурёстар) палеоазиаттар “хоролордуу” умнастарыгар чугастар диэн буолар.

Судургу соҕустук, онон-манан орута түһэн быһаардахха, дьэ, ити курдук. Ол эбэтэр, сорох учуонайдар чинчийиилэринэн, саха уонна кэриэй түҥ былыргыттан тыгыалыыр биир хааннаах буолуохпутун сөп. Тыллара даҕаны онон-манан майгынныыр өрүттэрдээх диэн буолар. Үгүс учуонайдар кэриэй тылын туспа бүгэн үөскээбит тыл диэн ааттыыллар, оттон сорохтор алтай аймах тылын “гипотетическай”, ол эбэтэр сабаҕаланар сорҕото дииллэр эбит.

Хайдаҕын да иһин, Саха сиригэр араас кэмҥэ кэлбит кэриэйдэр сахалары кытта эйэ-дэмнээхтик биир тылы булан, оҕо-уруу тэринэн, удьуор тардан олорбуттара мэлдьэх буолбатах. Баҕар, хааннара тардара буолуо, ким билиэ баарай — былыргы быдан дьылларга буолан ааспыт будулук быһыыны-майгыны.

Валерия Теменхон