Дьикти кэмҥэ олоробут. Уларыйыы-тэлэрийии бөҕөтө. Суох, “билим-тиэхиньикэ өрөбөлүүссүйэтин” туһунан эппэппин — ол өссө кыра дьыала. Киһи уларыйар кэмигэр олоробут. “Киһи — омук — норуот — дойду — орто дойду” глобальнай тиһик уларыйар кэмигэр.
Дьэ, “информация үйэтигэр” олорорбут быһыытынан, киһини олоҕун усталаах-туоратыгар тулалыыр эйгэттэн, үөрэх ситимиттэн “бырагырааммаланар” массыына курдук көрүөххэ сөп. Оттон киһи тугунан “бырагырааммаланарый”? Биллэн турар, тыл нөҥүө! Тылбыт-өспүт хайдаҕый да, тускулбут оннук буолар. Ол тускулбутугар олоҕуран кэскилбитин тутабыт.
Дьиҥ саха тылын ылбычча көстүбэт кылыытын сыыһа туппут буоллахпытына, устуоруйабытын, олохпутун-дьаһахпытын көрүнэбит эрэ, орто дойдуну, киэҥ куйаары анаарабыт эрэ, култуурабытын, уус-уран айымньыларбытын ырытабыт эрэ — туох да билбэт, баҕар, отой туспа-туора тойугу туойа сылдьар буолуохпутун сөп. Ыраата барбакка эттэххэ, билиҥҥи дьон үксэ “санньыйбыт” уонна “сонньуйбут” диэн тыллары араарбат. Холобур, санньыар санааҕа түһэн, ол эбэтэр “санньыйан” олорор киһини “сонньуйар”, ол эбэтэр күлэн мүчүҥнүү олорор киһиэхэ кубулутан кэбиһэллэр. Төттөрү өттүгэр! Ол эбэтэр Ыра Чаҕаан диэн ырыаһыт баар. Былыр Ырыа Чаҕаан диэн буолар этэ. Аймахтарбытыгар хакаастарга “чатхаан” (чадыҕан) диэн музыка үнүстүрүмүөнэ баар эбээт. Ол билигин кэлэн “ыра” буолуо ини, “чаҕаан” буолуо ини.
“Вначале было слово” — бастаан информация барар, ол аата “бырагырааммаланар”. Онтубут таҥнары, сыыһа-халты эбэтэр үһү-таамах буоллаҕына хайдаҕый?
Тыл уонна алдьархай ааҥнааһына
Тыл күүһэ алдьархайга тиэрдэр.Биир омук икки тус туһунан тыллаах буоллаҕына хайдах буоларый? Холобур, ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа, чэ, Петр I саҕаттан диэххэ, “элиитэ” уонна кыра-хара норуот, туох да омуна суох, тус-туһунан тыллаах этэ. Дворяннар бэйэ бэйэлэрин кытта үксүн француз тылынан кэпсэтэллэрин өссө аахсыа суохха сөп. Сүрүнэ, нууччалыы тылынан өйдөспөттөр этэ кинилэр!
Холобур, өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн кыраныысса таһыгар күрээбит дворянин-офицер ахтыытын өйдөөн хаалбыппын. Харбиҥҥа күрээн иһэн бааһынай буолан кубулуна сатаабыт, бу муҥнааҕыҥ. Өрүһү туоратар бааһынайдарга, санаатыгар, “простолюдин” курдук саҥара сатаабыт. Анарааҥҥылара истэн эрэ кэбиспиттэр уонна: “Барыта үчүгэй буолуо, барин” — диэн буолбут. Дворянин эппит: “Мин барин буолбатахпын эбээт, син эмиэ эһиги курдук бааһынайбын”. “Ээх, барин, ону-маны остуоруйалаама, бариннар тылларын биһиги олус бэркэ араарабыт, өйдөөбөппүт да буоллар” — диэбиттэр анарааҥҥылара. Уонна Кытай кытылыгар үчүгэй баҕайытык туоратан биэрбиттэр.
Ол эбэтэр, 100 сыл анараа өттүгэр Арассыыйа импиэрийэтигэр икки тус туһунан омук баар этэ диэххэ сөп: биир өттүгэр — бааһынайдар, атын кыра-хара дьоннор уонна араас “туора урдустар”, иккис өттүгэр — бариннар. Тус туһунан тыллаах, култууралаах, майгылаах-сигилилээх араҥалар. Арассыыйа олохтоохторо уонна “Арассыыйа европеецтара” диэххэ сөп.
Судаарыстыба гражданнара икки тус туһунан “омуктарга” хайдыһыылара мэлдьи айдааннаахтык түмүктэнэр. Биир үйэ анараа өттүгэр Арассыыйа импиэрийэтэ сууллубута, дойду кыа хаан кылдьыылаах гражданскай сэрии кырыыһыгар ылларбыта. Мэлдьи оннук буолар. Судаарыстыба кыраныыссата алдьанар, сирин-уотун былдьатар, хаан олбохтонор, киһи үөйбэтэх-ахтыбатах дьоно былааска күүгэн курдук көбөн тахсаллар.
Ыраата барбакка Украинаны көрүҥ. Хайдах да ааттаабыттарын иһин ол дойдуга 2014 сыллаахха өрөбөлүүссүйэ буолбута. Оттон “революция” диэн тыл, хайдах да эргиппитиҥ иһин, “переворот” диэн тылбаастанар. Оттон “өрөбөлүүссүйэ” ханнык да судаарыстыбаҕа Конституцияны кэһии буолар. Улахан буруй. Ол эбэтэр, былааһы күүс өттүнэн сууллардыҥ да Конституция тохтуур — судаарыстыба үрдүнэн ханнык да суут-сокуон суох буола түһэр. Бэйэҕит билэҕит, Крым дьоно-сэргэтэ ону туһанан, ол эбэтэр, Украина судаарыстыбатыгар Конституция дьайыыта тохтообутунан, референдум ыытан Арассыыйаҕа холбоспуттара. Манна эмиэ оһол-төрүөт төрдүнэн тыл бэлиитикэтэ буолар. “Мова” уонна нуучча тылын күөнтэһиилэрэ.
Норуоттар икки ардыларынааҕы сокуоннарга “сепаратизм” буруйданар даҕаны, “право на самоопределение” биһирэнэр даҕаны. Этэргэ дылы, сыарҕа сыҥааҕын курдук — хайа баҕарар диэки хайыһыннарыахха сөп. Бэл, “Арассыыйа Крымы норуоттар икки ардыларынааҕы сокуоннары кэһэн туран былдьаата” диэн украиналар үҥсүү да кыайан түһэрбэтилэр. Ырааҕынан эргитэн үҥсэн көрбүттэрэ даҕаны, анарааҥылар туох да күттүөннээҕи оҥорботулар. Тылларынан эрэ өйөөтөҕө буолаллар.
Сорох дьон сааҥсыйалары Арассыыйаны накаастааһын курдук өйдүүр даҕаны, оннук буолбатах. Күн бүгүн Арассыыйаҕа сыбыыр саҥаттан саҥа сааҥсыйалара сокуоннайа суохтар. Тоҕо диэтэххэ, итинник сааҥсыйалар ХНТ Куттала суох буолуу сэбиэтинэн бигэргэниэхтээхтэр. Ол суох, ол эбэтэр, сокуоннайа суох сааҥсыйалар. Биллэн турар, сокуоннай суох аата сокуоннайа суох. Үгүс дойдулар тылларыгар эрэ “сааҥсыйалыыллар”. Германия “2-с Хотугу сүүрээнин” санааҥ. АХШ да Арассыыйаны кытта эргинэрин тохтоппот – сэдэх металларга, космоска эргиэннэрэ эбиллэн иһэр. Европа атын да дойдулара барыстаах эргиэнтэн аккаастаныахтара дии саныыгыт дуо, ханнык эрэ Украина туһугар?
Ханнык баҕарар өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн, үгэс курдук, судаарыстыба сирэ-уота кыччыыр, экэниэмикэтэ буорайар, эстии-быстыы барар, өлүү-сүтүү саҕаланар, гражданскай сэрии турар. Холобур, Донбасс сэриитэ. “Арассыыйаны кытта сэриилэһэбит” диэхтииллэр даҕаны, Украина үрдүнэн ыйанан турар “сир аргыстара” ону бигэргэппэттэр. Буолаары буолан, ол АХШ “аргыстара”.
Хайдыһыы чуумпу хаһыыта
Хайдыһыы хаһыытыы-хаһыытыы барар. Каасталарга араарыы оҕо эрдэхтэн саҕаланар. Туох-ханнык иннинэ, элиитэ оскуолаларыттан. Дьиҥинэн, уопсай үөрэхтээһин диэн баар этэ — улуу хамсааһын. Оҕону барытын үөрэхтээһин.
Уопсай үөрэхтээһин диэн тугуй? Бу — дьон өйүн-санаатын, кутун-сүрүн кэлим сайдыыта. “Коллективный разум”, “коллективный интеллект” диэн ааттаан араас омук учуонайдара үөрэтэ сатаабыт өйдөбүллэрэ. Нуучча улуу учуонайа Вернадскай түөрүйэтин өйдөбүлүн олоххо киллэрии баар-суох ньымата: “биосфераны” саҥа турукка — “ноосфераҕа” (өркөн өй эргимтэтигэр) киллэриигэ.
Ааспыт үйэ саҥатыгар бассабыыктар уопсай үөрэхтээһини тэнитэннэр сайдыыга хайдах курдук улахан хардыыны оҥорбуттарын санаан көрүҥ. Сүүрбэһис үйэ саҥатыгар 80 % үөрэҕэ суох дойду баара-суоҕа 10 сыл иһигэр бөдөҥ индустриальнай, өссө уон сыл иһигэр космоһу баһылаабыт судаарыстыбаҕа кубулуйбута. Ол быыһыгар биэс сыл устата барбыт киһи-аймах устуоруйатыгар саамай улахан сэриини кыайбыта. Оҕону-урууну күкүр иһиттэн күүстэринэн хостоон ылан, интэринээттэр ситимнэрин тэрийэн ССРС норуоттарын үрдүнэн билии-көрүү көстүбэт “халлаанын” — “ноосфера” утаатын тэнитэннэр. Киһи төбөтө билиини-көрүүнү быһаччы буолбатах буоллаҕына, онно дьулуһууну салгынтан ылар — “идеи витают в воздухе”.
Хрущев, онтон Брежнев саҕана оҕолору “элиитэҕэ” уонна “сылаабайдарга” араарыы кэнниттэн уопсай үөрэхтээһин күүһэ улам өһүллэр аакка барбыта. Биллэн турар, аналлаах оскуолалары, холобур физмат-оскуолалары бүтэрбит оҕолор дойдуларыгар оҥорбут үлэлэрэ кырата суох буолуо эрээри, баҕар, АХШ “кремний хочотугар” оҥорор үтүөлэрэ өссө улахан буолаарай? Тоҕо диэтэххэ, кыратыттан “элиитэ” аатырбыт оҕолортон сорохторуттан баҕас тохтуу-тохтуу үтүөнү күүтэриҥ буолуо. Олох муудараһа оннук.
Оттон норуоту быстах-быстах быталаан үөрэтии, онон-“элиитэни” тэрийэ сатааһын көлдьүн көччүйүү буолар. Буолаары буолан саха курдук улахана суох омукка. Буоллун, аҕыйах оҕо баҕар улахан ситиһиилэниэҕэ — онтон саха норуота “уһун соннонуо” дуо? Саарбах. Ол тахсыбыт оҕолор “саха элиитэтэ” диэн буолуохтара суоҕа — кыараҕаһа бэрт буолуо.
Аны туран, сахалыы билэр уонна сахалыы билбэт сахаларга арахса сатыыбыт. Эбэтэр оҕолорун сахалыы үөрэтэ сатаабат уонна сахалыы эрэ үөрэтэ сатыыр сахаларга арахсыы. Быһата, сахатыйа сатыыр сахалар уонна онно улаханнык наадыйбат эбэтэр көһүүннүк сыһыаннаһар сахалар.
Урут даҕаны оннук көстүү баар этэ эрээри, оччолорго сахалыы билбэт сахалар аҕыйахтарынан туох да утарсыы суоҕун кэриэтэ этэ. Билигин сахалыы билбэт уонна наһаа “сахатыйа” сатаабат саха туох да халыҥ араҥата үөскээтэ уонна сыыйа “тыа уонна куорат сахалара” диэн өйдөбүлгэ көһөн эрэр.
Биллэн турар, саастаах дьон ортотугар ол биллибэт. Оттон социальнай ситимнэр эдэрдэргэ аналлаах ханаалларыгар хайдаҕый? Үөхсүү кэлтэйдии “куораттар” өттүлэриттэн барар диэтэххэ сымыйа буолбата буолуо. “Деребастар”, “мамбеттар”, “бааскалар”, “быдло” уонна да атын оннук-маннык сэнээһин элбэх. Ону омук эспиэрдэрин этиилэригэр самыы тутан быһаарыахха сөп.
Дьон өйүн-санаатын талбыттарынан дьаһайар (манипуляциялыыр) дьон былыргыттан билэллэр: кыра ычалаах киһини “муннуттан сиэтэргэ” саамай судургу ньыма — киһиргэтии.
Былыр киһини “эр бэрдэ” диэн киһиргэтэр буоллахтарына, билигин “эн продвинутайгын” диэн буолар. Хас биирдии компьютер иннигэр олорор, смартфон тутан баран дьыбааҥҥа сытар сыыҥтай “продвинутай” буола сатыыр айдааныгар сылдьар.
Маннык ньыманы бастаан либэрээллэр баартыйалара саҕалаабыта. Ол курдук, Саха сирэ хаһан эрэ “Уҥа күүстэргэ” саамай элбэх бырыһыан куолаһы биэрэн аатыра сылдьыбыттааҕа. Туох куолуга хаанньайбыппытый? Либэрээллии идиэйэни куорат дьоно, москвичтар, питердэр, ол аата саамай үөрэхтээх, билиилээх-көрүүлээх, интэлигиэннии өйдөөх-санаалаах, быһата, “продвинутай” дьон өйүүллэр диэн. Ол кэнниттэн ампаалыктаһыы быһата этэ — сахалар Арассыыйаҕа саамай “продвинутай” дьоммут диэн.
Мөҕүллүбэккэ-этиллибэккэ улааппыт эдэр ыччат санаата букатын атын. Куһаҕан үөрэхтээх буоллаҕына учуутал, куһаҕан бэрээдэктээх буоллаҕына уопсастыба буруйдаах диэн буолар. Бу киһиргэтии көрүҥэ — бэйэмсэхтэри, нарцисстары иитэн таһаарыы.
Ону баара арҕааҥы эспиэрдэр этэллэр: бэйэлэрин уратытык сананар дьон, олор истэригэр “нарцисстар”, ол аата бэйэлэрин сиэрэ суох таптыыр дьон – “пушечнай мясо” буоларга саамай табыгастаах араҥа диэн.
Судаарыстыба суола
Барыта “ураҕас икки уһуктааҕын” курдук. Бастаан улахамсыйыы кытаанаҕа “сахалыы” сахалартан этэ. “Маргиналлар” — диэн барбах тиис быыһынан сыыйан саҥарыы баара. Ол саҕана, этиллибитин курдук, сахалыы билбэт саха аҕыйаҕа. Билигин ыйааһын хараҕа тэҥ-тэҥэ буолан эрэргэ дылы. Куоракка сахалыы билээччи элбээбит диэн бэйэни алы гынар наадата суох — ама, тыаттан көһөн кэлбит саха иккис көлүөнэтэ онон-манан да буоллар кыралаан билиэ суоҕа дуо? Дьэ, үһүс-төрдүс көлүөнэттэн балаһыанньа ыарыыр буолуохтаах.
Туох да диэбит иһин, тыл күннээҕи олоххо наадалаах эрэ буоллаҕына өлбөт-сүппэт туруктанар. Оттон мин көрөрбөр, кырдьык, саха тылын билээһин эдэр киһиэхэ оччо-бачча наадата суохха дылы. Үөрэххэ-тойго, үлэҕэ-хамнаска, кэлиигэ-барыыга, карьера оҥостуутугар, суукка-сокуоҥҥа, дыалаҕа-куолуга. Суола оннук. Аныгылыы эттэххэ, тренд ол диэки барар. Хаанньайыы, халыйыы.
Сүүһүнэн да сахалыы оскуоланы арыйыҥ — син биир оннук буолуоҕа. Ханнык да миэрэнэн дьон айаҕын саба туппаккын — тыл уларыйар-тэлэрийэр, буомурар хайысхатын уларыппаккын.
Бу судаарыстыбаннай бэлиитикэттэн эрэ тутулуктаах.
Бастатан туран, дьыала-куолу өттүгэр сахалыы тылы, ол эбэтэр иккис судаарыстыбаннай тылы күүскэ туттуохха баар этэ. ХИФУ, бадаҕа, тылбаасчыттары бэлэмнии сатаабыта балачча буолла. Ол эрэн, Ил Түмэн да, бырабыыталыстыба да сахалыы тылбаастаабыт докумуоннарын “өлөргө бириигэбэрдэммит” эрэ киһи ааҕыан сөп дьаабыта. Эгэ, утарытынан (синхроннай) тылбааһы кыайар урааҥхайдары бэлэмниэхтэрэ дуо? Судаарыстыбаннай тыл хайдах туһаныллыахтааҕын туһунан Валерия Теменхон ыстатыйатын ааҕыҥ:
Иккиһинэн, төрөппүттэр саха буола сатыахтаахтар. Дьиэҕэ-уокка кэпсэппэт буоллахтарына оҕолор хантан билэ сатыахтарай. Ол эрэн, бу тыл сыыйа симэлийиитигэр туох да оруолу оонньообот. Кыратык бытаардыан эрэ сөп.
Үсүһүнэн — тутаах суол! Тыа сирин сайыннарыахха, урбанизацияны, ол эбэтэр дьон-сэргэ куоракка көһөн кэлиитин тохтотуохха наада. Куоракка көһөн кэлии наадата суох буоларын курдук.
Саха сирин салалтата сүрүн болҕомтотун, туох-ханнык иннинэ, тыа сирин сайыннарыыга ууруохтаах. Тоҕо диэтэххэ, чопчу формула баар: кыра омук тыла үгэс буолбут эйгэҕэ, олоххо-дьаһахха (традиционный образ жизни) эрэ наадалаах, ол эбэтэр тыа сиригэр эрэ чөл тулуктаһар кыахтаах. Ол аата, тыа сирэ дьону тардарын ситиһиэххэ наада. Бу буолар — биһиги тыын сыалбыт-сорукпут!
Суолласта, сулласта СУР.
Похожие новости
Тыа хаһаайыстыбата: “шоковай терапия” курус көстүүтэ…
Украина сэриитэ – история кээмэйэ
С Днём Космонавтики!