Арассыыйа Чыҥыс Хаан Ордуутун удьуордаабыт судаарыстыба буоларын мэлдьи бигэргэтэр. Ол курдук, үйэлэр тухары ханнык да өстөөхтөн кыайтарар диэни билбэт — батастаах кэлбит, батаһынан сууһарыллар. Арай албыдыйан кыайыахтарын сөп. Ол да баара аҕай.
Омук устуоруктара кэпсииллэринэн даҕаны, омук сиригэр харалла сытар сир-дойду каарталарыгар бэлиэтэммитинэн даҕаны, түҥ былыр Арассыыйа бүүс-бүтүннүүтэ Тартария диэнинэн биллэр эбит. Бүүс-бүтүннүүтэ түүр омук сирэ. Ол дойду хотугулуу-илиҥҥи эҥэлэйин барытын кытыылаан кимнээх олорбуттарай уонна билигин да олороллоруй? Сахалар – илиҥҥи кыраай дьоно. Илиҥҥи украинецтар.
Сахалар былыр-былыргыттан судаарыстыба баһылыга диэни ыраахтан истэн кэлбит дьон. “Ыраахтааҕы” диэн тыл онтон сылдьар. “Ыраах баар тойон” диэн өйдөбүллээх.
Арассыыйа Чыҥыс Хаан Ордуутун халыыба буолара саарбахтаммат – араас таһымнаах учуонайдар билинэллэр.
Мин санаабар, түүрдэр төттөрү-таары, ардыгар бэйэ бэйэлэрин, ардыгар нууччалары, ардыгар фин-угуор омуктары кытта кыдыйсыылара, онуоха эбии арҕааттан христианство соҥнонуутун, түүрдэр ортолоругар ислам тарҕаныытын аймалҕаннара арҕааҥы устуоруктар албаҕаларынан “монгуол-татаар баттабыла” диэн ааттаммыт бадахтаах. Ол быһыытынан, билиҥҥи нуучча омукка монгуол хаана букатын даҕаны сыстыбатах эбит. Эс, үс сүүс сыл баттаан олорбут омук хайдах хаанын хаалларыа суох эбитэй! Аньыы даҕаны, аттакылар сэриилэрэ бара сылдьыбыт дуо, оччоҕо?
Ол эбэтэр, “монгуол-татаар баттабыла” диэн Евразия омуктарын хайыта сатааһын эмиэ буолуон сөп.
Биллэн турар, түһээн баар эбит. Судаарыстыба буолан баран, хайдах түһээннэниэ суоҕай? Онтубут хайдах эбитий диэ! Сэттэ сылга биирдэ нуучча кинээстэрэ “дэһээтинэнэн”, ол эбэтэр дохуот уон гыммыт бииринэн кээмэйдээн түһээн хомуйаллар эбит, онтон сэттэ бырыһыанын Ордууга ыыталлар, ордугун бэйэлэригэр хааллараллар. Улахан “баттал” дуо? Ол иһин татаардар сорох учуонайдара ханнык да “монгуол-татаар баттала” суох этэ диэн туруорсаллар.
Ол Тартария кыраныыссата быһа холуйан билиҥҥи Украина сиринэн ааһар. Салгыы – арҕааҥы дойдулар, арҕааҥы сиэр-майгы. Онтон салгыы түүрдэр бара сатаабаттар. Ол оннугар итиннэ баар куораттары лаппа кытаанахтаык туппуттара-хаппыттара биллэр. Холобур, Москваны 1238 с. сэриилээбиттэрэ биллэр даҕаны, аҥаар кырыытыттан урусхаллааһын, дьону-сэргэни кыйма курдук кыдыйыы тахсыбатах. Бэйэ дьонун боччуйууга майгынныыр эбит. Билигин Калуга уобалаһыгар киирэр Козельскайы сэттэ нэдиэлэ сэриилээн ылбыттара диэн омуннааһын, кэлиҥҥи үлүннэрии-балыннарыы буолуон сөп дииллэр, сорох учуонайдар. Быычыкаа куораты, дьиҥэр, “бэргэһэлэринэн сабыта тамнаан” кэбиһиэхтэрин сөп этэ дииллэр. Ол куорат арҕааҥы атыыһыттар мустар сирдэрэ эбит, омуктар онно, бэл, куорат кириэппэһин туппуттар. Түүр сэриилэрэ ону тохтоппут, таарыйа халаабыт буолуохтарын сөп.
Ол оннугар, дьэ, Нуучча сирин арҕааҥы эҥээрин кыа хаанынан уһуннарбыттара биллэр. Манна арҕааҥы уонна илиҥҥи сиэр-майгы, култуура уонна, билиҥҥилии эттэххэ, стратегическай интэриэстэр күөнтэспит сирдэрэ буоллаҕа. Дьэ, манна лаппа көрүлээбиттэр — украинецтар хааннарыгар түүрдэр-татаардар удьуордара хойуутук биһиллибит. Ол туһунан генетиктэр суруйаллар.
Көрөргүт курдук, устуоруйа эргийэн кэлэн Украинаҕа хатылана турар. Ол да иһин, удьуордаан куттана үөрэммиттэринэн, Арассыыйа саллаата буолла да “бурят” буолар. Ыйаастыгас харахтаах буойун түүллэригэр үчүгэйдик иҥпит курдук.
Арассыыйа хаан-баһылыктарын, күн судаардарын билигин да кытаанахтык тутуһаллар. Удьуордааһын буоллаҕа. Татаардар мэлдьи утарсар курдуктар да, хайдах курдук Төрүт сокуон уларытыыларын өйөөбүттэрий — 83 бырыһыан кэриэтэ! “Гибриднэй” сэриигэ дойду дьылҕата быһаарыллар диэн өйдөбүлтэн буолуохтаах.
Бу ыраахтааҕы кимиттэн-тугуттан тутулуктаах буолбатах, арҕааттан кимэн киирээһини утарсыы буолар. Арассыыйа төрүт үгэстэригэр, төрүт култууратыгар, сиэригэр-майгытыгар сөп түбэспэт быһыы-майгы өтөн киириитин утарыы. Тартария хотторо үөрэммэтэх дойду.
Ким хайа диэкиний?
Оттон сахалар “ыраах баар былаастан” тарҕанар сууту-сокуону, холобур, үбү-харчыны, түһээни-тардыыны тыырсыыны оччо-бачча сөбүлээбэтэллэр даҕаны, үгүстэрэ Төрүт сокуон уларытыыларын кытта сөбүлэстилэр.
Мин санаабар, 40 бырыһыан “бырачыастыыр” электорат баар буолбут диэн үлүннэрии курдук. Мантан 30 бырыһыана ааспыт бэрэсидьиэн быыбарыгар Грудинины өйөөбүт социализм диэки санаалаах дьон араҥата буолар. Хомуньуустар, “Сиэрдээх Арассыыйа” диэкилэр. Ол аата, “систиэмэ иһигэр” уруккуттан баар оппозиция бэрэстэбиитэллэрэ.
Ону баара, арҕааҥы либэрээллии бэлиитикэлээх дьон санааларын манньытаары “биһиги диэкилэр элбээбиттэр” диэхтииллэр. Бу Төрүт сокуон уларытыыларын утарбыт дьон үксэ өлөр-хаалар күҥҥэ “Арассыыйа диэки” буолалларыгар саарбахтаабаппын.
“Икки бастаах” адьарай баар үһү…
Сорох ырытааччылар Саха сиригэр 40 бырыһыаннаах оппозиция икки “баһылыктанна” диэн түмүгү таһаардылар. Куорат мээрэ Сардаана Авксентьева уонна Ил Түмэн спикерэ Петр Гоголев.
Сардаана Авксентьева уларытыылары утарбыта өйдөнөр: судаарыстыбаннай былаас куорат мээрин кэккэ түгэннэргэ ууратар кыахтанна диэн буолар. Оттон Петр Гоголев сорунуулаахтык утарбытын туһунан чуолкай сибидиэнньэ суох. Ил Түмэҥҥэ куоластааһын түмүгүнэн чороҥ соҕотох дьокутаат утарбыта биллэр – Сулустаана Мыраан. Ол эбэтэр, Петр Гоголев “туттуммут” эбэтэр “сөбүлэспит” буолан тахсар. Хайата да кинини киэргэппэт диэххэ наада. Сахалыы-махалыы “дугдуруй да оҕус” диэн көнөтүнэн майгы баар. Оттон субу буолан ааспыт куоластааһыҥҥа хайдах дьаһаммыта буолла, биллибэт. Дьиҥэ, “публичнай” бэлиитик чуолкайдык этиэн сөп этэ — дьон таайа сатаан муҥнамматын курдук.
Дьэ, оччотугар биллиэ этэ: оппозиция “икки бастаммыт” дуу, биир дуу?
Сардаана Авксентьева аһаҕастык биллэрбитэ үчүгэй — омос көрдөххө, ханнык баҕарар мээр утарыан сөп курдук.
Ол эрэн, юристар туох диир эбиттэрий?
Бастатан туран, олохтоох салайыныы уорганнара уонна судаарыстыбаннай былаас уорганнара “публичнай” былаас биир кэлим ситимигэр киирэллэр уонна туһааннаах сиргэ-уокка олорор нэһилиэнньэ интэриэһин көдьүүстээхтик быһаарарга бииргэ алтыһыахтаахтар диэн. Ол эрэн, “публичнай былаас кэлим ситимэ” диэн туга-хайдаҕа быһаарыллыбатах. Ону сэргэ олохтоох салайыныы тутулуга суоҕун туһунан нуорма тыытыллыбата — күүһүгэр хаалла.
Иккиһинэн, олохтоох салайыныы судаарыстыбаннай суолталаах үлэни уонна боломуочуйалары толоруу иһин тахсар ороскуоттара толуйуллуохтаахтар. Урут Төрүт сокуоҥҥа судаарыстыбаннай былаас ылыммыт быһаарыыларын толоруу түмүгэр тахсар ороскуоттары эрэ толуйуу туһунан этиллэрэ.
Үсүһүнэн, судаарыстыбаннай былаас олохтоох салайыныы уорганнарын тэрээһинигэр, дуоһунастаах сирэйдэри анааһыҥҥа туһааннаах федеральнай сокуон чэрчитинэн орооһуон сөп. Ол сокуон, бадаҕа, дьэ ылыллара буолуо.
Ол эрэн, куораттар баһылыктарын куонкурус түмүгүнэн куораттар бэрэстэбиитэллээх уорганнара талар нуормалара 2015 сылтан баар.
Хайдаҕын да иһин, “мээр уонна күбүрүнээтэр” кириэтэһиилэрэ уос номоҕор кубулуйбут быһыы. Утарыта күөнтэһииттэн олохтоохтор да абырамматтар, былаас да “уһун сонноммот”. Онон куорат дьаһалтатын бэлиитикэттэн туоратар сыаллаах-соруктаах көннөрүү буолуон сөп. Сардаана Авксентьева бэйэтинэн этэрэ сөптөөххө дылы — биһиги дьыалабыт хаһаайыстыбаннай үлэ диэн.
Оттон Ил Түмэн уонна баһылык күөнтэһиилэрин даҕаны көрбөхтөөбүт дьоммут. Бастакы бэрэсидьиэн М.Е. Николаев уонна Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ В.В. Филиппов. В.А. Штыров уонна Нь.С. Тимофеев. Биири бигэтик этиэххэ сөп: билиҥҥитэ ахсаан 2 : 0 бэрэсидьиэннэр туһаларыгар.
Дьээбэтэ диэн, бу айылаах суолталаах куоластааһыҥҥа дьокутааттар саҥалара-иҥэлэрэ олус сэмэйдик иһилиннэ курдук. Сөбүлэһээччилэртэн Феодосия Габышева, утарааччылартан Петр Аммосовтан уратылар оччо биллибэтилэр-көстүбэтилэр.
Сорохтор “бэлиитикэ диэн кыаллыбаты да кыаллар оҥорооһун ускуустубата” дииллэр. Оттон сорохтор “кыаллары барытын ситиһии ускуустабата” дииллэр.
Ити өттүнэн көрдөххө, дьиҥэр, былаас бары салаата дьон-сэргэ, өрөспүүбүлүкэ, дойду дьылҕатын туһугар биир тылы була сатыыра кыаллар суол буоллаҕа.
Сэҥээрдэ, соҥуорда – СУР.
Сөптөөх анаарыы