Саха сирэ хомуньууһумҥа да буолбатар, социализм диэки иэҕиллибитинэн сибээстээн манныгы куолулуохха. Евгений Евстигнеев персонаһа: “А не замахнуться ли нам на Вильяма, понимаете ли, нашего Шекспира» диэбитигэр дылы, дойду үрдүнэн «өһүө» боппуруоска даллаҥнаан көрдөхпүтүнэ хайдаҕый? Ол эбэтэр, “идеология” диэн тугуй, туохха наадалаах өйдөбүлүй, кимнээх ону тутуһалларый — тоҕо?
Арассыыйа Төрүт Сокуонугар маннык суруллар:
- Арассыыйа Федерациятыгар араас идеология баар буолуохтааҕа билиниллэр.
- Ханнык да идеология судаарыстыбаннай эбэтэр булгуччулаах диэн буолуо суохтаах.
- Арассыыйа Федерациятыгар бэлиитикэ арааһа, баартыйа элбэҕэ баар буолуохтаах. (13 ыстатыйа)
Быһата, судаарыстыбабыт биир сүрүннээх идеологиялаах буолара Төрүт Сокуоммутунан бобуллар. Бу төһө сөбүн-сөрүөстүгэһин өйдөөх дьон туох дииллэрин көрүөххэ.
Оттон ааспыт быыбардар тугу көрдөрдүлэр? Саха сиригэр норуот үлүбээй буолбакка, биир сүрүннээх идеология быһыытынан сайдыахха наада диэтэ. Национальнай идиэйэ да диэххэ.
Бастыҥнар уонна быстыҥалар
Биллилээх экэнэмиис, Арассыыйа бэрэсидьиэнин сүбэһитэ Сергей Глазьев идеологиялар күрэстэһиилэрин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы икки көрдөрүүтүнэн кээмэйдиир: иһинээҕи баалабай бородууктанан (ВВП) уонна киһи кыамтатын индексэтинэн (“индекс человеческого потенциала” — үйэлэрин уһуна, үөрэхтэрин таһыма, атыылаһар кыахтарынан олохторун кэтэһиллэр таһыма (ожидаемый уровень жизни).
Бу көрдөрүүлэринэн ааспыт 30 сыл устата бастыҥынан Кытай, хаалынньаҥынан Украина буолар. Отут сыллааҕыта Украинаҕа олох таһыма Кытайдааҕар икки төгүл үрдүк буоллаҕына, билигин үс төгүл намыһах. Оттон Арассыыйа орто таһымтан түһэн «үһүс дойдулар» кэккэлэригэр киирдэ.
«Иккис дойдулар», ол аата илиҥҥилэр, Кытай эрэ буолбакка, Индия уонна Индокитай тумул арыы дойдулара (Вьетнам, Мьянма, Таиланд, Лаос, Камбоджа, Малайзия, Бангладеш) социализм диэки хайысхалаах буоланнар күүскэ сайда тураллар. Ол сайдыы тэтимэ «бастакы дойдулар» (арҕааҥылар) сайдыыларын тэтимиттэн икки-үс төгүл түргэнин учуоттуур буоллахха, аны уонча сылынан аан дойдуга инники күөҥҥэ тахсар туруктаахтар.
«Бастакы дойдулар», ол эбэтэр, арҕааҥы судаарыстыбалар экэниэмикэлэрэ сүүрбэччэ сыл устата улугуран (стагнация) турар диэн буолар. Хапытаалыысым кириисиһэ диэн ааттанар этэ, былыр сэбиэскэй политэкономия үөрэҕэр. Төһө да ыһыллыбыт социализм дойдуларыттан 2-3 триллион дуоллар баайы супту оборбуттарын, мөлүйүөнүнэн босхо кэриэтэ үлэһит илиини туһаммыттарын иһин, ол онуоха-маныаха эрэ өйөмньү буолбут. Быһыы-майгы ыарахан, өссө ыараан иһиэҕэ диэн сыаналыыллар. Улуу урбаанньыт Дональд Трамп мээнэҕэ АХШ экэниэмикэтин тутулун уларытарга санамматах буолуохтаах.
Кытай кистэлэҥэ
Социализмтан капитализмҥа таҥхалыйыы Арассыыйаны Латинскай Америка уонна Африка дойдуларын таһымыгар түһэриэ диэн сылыктааччылар сөрү сөпкө сөллөҥнөөбүттэр эрэ диирбитигэр тиийэбит. Оттон конвергенция түөрүйэтин туруулаһааччылар, ол эбэтэр социализмтан да, капитализмтан да үчүгэйин сүһэн ылан холбуу туһаныахха диэччилэр эмиэ сыыспатахтар. Үүт-үкчү маннык суолу кытайдар тутуспуттар диэн буолар — социалистическай ырыынак экэниэмикэтин систиэмэтин.
«Бэйэ дойдутугар бороруок диэн суох» диэн этэллэрэ манна ырылыччы көстөр. Өссө 19-20 үйэлэргэ олорон ааспыт Арассыыйа уонна АХШ социолога уонна культуролога Питирим Сорокин маннык тутул түөрүйэтин аан бастаан суруйан турар — «интегрельнай тутул» диэн ааттаан. Кини киһи ол саҕана сэбиэскэй даҕаны, американскай да экэниэмикэлэр хайалара даҕаны эстиэҕэ диэн сабаҕалаабыт эбит. Бу хайдаҕый?
Кииннэммит былааннааһын уонна ырыынак конкуренцията — хайалара да! — баар буолуохтаах. Туох баар тыын уонна тирэх салааларга, холобур, Арассыыйаҕа ньиэп-гаас салааларыгар, судаарыстыбаннай бас билии, онтон атын салааларга кэтэх бас билии. Судаарыстыба урбааны сүрүннүүрүгэр кэтэх бииисинэһи уопсастыба интэриэһигэр хайыһыннарар үлэлээх буолуохтаах. Быһата, туох баар урбаан уопсастыба олоҕо тупсарыгар туһуланыахтаах. Биирдиилээн дьон истэрэ көппөйөрүгэр буолбатах.
Дьэ, капитализмҥа хаһаайыстыбаннай үлэ-хамнас сүрүн ирдэбилэ тугуй? Муҥутуур барыһы ыла сатааһын. Социалистическай хаһаайыстыба тугу ситиһэ сатыыр этэй? Муҥутуур оҥорон таһаарыыны.
Оттон Кытай Норуодунай өрөспүүбүлүкэтигэр сүрүн сыал-сорук — ДЬОН ОЛОҔУН ТАҺЫМЫН ТУПСАРЫЫ. Судаарыстыба ити хайысхаҕа, ол аата дьон туһатыгар оҥорон таһаарыы (производство потребительских благ) хайысхатыгар инвестиция харыыта суох киирэрин сүрүннүүр. Ол аата, экэниэмикэни «ырыынак бэйэтэ билиэ» диэн баран олорбот — лаппа кытаанахтык хонтуруоллуур. Туох-ханнык иннинэ судаарыстыбаннай бааннар систиэмэлэрин — оҥорон таһаарыыны кэҥэтиигэ, техническэй таһымы үрдэтиигэ чэпчэки бырыһыаннаах, өр сыллаах кирэдьииттэринэн хааччыйыы өттүнэн. Оҥорон таһаарыы былааннанар, ол судаарыстыбаннай былаас, урбаан уонна билим эйгэлэрин кыттыгас күүстэринэн оҥоһуллар диэн ааттыыллар. Холобур, былаас туруорар стратегическай суолталаах сыалын-соругун чааһынай көҕүлээһиннэр таһымнарынан олоххо киллэрэллэр. Ол төттөрү-таары алтыһыы нөҥүө үбүнэн-харчынан уонна атын да өйөбүлүнэн биһирэнэр. ОТТОН УОПСАСТЫБАҔА ХОРОМНЬУ ТАҺААРЫЛЛАР ТҮГЭНИГЭР — НАКААСТАНАР.
Дьэ, бу буолар судаарыстыба экэниэмикэни сүрүннээһинэ диэн. Оттон биһиэхэ тугуй? «Ырыынак бэйэтэ оннун булларыа» диэн буолар. Оттон урбаан уопсастыбаҕа хоромньу таһаарар түгэнигэр туох диэн буоларый? «Чааһынай хапытаал, бэйэтэ билэр». Холобур, дьиэлэниэхпит этэ диэн бүтэһик харчыларын укпут дьону албыннааччылар хайдах накаастаналларый? Суох, төбөлөрүттэн имэрийбэтэхтэринэ махтал. Кинилэр албыннаабыт тутууларын судаарыстыба эбэтэр муниципалитет бүддьүөтүгэр, ол аата биһиги, нолуок төлөөччүлэр харчыбытыгар ситэрэллэр, албыннаппыттары дьиэлииллэр. Ону да сороҕор. Уонна бэрди оҥорбут саҕа сананаллар быһыылаах.
Тоҕо оннук буолуохтааҕый? Былаас албыннааһын, уопсастыбаҕа хоромньу тахсыбатын курдук эрдэттэн дьаһаныахтаах буолбатах дуо?
Кытайдар Арассыыйаттан уратылара диэн, Вашингтоннааҕы консенсус ирдэбиллэрин тутуспаттар. Сэбиэскэй саҕанааҕы курдук валютаны хонтуруоллууллар, хапытаал кыраныысса таһыгар куотарын кытаанахтык бохсоллор, судаарыстыба инвестиция быһыытынан кирэдьииттээһиниттэн аккаастанар санаалара суох, экэниэмикэ тирэх салааларын судаарыстыба бас билиитигэр илдьэ сылдьаллар, тутаах табаардарга сыананы судаарыстыба сүрүннүүрүн тутуһаллар.
Быһата, арҕааҥы сүбэһиттэри «ыраах аабылааҥҥа» ыыталаан баран, кытай омук үйэлээх үгэстэригэр олоҕурбут социалистическай ырыынак экэниэмикэтин тутан таһаардылар диэн буолар.
Питирим Сорокин толкуйдаабыт «интегральнай тутулун» суолунан кини төрөөбүт дойдута Арассыыйа буолбакка, Кытай ыллам хардыынан баран иһэрэ хайдаҕый? Биири бигэтик билиэххэ наада: Кытай төһө да хапыталыыстыы үнүстүрүмүөннэри туттубутун иһин, сыала-соруга социализмныы. Ол эбэтэр, Кытай социализмтан-коммунизмтан аккаастаммыта быданнаата диэн дойҕох төрүт сымыйа буолан тахсар.
Эмиэ «интегральнай тутул» суолунан Индия айанныыр дииллэр. Ганди социалистическай идиэйэлэрин, дэмэкирээтийэ сыаннастарын уонна бэйэлэрин национальнай интэриэстэрин холбоон. Икки-үс сыллааҕыта ВВП эбиллэр көрдөрүүтүнэн аан дойдуга бастакы миэстэҕэ тахсыбыттарынан сылыктаатахха, бука, сотору АХШ курдук дойдулары туора хаһыйар буолуохтаахтар. Индокитай дойдулара эмиэ социализм идиэйэлэрин сыал-сорук оҥостоллор уонна эмиэ «ат хаамыытынан» сайдаллар. Оннооҕор Кытайдары үтүктэр Африка дойдулара тэтимнээхтик сайдан эрэллэрэ биллэр. Холобур, Эфиопия дьадайыы аҥхайыттан бэрт тэтимнээхтик тахсан эрэрин туһунан суруйаллар.
Суох буоллун кыыллыы быһыы
Арассыыйаҕа тугуй? Идеология суох. Оттон Санкт-Петербург учуонайа Данила Лалин этэн турар: идеология суох буоллаҕына, ол аата либертарианство идеологията баһылыыр.
Либертарианство — коммунизм идиэйэтин утарыта (антипод). Атыннык «анархо-капитализм» диэн ааттыыллар. Барыта көҥүл, туох барыта харчыга, кэтэх хапытаалга бокулуоннуур.
Биллэн турар, хаарчахтыыр, сүрүннүүр кэнсиэпсийэ, ону дьоҥҥо тиэрдэр идеология суох буоллаҕына, дьон кыыллыы инситииннэринэн дьаһанан бараллара өйдөнөр суол. Уу кыһыл оҕону бэйэҕит билэҕит — тугу барытын бобуччу тутан айаҕар утаара сатыыр. Бу – айылҕа инистиинэ. Дьэ, идеология суох буоллаҕына киһи кыылыгар төннөр — тугу барытын бобуччу тутан айаҕар утаара сатыыр айдааныгар.
Өйдөөх омуктар — кытайдар, индустар уонна да атын илиҥҥи судаарыстыбалар ону бэркэ диэн билэллэр. Идеологията суох норуот — үөр сүөһү кэриэтэ. Онон бүтэр.
Сахалар Арассыыйаҕа бастакынан суолу тэлэн эрэбит быһыылаах. Өйдөөх омук идеологиялаах буолуохтаах диэн санааттан коммунистарга куоластаатыбыт диэххэ. Атын идеологияны билбэппит сыттаҕа. Кытайдардыы «интегральнай тутулу» тутуһарга Арассыыйаны сирдиэххэ! Син биир Саха сиригэр «ырыынак экэниэмикэтэ» үлэлиир кыаҕа суох! Маны ааҕыҥ: http://yakutians.com/vy-ne-pravy-tovarishh-putin-krasnaya-yakutiya-ishhet-nachalnika-chukotki/
Суолласта, сулласта – СУР.
Красавчик!!! Супер анализ! 👍👍👍