Сахалыы-махалыы — бэйэ дьонугар эттэххэ…

Демография диэн норуот кэскилин “ааҕан таһаарыы” буоларын мэлдьэһэн да төһөнү мэлдьэһиэҥ баарай! Ол ааҕааһыҥҥа ханна эрэ омук судаарыстыбатыгар олорор сахалар ааҕыллыбаттар — туллан түспүт аата туллан түспүт. Манан сэдиптээн хаһан эрэ кэлии омук уолаттарын — азербайджаннары кытта кэпсэппиппин өйдөөн кэллим. “Ээ, сахалар инникигит суох”, — диэбиттэрэ кинилэр. Мин бастаан ыстал буолбут ыаһах быһыытынан “нууччаларга бас бэринэн сылдьаҕыт, саатар араспаанньаҕыт сахалыы буолбатах” диэхтэрэ дии санаабытым. Ону баара: “Кыргыттаргытын туппаккыт. Кыргыттаргыт омук дьонун кытта көҥүл күүлэйдииллэр, эргэ тахсаллар” – диэн буолбута.

Соторутааҕыта социальнай ситимнэргэ кыргыс уолаттара айдааны тардалларын тарҕаттылар: “Атын омуктары кытта күүлэйдиир кыргыттарбытын “сааттаах остуолбаҕа туруоруохха” – диэн ыҥыраллар эбит. Социальнай ситимнэргэ олорооччулар, билллэн турар, күүгүнэһии кытаанаҕа: “Кими кытта таптаһалларын бэйэлэрэ билэр буоллахтара, ону кинилэр билиэхтээхтэр дуо!”

Аныгы үйэҕэ, кырдьык даҕаны, сатамньыта суох курдук. Ол гынан баран айылҕа кырдьыгын тоһоҕолоон кэбиһиэххэ:

• Дьахтар, туох-ханнык иннинэ, удьуорун иһин туруулаһар. Ол удьуора ханнык омуктан салҕанарыгар наадыйбат — “таптаатаҕына тайахтаахха тахсар”;
• Эр киһи көмүскүүр, араҥаччылыыр аналлаах (биллэн турар, бу үйэҕэ бары буолбатах — сөбүлэспэт дьон салгыы ааҕымаҥ). Дьиэ кэргэнин, омугун, норуотун, ийэ дойдутун. Айылҕа оннук айбыт.

Ханнык баҕарар омук аҕа баһылыктара, эр дьонноро омуктарыгар, уустарыгар куттал тирээн кэлбитин, этэргэ дылы, көхсүлэринэн сэрэйэллэр. Былыр хотугу омуктар удьуордара тыыннаах хааларын туһугар кэлэр-барар ыалдьыттарыгар ойохторун уларсаллар этэ диэн буолар. Хаан уларытаары, чэгиэн удьуорданаары. Бу көстүү кинилэргэ эрэ баар буолбатах эбит. Былыр Хами оазиска олохтоох уйгуурдар кэлэр-барар атыыһыттары ойохторунан күндүлүүллэрэ. Оттон билигин кыргыстар Кытайтан тоҕу анньан кэлбит уйгуурдартан кыргыттарын көҥөнөөхтүүллэр.

Уопсайынан кыргыстар да, казахтар да нууччалартан өлбүт-сүппүт курдук тыллаһаллар да, кытайдар обургулар, бука, атын дьон буолуо эбээт! Эмиэ хаһааҥҥыларын эрэ курдук Арассыыйаттан көмө көрдөөн сулана сылдьар буолаайаллар, бэрт сотору кэминэн?

Бу экзогамия диэн көстүү көмүскэнии баар-суох суола буоллаҕына, ол аата тиһэх кэрдиискэ кэлбит эбиппит диэн санаан кэбиһиэххэ наада.

Биллэн турар, сорох учуонайдар Лев Гумилев түөрүйэлэрин ылымматтар эрээри, кини ырытыыларын сорох түгэннэрэ дьиҥ-чахчы олоххо баар курдуктар эбээт. Холобур, кини этэринэн, Осман импиэрийэтин экзогамия сиэбит.

Ол курдук XVI үйэҕэ туроктар киһи ислам итэҕэлин ылынна да бүтэр дии саныыллар эбит. Мусульманин уонна султаны ытыгылыыр, киниэхэ бас бэринэр эрэ буоллун. Онон бастаах-көстөөх дьон гаремнарыгар араас омук дьахталлара симиллибиттэр, ыамаларын элиитэ эргимтэтигэр ыһан кэбиспиттэр.

Лев Гумилев суруйар: “XVII үйэҕэ Үрдүкү Порта буомуруута оччотооҕу турок суруйааччыларын болҕомтолорун тардыбыта. Кинилэр этэллэринэн, буомуруу төрүөтүнэн “аджемогланнар”, ол эбэтэр ренегаттар (итэҕэллэрин уларыппыттар) буолаллар. Ол да буоллар, неофиттар эрэбил дьон буолалларыгар саарбахтааһын суох эбит. Сорох ренегаттар олус хамсатыылаах уонна туһалаах дьон эбиттэр, холобур, француз Капрелю уонна грек Хайраддин Барбаросса. Оттон үгүстэрэ “сылаас миэстэни көрдүүллэр” уонна синекураны визирдэр полькаларынан, хорваткаларынан, итальянкаларынан, гречанкаларынан уо.да. омук дьахталларынан толору гаремнарын нөҥүө булаллар. Бу дууһаларыгар итэҕэлэ уонна сокуона суох (ni foi ni loi) хаамаайылар осман этноһун урусхаллаабыттара, онон хайы-сах XVIII үйэҕэ дьиҥнээх османнар бэйэлэрин дойдуларыгар батталга-атаҕастабылга сылдьар балаһыанньаламмыттара”.

Ол эбэтэр, ханнык баҕарар судаарыстыба туруктаах буоларын мэктиэтэ — элиитэ хайаан да төрүт олохтоох буолуохтаах.

Метисация, ол эбэтэр сиэнчэрдээһин курдук хаан булкуһуутугар үөскээбит удьуордар, Гумилев суруйарынан, үһүс-төрдүс көлүөнэҕэ өлөн-сүтэн хаалаллар эбэтэр ийэлэрин уонна аҕаларын тардыытынан арахсаллар. Биллэн турар, ханнык баҕарар киһиэхэ икки аҥыы ыыра тартара сылдьара улахан таһаҕас буоллаҕа. Ол аата, оннук быһыы дьон уйулҕатын урусхаллыыр эбэтэр иккиттэн биир суолу тутуһарга күһэйэр диэбит быһыыта буолуо дуо?

Ол эрэн, бэйэбит диэки эргилиннэххэ, биһиги “бааһынайдарбыт” үксүгэр “сахатааҕар ордук саха” буолаллара баар суол. Ону быһымах быһыыга, мүччүргэннээх сырыыга, өлөр-хаалар күҥҥэ-дьылга эрэ кырдьыгын-сымыйатын тургутуохха сөп. Уонна хайдах билиэххиний?

Үс улахан судаарыстыба холобура баар: Турция, Индия уонна Персия. Турцияны (Осман импиэрийэтин) “аджемогланнар”, Индияны англичаннар үрэйбиттэрэ. Импиэрийэ эстибитэ, Индия икки судаарыстыбаҕа хайдыбыта (Пакистан), арай Персия (Иран) эрэ чөл туруктаах баччаҕа тиийэн кэллэ. Олохтоох элиитэ баһылыыр-көһүлүүр буолан диэн быһаччы этиллэр.

Ол эбэтэр, экзогамия омук сыыйа-баайа эстэр суола буоллар. Кэскил суола — эндогамия. Бэйэ омугунан ыал буолуу.

Ону баара, сахалыы иһитиннэрэр-биллэрэр сириэстибэлэр саамай уруйдуур-айхаллыыр, киэҥник сырдатар сонуннарынан ханнык эрэ кыыс омукка кэргэн тахсыбытын, ханна эрэ омук дойдутугар олорорун, онно оҕоломмутун-урууламмытын туһунан буолар. “Кыымтан” саҕалаан, тэлэбиисэргэ, социальнай ситимнэргэ, “кылабачыгас” сурунаалларга тиийэ. Көөчүктээһин кэриэтэ.  

Биһиги дьэбириэйдэр эбэтэр эрэмээннэр курдук аан дойду үрдүнэн биллэр миллиардер дьонноох диаспоралары тэрийэр кыахпыт суох. Онон-манан бытанан эстэр эрэ кыахтаахпыт.

Биллэн турар, кыраныысса таһыгар эргэ барыы олус маассабай буолуон сатаммат — ким биһигини онно кэтэһэ сытара баарай. Арай бу көстүүнү тула эккирээһин, сөҕүү-махтайыы, уруйдааһын эстии-быстыы уйан “чуораанчыга”, бастакы бэлиэтэ буолуон сөп. Гумилев толкуйун тутуһар буоллахха. Кыргыс уолаттара утараллар, ол аата кинилэргэ эр дьон хаана кэм да баар эбит.

Баары баарынан, суоҕу-суоҕунан — СУР.