Иккис түһүмэх. Үлэҕэ үлүмнэһэн

Иван Горохов оҕо сааһын, спорка ситиһиилэрин, олоххо хатарыллыытын, үлэҕэ куоһаныытын туһунан “Саха саарына, Дьааҥы бастыҥа-I” ыстатыйаҕа ааҕыҥ – http://yakutians.com/saha-saaryna-daa%d2%a5y-basty%d2%a5a-i/

Дьэ, Иван Горохов оскуоланы бүтэрбит сылыгар Саха АССР норуоттарын V спартакиадатын кыайар уонна ол сыл Саха государственнай университетын инженернэй-техническэй факультетын устудьуона буолар. Бэрт элбэх чулуу дьон тахсыбыт тутуу инженердэрин бэлэмниир ИТФ ИС-66 бөлөҕөр үөрэммитэ – СӨ үтүөлээх тутааччылара В.С. Алексеев, Е.П. Баин, Ю.И. Винокуров, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Л.В. Павлова, СӨ айылҕа харыстабылын үтүөлээх үлэһитэ Б.Р. Мыреев…

Бастыҥнары барыларын ситэн аахпаккын – соҕотох Иван Иванович Абый, Үөһээ Дьааҥы, Бүлүү, Хаҥалас улуустарын, Верхоянскай к. уонна Абый нэһилиэгин бочуоттаах гражданина. Бары өттүнэн талыылар үөрэммиттэрэ – Иван Гороховтан ураты өссө биир республика рекордсмена (30, 60, 100, 200 м сүүрүүгэ), Орто Халыма Бочуоттаах гражданина, үлэһит үтүөтэ, киһи кэрэмэһэ Е.А. Прима албан аатын истибит аҕыйаҕа суох буолуохтаах. Оттон В.И. Степанов Саха Республикатын Үрдүкү Сэбиэтин депутатынан талылла сылдьыбыта. Даҕатан эттэххэ, кини Далан “Кынаттаах ыралар” романын биир геройа, новатор-инженер Мандар Атасыков прототиба буолар.

Бииргэ үөрэммит үөлээннээҕэ А.Г. Кардашевская маннык ахтар: “Университекка киириэхтэрин инниттэн Иван Горохов уонна Евгений Прима спортсмен, республика чемпионнарын быһыытынан киэҥник биллэллэрэ. Онон адьас биир да күн иллэҥсийбэттэрэ, сотору-сотору күрэхтэһэ бараллара, ыйы ыйдаан сүүмэрдиир эрчиллиилэргэ сылдьаллара. Ол эрээри преподавателлэр кинилэргэ ханнык да да чэпчэтиини оҥорботторо, барытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ билэри, зачету, экзамены лигиччи туттарары ирдииллэрэ… Иван Горохов төһө да биллиилээх спортсмен буоллар, олус сэмэйэ уонна боччумнааҕа, үөрэҕэр наһаа кыһаллара, спордунан дьарыктанан лекциялары эҥин көтүппүт да буоллаҕына, хайаан да ситиһиннэрэн, остуолтан букатын турбакка, барытын ааҕан, сурунан иһэрэ. Итинник үлэһитин, бастыҥ спортсменын уонна доҕотторугар олус бэриниилээҕин иһин курс студеннара уонна бука бары ытыктыырбыт”.

“Туймаада” айбыт аҕата

Саха сирин дьоно-сэргэтэ барыта билэр, Дьокуускай биир киэргэлин, дьону түмэр киинин – “Туймаада” стадиону. Бу уруккута “Спартак” стадион студент Иван Горохов дипломнай үлэтэ эбээт!

Бу билиҥҥи да кэмҥэ кырата суох далааһыннаах тутууну студент бырайыактаабыта, ол олоххо киирбитэ диэн оччоҕо да, баччаҕа да тарбахха баттанар аҕыйах буолуохтаах. Саха сиригэр суох да ини.

Студент уол бырайыагын сүрүн идиэйэтэ хайдах этэй? Трибуна аннынааҕы баһаам сири туһаныы – онно хаһаайыстыбаннай хостору уонна 200 миэтэрэлээх, норуоттар икки ардыларынааҕы ирдэбиллэргэ хоруйдуур төгүрүччү (круговой) сүүрэр манеж тутуута. Оччотооҕуга ирбэт тоҥ усулуобуйатыгар сыбаайаларга тутуу бастыҥ технология быһыытынан киэҥник тарҕаммыт кэмэ этэ. Ону учуоттуур буоллахха, бу хорсун бырайыак буолар. Сир аннынааҕы муус ирбэтин курдук тимир-бетон фундамент билиитэлэрэ кумаҕынан кутуу үллүккэ сыталлар, оттон трибуна уонна сир икки ардын анал турбаларынан салгын охсор (вентиляция).

Бэйэтэ спортсмен киһи бэркэ билэр буоллаҕа – оччотооҕу мас стадион хайдаҕын. Мас трибуналар анныларынааҕы сүүнэ иэннээх сир туһата суох, хабаҕырбыт дьон тиэстэр, “кыратык кылк гыннарар” миэстэлэрэ буоларын. Инженер киһи хараҕар баппат быһыы – баччалаах сир туһата суох турара.

Иван бырайыагар барыта баара – хаһаайыстыбаннай, административнай хостор, норуоттар икки ардыларынааҕы ирдэбиллэргэ эппиэттиир 200 миэтэрэлээх эргийэ сүүрэр (круговой) манеж. Оччотооҕуга баартыйа уонна бырабыыталыстыба ирдэбилэ “экономика должна быть экономной” диэн этэ. Сыбаайаҕа оҥоһуллар “нулевой” үлэлэр тутуу симиэтэтин ардыгар 40 бырыһыаныгар тиийэ ылар буоллахтарына, Иван Горохов бырайыага бу ирдэбилгэ толору эппиэттиирэ. Сүүнэ экономия тахсара – харчытыгар да, сири уонна матырыйаалы да кэмчилииргэ.

Ол да буоллар, дипломнай үлэтин көмүскүүрүгэр: “Тоҕо ирбэт тоҥ усулуобуйатыгар сыбаайаларга тутуу бастыҥ технологиятыттан туораатыҥ?” – диэн улаханнык эрийэ сылдьыбыттара.

Хатылаан этэбин. Маннык сүүнэ тутууга оҕочоос студент бырайыага туһаныллыбыта бэрт сэдэх быһыы. “Хомойорум диэн, манеж кээмэйин кыччаппыттара буолар, – диир Иван Иванович. – Стадион ылар сирин паарка өттүгэр төһө баҕарар кэҥэтэр кыах баарын үрдүнэн, 200 миэтэрэҕэ эргийэ сүүрэр манеһы “көнө” дистанция оҥорбуттара. Ол түмүгэр көрөөччүлэргэ аналлаах сир суох, оттон ыстанаары илиитинэн даллаҥныыр киһи кинилэри дапсыйан ааһыах айылааҕа. Ол да буоллар, бырайыактаабыт тутуум билиҥҥэ диэри дьоҥҥо туһалыы турарынан киэн туттабын”.

Дьэ, кырдьык! Дьокуускай куорат мэлдьи да дьону тардар биир бастыҥ киинин 90-с сылларга бастакы бэрэсидьиэн М.Е. Николаев тупсаран оҥотторбута. Онон “Спартак”, кэлин Н.Н. Тарскай аатынан “Туймаада” стадиоммут барахсан бары да киэн туттуубут буоллаҕа!

Бастакы буһуу-хатыы, “уркалардыын” алтыһыы

Быйыл балаҕан ыйын 15 күнүгэр Саха сирин эрэ буолбакка, бүтүн Уһук Илин тутууга индустриятын историятыгар тутаах түгэн ааста: лоп курдук 50 сыллааҕыта Саха сиринээҕи цемент собуотун бастакы оһоҕун умаппыттара.

Бу сүүнэ тутуу ССРС Промышленнай тутууга министиэристибэтин “Главцемент” управлениетын быһаччы салалтатынан барбыта. 

“Цемент – тутуу килиэбэ” диэн этии туох суолталааҕын хас биирдии тутааччы билэр. Саха сиринээҕи цемент собуота өр сыллар усталарыгар бүтүн Уһук Илиҥҥэ соҕотох цемент оҥорор собуот этэ. Ол да иһин собуот тутуута быһаччы Сэбиэскэй сойуус бырабыыталыстыбатыттан салаллар буоллаҕа.

Мохсоҕоллоох хайатын үрүҥ тааһыттан, Сааһаабыт диэн сир кумах быыла ытырыылаах туойуттан (суглинок) уонна Өлүөхүмэ гипсэтиттэн турар цемент буолбута – Дьокуускай уонна Покровскай куораттар 1971 с. бэтэрээ өттүнээҕи туох баар тутууларын силлибэт силиминэн. Олорор дьиэтиттэн саҕалаан, промышленнай эбийиэктэригэр тиийэ. Саха сирин эрэ буолуо дуо, бүтүн Уһук Илин тутууларыгар эмиэ.  

Дьэ, үөрэхтэрин бүтэрбит түөрт инженер уол оччотооҕу Орджоникидзевскай оройуон Мохсоҕоллооҕор цемент собуотун тутуутугар тиийбиттэрэ.

Үлэ-хамнас ыарахан этэ. Хара маҥнайгыттан да үөрэхтэрин бүтэрээччилэр ортолоругар сүпсүлгэн баара – Мохсоҕоллооххо эрэ анамматах киһи, онно хаайыылаахтар үлэлииллэр диэн. Кырдьык, цемент собуотун тутуутугар 6-с ИТК-ҕа (исправительно-трудовая колония) олорор дьон үлэлииллэрэ.

Иван Иванович этэринэн, саҥа үлэлиир дьоҥҥо ыарахаттар ханна барыахтарай. Онуоха эбии маннык баара. Оччотооҕуга ханнык баҕарар салалтаҕа улахан үөрэҕэ суох, бэркэлээтэҕинэ орто-анал үөрэхтээх “практик” дьон олороллоро. Баалыыр сатаммат, кинилэр үөрэнэр сололоро суох этэ – кэмэ оннук буоллаҕа. Сэрии кэннинээҕи үлэһит көлүөнэ дьылҕата, “мобилизация экономикатын” тутула оннуга.

Дьэ, бу дьон үрдүк үөрэхтээх эдэр дьону тургуталлара ханна барыай. Бэйэлэрэ тыйыс олоҕу олорбут буоланнар эдэр дьон услуобуйаларыгар улахан болҕомтолорун уурбаттара, ирдэбиллэрэ да оннуга. Бэйэҕит билэҕит: “Биһиги кинилэр саастарыгар оччону тулуйбуппут, баччаны оҥорбуппут” – диэн аҕа көлүөнэ тылын баһа билиҥҥэ диэри сылдьар эбээт.

“Хаайыылаахтары кытта үлэлиир, биллэн турар, чэпчэки буолбатах. Кинилэр ортолоругар араас дьон баар. Ол эрэн, бары өлөрүөхсүт, бары “бүппүт” дьон буолбатахтар. Быстахха түбэспиттэр, алҕас буруйу оҥорбуттар, балыырга түбэспиттэр да элбэхтэр. Бу дьоҥҥо сиэр (справедливость) саамай өрө тутуллар өйдөбүл. Биһиги өйдөбүлбүтүттэн уратылардаах да буоллар, ордук сытыы уонна булгуччулаах. Дьэ, кинилэри албыннаан, үктэтэн, балыйан көр эрэ, “саатар манна эмиэ дуо” диэн буолар, – диир Иван Иванович. – Ону өйдөөн киһилии сыһыаннаһар буоллаххына, дьонтон туох да уратылара суох”. 

Бастаан утаа симиэнэҕэ кэлбит үлэһиттэрэ сүтэн хаалаллар эбит. Сүүнэ тутуу хонноҕо-быттыга элбэх, кыра бөлөхтөрүнэн олорго хорҕойоллор, “чефир” оргуталлар, хаартылыыллар… Үлэҕэ эрэ кыһаллыбаттар.

Хаайыылаахтары “босхо үлэһит илии” диэн ааттыыллар да, мөккүөрдээх соҕус дьыала. Кинилэргэ аҕыйаҕа суох харабыл наада эбээт – ол босхо үһү дуо. Онуоха эбии хаайыылаах үлэ түмүгэр кыһаллыбат быстах үлэһит буоллаҕа. Ону хамсатыахха наада эбээт.

“Билигин оччотооҕу усулуобуйаҕа үлэлииргэ сөбүлэһэр инженер көстөрө саарбах, – диир Иван Иванович. – Холобур, мин наар түүҥҥү симиэнэҕэ маастардаабыт, прорабтаабыт киһибин. “Промстрой” СМУ хонтуоратыгар бильярд остуолугар утуйарым… Үс чаас кэриҥэ утуйдаххына махтал, хонтуора үлэһиттэрэ кэллилэр да, утуйа сытыаҥ дуо… Суунаргар  өрүскэ сүүрэҕин.”

Атырдьах, балаҕан ыйдарын ытыс таһынар хараҥаларыгар күн сырдыгар үлэлиирдээҕэр быдан атын буоллаҕа. Туспа ыарахаттардаах – аҥаардас үлэһиттэриҥ ханна саһан сыталларын буларыҥ туспа остуоруйа.

Биллэн турар, араас буолара. Ол курдук, кини симиэнэтигэр Покровскайтан 34 штукатур-отделочник кыргыттар үлэлииллэрэ. Оттон түүн хаайыылаахтары хонбуойдаан аҕалаллара…

“Арай биирдэ 27 миэтэрэ үрдүктээх шлам-бассейҥа тахсыбытым икки киһи практикалана сылдьар Володя Кудреватых диэн стажердыыр студент уолу түннүгүнэн быраҕыахча чиччигинэһэ сылдьаллар эбит. Үрдүлэригэр түһэн быыһаан ыллым. Быһаарсыбыппыт, уол кыргыттары көмүскэспит эбит… Хаайыылаахтар барытын билэллэр. Мин спортсмен, легкоатлет, тустууга республика чемпиона буоларым туһунан билэллэрэ чуолкай даҕаны, ол миигиттэн куттаналлар үһү дуо. Эппитим курдук, кинилэр сиэрдээх сыһыаны эрэ билинэллэр”.

Улахан эбийиэк дьалхааннаах. Бортовой Зил-157 массыына кыргыттары симиэнэҕэ лоп курдук үлэ саҕаланыытыгар аҕалар буоллаҕына, дьиэлэригэр баралларыгар үс чааска тиийэ көһүтүү буолара. Аны туран, бетон булкааһын былдьаһыга. Бары былаан сырсыытыгар сылдьаллар, айдаан-куйдаан бөҕөтө. Иван Иванович оннук түгэннэргэ суодал соҕус көрүҥнээх “уркаганнарын” арыалдьыт оҥостон кэллэҕинэ улахан айдаана суох тиксэллэрэ эмиэ баара.  

“Собуот оһоҕун боруобалаан уматыы кэмигэр ыксаллаах быһыы тахса сылдьыбыта. Биһиги КрАЗ массыынабыт таһаҕас сүөкээн баран кузовын түһэрбэккэ хоҥнон, оһоххо тиийэр гаас турбатын тоҕу тардан кэбиспитэ. Бу бэлиэ күҥҥэ суруналыыстар, телевидение ыҥырыллыбыттара да, табыллыбатаҕа. Хата, бу быһылаан оһох үлэлии турар кэмигэр тахсыбатаҕа. Улахан иэдээн буолуон сөбө” – диэн кэпсиир кини.

Иван Иванович Горохов өр сыллаах үлэтигэр олук уурбут тэрилтэтин – Георгий Павлович Колупаев начальниктаах “Якуттяжстрой” холбоһук “Промстрой” тутар-монтажтыыр учаастагын үтүө тылларынан ахтар. Начальник солбуйааччылара Е.П. Евстропов, В.П. Шипков, Ф.Я. Липовскай, быһаччы салайааччыта, учаастак начальнига, старшай прораб М.И. Тиманов уонна да атыттар тустарынан үтүө эрэ өйдөбүллээх.   

Архитектор, инженер, начальник уонна баһылык

Эдэр эрчимнээх, салайар дьоҕурдаах специалиһы Орджоникидзевскай оройуон кылаабынай архитекторынан анаабыттара.

Оччолорго ОРДЖОНИКИДЗЕВСКАЙ оройуон республика биир саамай биллэр-көстөр промышленнай оройуонунан, тутуу индустриятын киининэн буолара. Мирнэй куорат саҥа сайдан эрэрэ, оттон Нерюнгри туһунан ким да истэ илик кэмэ этэ.

Ол курдук, манна Цемент собуотуттан ураты Бэстээхтээҕи тимир-бетон конструкциялар собуоттара, Покровскайдааҕы тутуу матырыйаалларын собуота бааллара. Дьокуускай эрэ буолбатах, өрөспүүбүлүкэ үгүс олорор дьиэлэрэ, социальнай-культурнай эбийиэктэрэ манна оҥоһуллубут матырыйаалларынан тутуллубуттара. Холобур, 80-с сылларга Ленинградтааҕы бырайыактыыр институт (ЛенЗНИИЭП) бырайыагынан бөдөҥ панеллартан 464-ВМ сиэрийэлээх дьиэлэри (КПД) тутуу барбыта. Покровскай суолунан панелевоз массыыналар хотоҕостуу субуспуттара.

Оройуон кылаабынай архитектора Иван Горохов Москваҕа уонна Ленинградка сойуус суолталаах мунньахтарга иккитэ ыҥырыллан бара сылдьыбыта. Саха сирин тутууга индустриальнай киинин кылаабынай архитекторын Саха сирин салалтатыгар биллэрбэккэ ыҥыраллар эбит этэ. Онон республика бэрэстэбиитэллэрин, Кротов Виктор Модестович, Суханов Нариман Валентинович курдук “аарыма кырдьаҕастары” мунньахха тиийэн биирдэ көрсөрө: “А вы как здесь оказались, молодой человек?” – диэн буолара. Мунньах кэнниттэн кинилэри кытта рестораҥҥа сылдьар “эбээһинэс“ биир улахан кыһалҕанан буолара – харчыбыт кэмчитэ сыттаҕа. “Эппиэттэспэт” куттал баара.

Орджоникидзевскай оройуон киинэ оҥорон таһаарыы баар сиригэр Мохсоҕоллооххо көһүөхтээх диэн Покровскай бөһүөлэгэ генеральнай былаана суох олорбута. Ону оройуон салалтата өр кэм устата туруорсан көспөт буолбута – экология өттүнэн, географическай балаһыанньата табыгастааҕынан. Онон саҥа анаммыт кылаабынай архитектор сүрүн үлэтинэн бөһүөлэк генеральнай былаанын оҥоруу буолбута. Ону кытта Покровскай бөһүөлэгэр саҥа дьиэлэри тутуу саҕаламмыта. Онон билигин Покровскай куорат аатын ылан сайда турарыгар оччотооҕу оройуон салалтата уонна партия обкомугар тутууну сүрүннүүр секретарь Нариман Суханов улахан өҥөлөөхтөр. Оттон генеральнай былаан диэн тугуй? Кэскили, сайдыыны түстээһин.

Иван Иванович архитекторынан айымньылаахтык уонна таһаарыылаахтык үлэлээбитин туһунан оччотооҕу райисполком бэрэссэдээтэлэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Е.Н. Васильев ахтар. Бу кэмҥэ Покровскай уонна оройуон атын нэһилиэнньэлээх пууннарын тупсарыыга улахан үлэ барбыта.

Күн бүгүн “Якутколхозстрой” (кэлин “Межсовхозстрой”) диэн тыа сиригэр тутууну кыайа-хото ыыппыт тэрилтэ туһунан кырдьаҕастар эрэ билэллэр. Бу хас оройуон аайы филиаллаах сүүнэ холбоһугу тэрийбит, үлэтин сүрүннээбит Миниистирдэр сэбиэттэрин бэрэсэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Н.С. Охлопков аата хайаан да ахтыллыахтаах. Үлэтигэр сүрдээх бэриниилээх, булгуруйбат сүрүннээх салайааччы тыа сиригэр тутууну лаппа сайыннарбыта.

Дьэ, Иван Иванович бу холбоһук тутар-монтажтыыр управлениетын кылаабынай инженеринэн, сотору кэминэн начаалынньыгынан ананан үлэ үөһүгэр, этэргэ дылы, төбөтүн оройунан түспүтэ. Онон оҥорон таһаарыы эйгэтин бары кэрдиистэригэр, маастар, прораб, инженер, салайааччы быһыытынан быһаччы үлэлээбит киһи буолар. Цемент собуотун тутуу, Покровскайдааҕы тутуу матырыйаалларын оҥорор собуоту тупсаран оҥоруу, Кыыл Бастаахтааҕы арболит собуотун тутуу – бу барыта эдэр инженер айымньылаах аартыгын арыйбыт тутуулар. Оттон социальнай-култуурунай эбийиэктэри, олорор дьиэлэри ааҕа да барбаккын. Барыта дьылҕа хаан ыйааҕынан, бииргэ үлэлээбит дьонун көмөлөрүнэн, улахан салайааччылар ыйыыларынан-кэрдиилэринэн, сүбэлэринэн-амаларынан.

Иван Горохов Орджоникидзевскай оройуоҥҥа, оччотооҕуга Саха сирин биир саамай бөдөҥ промышленнай киинигэр инженер быһыытынан араас дуоһунастарга үлэлээбит сыллара кэнники салайар үлэҕэ ситиһиилээхтик, айымньылаахтык, ханна да сирдэрбэккэ үлэлииригэр бигэ акылаат буолбуттара.

Мантан салгыы кини эппиэттиир эйгэтэ өссө кэҥээбитэ – Покровскай бөһүөлэгин сэбиэтин ситэриилээх кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн талбыттара.  Бу кэмҥэ дьиэ бөҕө тутуллубута, уулуссалары асфальт бүрүөһүннээһин, “кобра” тииптээх тимир остуолбалаах банаардарынан сырдатыы саҕаламмыта. Сахаттан бастакы генерал А.И. Притузовка, Аҕа дойду улуу сэриитигэр охтубут биир дойдулаахтарбытыгар “Курган Славы” өйдөбүнньүк уо.д.а. тутуллубуттара. Ону таһынан дьону-сэргэни кытта үлэ! Социальнай боппуруостар, дьон быраабын, суут-сокуон ирдэбиллэрин хааччыйыы… Билиҥҥинэн эттэххэ, баһылык үлэтэ туох да хара баһаам буоллаҕа. Итиннэ да Иван Иванович бэркэ табыллан үлэлээбитэ. 

Покровскай куоракка киириигэ “Покровск” диэн бэлиэ туһунан Иван Иванович маннык кэпсиир:

– Арай биирдэ, 1982 сыллаахха солбуйааччым, бэйэтэ историк идэлээх Е.М. Сидорова булан ылла: “Покровскайбыт бөһүөлэгэ төрүттэммитэ быйыл 300 сылын туолар эбит” – диэн. Баччалаах төгүрүк даатаны хайдах бэлиэтиибит диэн буолла. Райкомҥа, райсовекка биллэрдибит да, “ээх” да, “эй” да суох. Ол иһин обкомҥа уонна совмиҥҥа тахса сырыттыбыт – эмиэ муннуларынан да, айахтарынан да тыымматылар. Ол саҕана билбэт буоллахпыт, боппуруос дириҥ ис хоһооннооҕун, үс сүүс сыллааҕыта Покров күнүгэр сахалар бүтэһик өрө туруулара буолан ааспытын. Ол да буоллар, хайдаҕын да иһин, Покровскай бөһүөлэгэ, оччотооҕу Орджоникидзевскай оройуон, билиҥҥи Хаҥалас улууһун киинэ төрүттэммитэ үллэр үс сүүс сыла буоллаҕа. Онон бөһүөлэккэ киириигэ билигин даҕаны турар “Покровск” диэн суруктаах бэлиэни оҥорбуппут.

Иван Иванович Орджоникидзевскай оройуонугар дьоһуннаах дьон, талыы салайааччылар, дьиҥнээх патриоттар салалталарынан үлэлээбитин ахтар – райком бастакы сэкиритээрэ А.М. Ягнышев, райисполком бэрэссэдээтэллэрэ Е.Н.Васильев, З.В. Решетникова.

Аны туран, ыалынан доҕордоспут, оччоттон баччааҥҥа диэри алтыспыт Альбина, Уйбаан Котельниковтар, Вера, Фридрих Федоровтар бааллар эбээт – эрэллээх, күндүтүк санаһар дьонноро.  

Бэйэҕит бэркэ билэргит курдук, урукку салайааччы партия ханна ыытарынан үлэлиирэ. Ол курдук, 1982 с. партия обкомун бастакы сэкиритээрэ Г.И. Чиряев быһаччы тыл көтөҕүүтүнэн Иван Горохов Бүлүү райисполкомун бэрэссэдээтэлин тутууга солбуйааччытынан талыллыбыта.

Уустук тутуулар уонна “коммунальнай өрөбөлүүссүйэ”

Аны санаатахха, Гаврил Иосифович бу сиртэн күрэнэрэ субу кэлбитин билбиттии, дойдутугар көмөлөһө сатаабыт эбит. Ол курдук, 1984 сылга буолуохтаах Бүлүү куоратын төрүттэммитэ 350 сыллаах үбүлүөйүгэр бэлэмнэнии сүпсүлгэнэ саҕаламмыт кэмэ.

ССКП оройуоннааҕы кэмитиэтин бастакы сэкиритээрэ Ф.Я. Ильинов, райисполком бэрэссэдээтэлэ К.Е. Павлов Миниистирдэр сэбиэттэригэр тутуу бөҕөнү ыытарга биэс сыллаах былааны бигэргэтэри ситиспиттэрэ. К.Е. Павлов Үрдүкү Сэбиэккэ көспүтүн кэнниттэн кини оннугар бэрэссэдээтэлинэн Д.Д. Петров талыллар. Оччотооҕу кэмҥэ Саха сирин бары да оройуоннарын учуутал үөрэхтээх дьон салайан олорбуттарын билэҕит. Онон ити кэмҥэ Бүлүү оройуонун салалтатыгар тутуу инженерэ идэлээх киһи хайаан да наада буолбута. Г.И. Чиряев ону эдэр салайааччы Иван Гороховка итэҕэйбитэ.

Дьэ, ити сылларга БҮЛҮҮ улууһа сөҕүмэрдик сайдыбыта. Холобур, өрүс уҥуор эргэ аэропортаах буоланнар эрэй бөҕөтүн көрбүт олохтоохторго бэтэрээ кытылга саҥа аэропорт тимир-бетон балаһатын ситэрии, таас вокзал тутуутун саҕаланыыта кэрэ бэлиэ түгэн этэ. Бу 60-с сыллартан саҕалаан хаста да “тоҥоруллубут” байыаннай суолталаах эбийиэк 1987 с. үлэҕэ киирбитэ.

Аны туран, Бүлүүтээҕи арболит собуотун тутуу. Маннык улахан, техническэй өттүнэн уустук эбийиэктэр мээнэ тутуллубаттар. Арболит собуотун техническэй-экономическай төрүтүн өссө 1975 с. Иван Ивановиһы кытта университекка бииргэ үөрэммит В.И. Степанов оҥорбут буоллаҕына, бырайыагын эмиэ кинилэр бииргэ үөрэммит доҕордоро Е.П. Баин салалтатынан “Якутколхозпроект” институкка оҥорбуттара. Субу тутуллаары турар собуот бырайыагын технологическай өттүн (тимир-бетон конструкциялары эбии оҥорон таһаарар курдук) Саратов к. специалистарын көмөлөрүнэн уларытыы барбыта.

Тутуу куратора И.И. Горохов эбийиэк хара акылаата түһүөҕүттэн, туох баар уларытыылары киллэриигэ тиийэ сүрүннэспитэ, кыраҕытык хонтуруоллаабыта.

Биллэн турар, аэропорт тутуута туһааннаах биэдэмэстибэ хайысхатынан барбыт буоллаҕына, арболит собуотун тутуутугар генеральнай бэдэрээччитинэн олохтоох “Межсовхозстрой” СМУ этэ.

Дьэ, Бүлүү куоратын 350 сылыгар тутуу бөҕө барбыта. Ленин уонна Мир уулуссаларын СГУ стройэтэрээттэрин күүстэринэн бетоннаабыттара. Эргэ дьиэлэри көтүрэн туран киин болуоссаты тупсаран оҥорбуттара, Кыайыы, Комсомол, Октябрь 50 сыла болуоссаттар оҥоһуллубуттара, Иван Гоголев аатынан паарка тупсарыллыбыта.

Ленин болуоссатын, Ленин памятнигын оҥорорго оччолорго хомуньуус баартыйа Киин кэмитиэтэ эрэ көҥүл биэрэрэ. Бүлүү куоратыгар Ленин болуоссата Киин кэмитиэт көҥүлэ суох оҥоһуллубута. Москваттан “интерьернай”, ол аата дьиэ иһигэр турар памятнигы аҕалан туруорбуттара. Оттон трибуналарын гранит, мрамор таас билиитэлэринэн бүрүйбүттэрин юбилейга кэлбит Совмин бэрэссэдээтэлэ С.Н. Маркин сөҕөн саҥа аллайбыта: тыый, обком трибунатыттан ордубуккут диэн.

– Иван Гоголев бүлүүлэр олус ытыктыыр, бэл, толлор, Кындыл-ойуун диэн ааттыыр киһилэрэ этэ, – диэн кэпсиир Иван Иванович. – Кинини кытта кыратык да буоллар алтыһан турардаахпын. Покровскайга үлэлии сырыттахпына райисполом бэрэссэдээтэлэ Е.Н. Васильев ыҥыран, Иван Гоголевтыын үс буолан кини “Өлүөнэ сарсыардата” пьесатын премьератыгар Дьокуускайга кэлбиппит. Онно кэпсээбитэ, политика уларыйыытын учуоттаан, үөһээҥи салалта туох диэҕин эрдэттэн күөйэн пьеса сэттэ варианын суруйбутун туһунан. Дьэ, онно сахалар бүтэһик бастаанньаларын аһаҕастык көрдөрбүт этэ. Оччолорго мин эдэрбин, онон ити туһунан уһуну-киэҥи толкуйдуу сатаабаппын, үлэм аҕыйаҕар дылы тоҕо да миигин манна тиэйэн аҕаллылар дии саныыбын. Билигин санаатахха Ефим Николаевич барахсан миигин иитэр-үөрэтэр, мин духуобунай турукпун байытар, саха норуотун историятыгар сыһыарар быһыыта эбит.  

Эргэ “Уолбут” стадион оннугар үс тыһыынча көрөөччүгэ аналлаах, бары ирдэбиллэргэ эппиэттиир футбол хонуулаах саҥа стадион тутуллубута. Бу оройуон даҕаны, республика да бюджеттарыттан кэлтэгэй кэппиэйкэ ороскуоттаммакка, Кыһыл Сыыр экспедициятын кытта кэпсэтии түмүгэр тутуллубут эбийиэк. Матырыйаала, тиэйиитэ-таһыыта, тутуута – барыта кинилэр суоттарыгар.

Даҕатан эттэххэ, билиҥҥи стадионнар республика бюджетыгар тутуллар буоланнар, улуустар икки ардыларыгар Манчаары оонньууларын, республика спортивнай спартакиадатын, Олоҥхо ыһыаҕын ыытыы былдьаһык.

Ону таһынан, 1982-1984 сс. уон икки кыбартыыралаах тупсарыллыбыт буруус дьиэлэртэн турар сабыс-саҥа микрорайон баар буолбута. Оттон “Якутзолото” холбоһук Н.Г. Чернышевскай музейын саҥа таас дьиэтин, паматынньыгын туппута.

Иван Иванович сыратынан 1983-1984 сс. үс этээстээх таас оскуола турар сирин бэлэмнээһин барбыта – аттынааҕы эргэ дьиэлэри көтүрэн. Бу кэлин Сэбиэскэй сойуус геройа Н.С. Степанов аатын сүкпүт оскуола тутуута 1984 с. саҕаламмыта.

Дьэ, бу оскуола сыбаайатын түһэрии олус эрэйдээхтик барбыта. Кумах сир буолан сиҥнэн түһэ турара. Ол иһин Чапаев уулуссатын түөлбэтигэр 12 этээстээх дьиэни тутууга Сельстрой холбоһук Бүлүүтээҕи көһө сылдьар механизированнай колоннатын (ПМК) салайааччыта А.Н. Каратаевы кытта биир сүбэнэн эксперимент ыыппыттара – бырайыактыыр институт сөбүлэспэтэҕин үрдүнэн. Ол курдук, дьиэни тимир-бетон “ленточнай” фундаменнаан туппуттара. Онон “хара муостата” суох буолан бастакы этээстэр омуһахтанар кыахтаммыттара бэрт сонун этэ. Ону кытта саамай сүрүнэ – тутуу үбэ-харчыта түөрт гыммыт бииригэр тиийэ кэмчилэммитэ. 

Иван Иванович Бүлүүгэ олус таһаарыылаахтык биир сүбэнэн үлэлээбит дьонун – архитектор И.Е. Калачиковы, экономист А.К. Павлованы, прорабтар И.И. Захаровы, Д.П. Каратаевы улахан махталынан ахтар.  

И.И. Горохов салалтатынан Бүлүүгэ ДьУоКХ эйгэтигэр кырата суох “өрөбөлүүссүйэ” барбыта.

Ол курдук, хочуолунайдары гааһы кытта хачайданан тахсар газоконденсат уматыкка көһөрүүнү ыыппыттара. Кыһыл Сыыр субу турар буоллаҕа.

Бастаан бэйэлэрэ судургутук хочуолга форсунка туруоран боруобалаан көрбүттэрэ уонна “үлэлииһи” диэн бырайыак сакаастаан көрбүттэрэ даҕаны, ханнык да бырайыактыыр институт ылсыбатаҕа – газоконденсат диэн уматык ханнык да номенклатураҕа суох диэн. Оччотугар идиэйэни, туох да омуна суох, “бартыһааннаан” олоххо киллэрии барбыта. Автоматикатын уонна хонтуруоллуур-кээмэйдиир прибордарын (КиПиА) Ригаттан сакаастаабыттара.

Оннук тэринэн, Кыһыл Сыыр конденсатынан оройуон аҥаара буор-босхо сылыттан олорбуттара. Ону “Госкомнефтепродукт” (билиҥҥи “Саханефтегазсбыт”) тэрилтэ дириэктэрэ В.А. Гомзяков, дьиҥинэн, атын киһи эбитэ буоллар атыыр айдааны тардыан, бырайыагы саптарыан сөп этэ даҕаны, төттөрүтүн өйөөбүтэ, “техусловие” оҥорон, конденсаты сэлээркэ сыанатын аҥаарынан быспыттара. Итинэн 1982-1984 сс. Бүлүү к. хочуолунайдара, салгыы ыаллыы улуустар газоконденсакка көспүттэрэ. Тэрилтэлэр, кулууптар, оскуолалар, оҕо тэрилтэлэрэ соҕотохто быр курдук сылыйбыттара. Кырдьык, абыраллаах уматык этэ. Кыһыл Сыыртан массыынанан таһыллар, таас чох курдук төттөрү-таары саамыламмат, сүппэт-иҥпэт, буору кытта буор буолбат. Ону кытта буруота ырааһа, онон экологияҕа охсуутун халымыра сыттаҕа дии! Эрдэлээн эттэххэ, Иван Иванович Абыйга үлэлии сылдьан, бэйиэт Сэмэн Руфов эппитинии “хара хаардаах Үрүҥ Хайа” бөһүөлэгин эмиэ газоконденсат уматыкка көһөрбүтэ. 

Ити кэмҥэ тыа нэһилиэктэригэр тутуу эмиэ күүскэ барбыта. Аҥаардас “Күүлэт” сопхуос Үгүлээтигэр оскуола, балыыһа, Тылгыныга гараж, кулууп, “мөлүйүөннээх” хотон үлэҕэ киирбиттэрэ.

Иван Горохов Бүлүү оройуонуттан университекка Ф.А. Саввинованы (Максимова), В.И. Степановы, В.П. Николаевы уонна А.Н. Никифоровы кытта бииргэ үөрэммитэ. Онон саҥа сиргэ кэлэн оннун буларыгар, дьону-сэргэни кытта билсэригэр бииргэ үөрэммит үөлээннээхтэрэ күүс-көмө буолбуттара. Иван Иванович ахтарынан, кинилэр бастаан оройуон гостиницатыгар олорбуттар. Икки кыра оҕолоох дьоҥҥо, биллэн турар, табыгаһа суох буоллаҕа. Ону В.И. Степанов аҕа кыннын, Бүлүүтээҕи электростанция (ДЭС) дириэктэрэ К.И. Михайловы кытта кэпсэтэн, кинилэр гостиницаларыгар көспүттэр. Бу уруккута баанньык дьиэ тупсарыллыбытыгар сыл олорбуттара. Туспа дьиэ аата туспа дьиэ, онон Иван Иванович бииргэ үөрэммит үөлээннээҕэр билиҥҥэ диэри махтанар. Сонньуйан кэпсиир:

– Куораттан булчут ыт оҕото илдьэ барбыппыт. Ол сатанабыт түүн ырдьыгынаан, туохха эрэ суоһурҕанан бөҕө буолар этэ. Кэлин тоҕо оннук быһыыланара буолуой диэн дьоҥҥо кэпсээбиппэр: “Дьэ, ити бэйэтэ остуоруйалаах дьиэ – итиннэ киһи бэйэтигэр тиийиммиттээх” – диэбиттэрэ.

Иван Иванович Бүлүүгэ бииргэ алтыһан, дьиэнэн доҕордоһон олорбут дьоннорун олус үчүгэй тылларынан ахтар. Мария, Прокопий Абрамовтар, Лия, Аркадий Никифоровтар, Розалия, Василий Николаевтар, Валентина, Федор Петровтар… Бииргэ үөрэммит, спорт эйгэтигэр алтыспыт доҕотторо.

Иван Иванович көнө, судургу майгытынан, тылыгар турарынан, ханнык баҕарар тэрээһиҥҥэ көхтөөхтүк кыттарынан, айымньылаах толкуйунан (билигин “креатив” диэ этилэр), дьону бэйэтин тула түмэ тардарынан дьоҥҥо-сэргэҕэ улаханнык ытыктаммытын, “Иван Иванович дуо!” дэтиэн дэппитин туһунан РФ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Р.И. Егоров ахтыыта баар. Ол да курдук, 2005 с. И.И. Гороховка “Бүлүү улууһун Бочуоттаах гражданина” ааты иҥэрбиттэрэ. 

Күүстээх киһи күүскэ үөрэнэр…

Сэбиэскэй кэмҥэ кэскиллээх салайааччылары “партийнай оскуолаҕа” үөрэттэрэр, идеология өттүнэн куоһуур үгэс баара. Ол Уйбааны даҕаны тумнубатаҕа – 1984 сыллаахха Хабаровскайдааҕы  үрдүкү партийнай оскуолаҕа ыыппыттара.

Эр дьон мустубут сиригэр хаһан баҕарар үтэн-анньан көрсүү, күүс былдьаһыы баар буолар. Ол курдук, күһүн хортуоппуй хостооһунугар сылдьан олохтоох уолаттар күүһүргүүллэрин иһин, түөрт-биэс хортуоппуйдаах сиэткэлэри холбуу тутан өрөһөлүү тиэллибит массыынаҕа аҥаар илиитинэн быраҕарын, хортуоппуй хостуур массыына тииһэ өҕүллүбүтүн балталыы сатыы туралларын илиитинэн көннөрөрүн, аһары туттан тосту тардан кэбиспитин туһунан “хаама сылдьар” кэпсээн баар. Онон олохтоох уоланнарга эмиэ: “Иван Иванович дуо!” – дэтиэн дэппит.

Аны туран, кинилэртэн биир куурус үөһэ үөрэммит балтараа сэнтиниэр ыйааһыннаах П.П. Бородины кытта мас тардыспыта туһунан кэпсээн. Холкутук, этэргэ дылы, баттаҕа да силир гыммакка ылаттаан сөхтөрбүт.

Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиккэ дылы, Павел Бородин эдэр сылдьан футболунан дьарыктаммыт, чэпчэки атлетикаҕа бастакы разрядтаах эр бэрдэ эбит. Уйбааннаах кэлиэхтэрин биир сыл иннинээҕи ыһыахтарыгар хапсаҕайдаһан уолаттары быраҕаттаабыта партийнай оскуолаҕа сэһэн буолан сылдьара.

Оттон Иван Иванович кынаттаах кылыыһытын, ааттаах-суоллаах спортсмен буоларын таһынан дьон-сэргэ номоҕор киирбит саха бухатыыра буолар. Норуодунай суруйааччы Егор Неймохов кини Мальта арыы саамай күүстээх киһитин (Мальтаны сынньаммакка харбаан иккитэ эргийэр үһү – 150 км!) хары баттаһан кыайбытын туһунан уустаан-ураннаан 1982 с. “Эдэр коммунист” хаһыакка суруйан турар. Оттон Иван Иванович таас көтөҕөөччү быһыытынан аатырбытын ыстатыйа бастакы түһүмэҕэр сырдатан турабыт.

Сахалар күүстээх дьону былыр былыргыттан өрө тутар, номох оҥостор идэлээхтэр. “Саха эмис тыллаах” диэн баар. Ол эбэтэр, күүркэтии, үлүннэрии-балыннарыы даҕаны ханна барыай! Ордук, этэргэ дылы, “былыргыны былыт саппыт” түбэлтэлэригэр оннук буолар – туоһулар суохтарынан, “тыл уҥуоҕа суоҕунан”. Оттон Уйбаан Горохов туһунан баар дьон кэпсииллэр эбээт. Тыыннаах туоһу да элбэх, видео да, хаартыска да баар. Аныгы үйэҕэ барыта дакаастабыллаах буолуохтаах.

Суруналыыс Николай Ребров тус көрбүтүн ахтыыта баар – туох да дарбатыыта суох.

Абыйга Гороховтар дьиэлэрин таһыгар үлэлии сырыттахтарына буолбут түбэлтэ. Уйбаан дьиэ истиэнэтигэр сааллыбыт улахан тоһоҕону чыскынан туураары бодьуустаһар да, чыскытын кыаҕа кыра буолан биэрбит. Ньукулай тэптэрээччи буолбут: “Күүскэ туппаккын быһыылаах, ол кэнниттэн хайдах туураары гынаҕын?”. Сотору тимир тостор тыаһа “тас” гынаатын, Уйбаан соһуйбут саҥата иһиллибит: “Па, тоҕо кэбирэҕэй!”. Чыскыларын аҥаар буутун тосту тутан кэбиспит. “Ээ, бэйэтэ алдьанаары сылдьыбыта буолуо” – диэн буолбут.

Аны туран, Дьокуускайга үлэлии сылдьан Абыйга олорор улахан уолугар Александрга уоппускатыгар кэлэ сырыттаҕына буолбут түбэлтэ. Уйбаан бултуу бараары тэринэрин түннүгүнэн көрөн турбуттар. “Вихрь-30” мотуордаах, балай эмэ мал-сал, ол-бу таһаҕас толору тиэллибит “Крым” оҥочотун өрүскэ киллэрээри массыына кэтэһэн тэпсэҥнии сылдьар. Онтуката массыына тохтуур сириттэн үрдүк баҕайы теплотрасса нөҥүө өттүгэр турар.

Иван Иванович, эргим-ургум көрүнэр, бука, ким да көрбөт дии санаатаҕа буолуо, бэрт түргэнник оҥочотун кэлин өттүн өрө көтөҕөн таһааран теплотрасса үрдүгэр уурар, онтон илин өттүгэр тиийэн бүтүннүү үөһэ таҥхалытан таһаарар. Ол кэнниттэн нөҥүө түһэрэрэ киниэхэ, этэргэ дылы, “ырыа буоллаҕа”. 

Николай Николаевичтаах оччо ыарахан таһаҕастаах оҥочону итиччэ үрдүккэ өрө анньан таһаарбытын илэ көрөн лаппа сөхпүттэр.   

Кини партийнай оскуолаҕа хайдах үөрэммитин туһунан Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх П.И. Иванов – Хомсомуол Бүөккэ маннык ахтар: “Дьэ, манна үөрэххэ сынтарыйбат дьулуурун көрдөрбүтэ. Холобур, философияҕа үс араас автор суруйбут кинигэлэрин кэккэлэһиннэрэ тэлгэтэн олорор буолара уонна биир теманы үһүөн хайдах сырдаппыттарын тэҥниирэ, туох атыннаахтарын, тоҕо оннугун төрдүгэр-төбөтүгэр тиийэ ырыта сатыыра…”

Оннуга биллэр. Уйбаан Уйбаанабыс  үйэтигэр туохха да ээл-дээл сыһыаннаспатах киһи.

Хотойдор хоту көтөллөр, базальт “үллүк” оҥороллор

Кини партийнай оскуолаттан быһа АБЫЙ оройуонугар райсовет исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлии аттаммыта. “Хотойдор хоту көтөллөр” – диэн мээнэҕэ эппэттэр.

Урут хоту дойду олохтоохторо атын сиртэн ананан кэлбит сорох “хотойу” тута устугас киһинэн ааҕаллара. Тоҕо диэтэххэ, Дьокуускайтан карьера оҥостор, ханнык эрэ үрдүкү дуоһунаска ананыаҕын “анкетата итэҕэс” дьону кылгас кэмҥэ хоту ыыталлара баар суол этэ. Оттон Иван Ивановиһы ханна даҕаны инньэ диэбэт этилэр. Үөһээ Дьааҥыга үөскээбит хотугулуу судургу майгылаах салайааччыны абыйдар бэйэлэрин киһилэрин курдук ылыммыттара. Онуоха эбии кини ханна да барбытын иһин “эрэллээх тыылын” – иллээх-эйэлээх дьиэ кэргэнин илдьэ сылдьара. Кырдьыга да, кини Абыйга уһуннук олохсуйан үлэлиир санаалааҕа. Ол курдук, оройуон 1986-1990 сс. социальнай-экономическай сайдыытын былаанын оҥорууга дьиҥнээхтик сүрэҕин-быарын ууран туран ылсыбыта.

Бастатан туран, дьон олоҕун тупсарыы. Кини дьоҥҥо сыһыанын туһунан биир түгэнтэн көрүөххэ сөп. Оччолорго хоту олорор дьиэ үгүстүк тутуллара. Ону түҥэтиини райисполком хамыыһыйата быһаарара, бэрэссэдээтэл бигэргэтэрэ. Иван Иванович бу боппуруоһу бөһүөлэктэр быһаарыыларыгар биэрбитэ. Ол эбэтэр, кини оччолорго даҕаны олохтоох салайыныы бириинсиптэрин олоххо киллэрэ сатыыр эбит. Былааһы дьоҥҥо-сэргэҕэ муҥутуурдук чугаһатарга. Санаан да көрдөххө, дьиэҕэ-уокка ким дьиҥнээхтик наадыйарын бөһүөлэк таһымыгар ордук билэллэрэ мөккүөрэ суох.

Иван Иванович ханна да сылдьыбытын иһин, тутуу инженерэ уонна сайдыылаах технологиялары киллэрэргэ дьулуурдаах буолан, тутууну да, баар коммуникацияны да тупсарыыга үгүстүк сыраласпыт киһи. Билигин нэһилиэктэри тупсарыыга, тыа сирин усулуобуйатын куораттарга чугаһатарга судаарыстыба таһымынан үлэ барар, үп-харчы көрүллэр. Тыа сирин территорияларын сайыннарыыга федеральнай программа үлэлиир, федеральнай бюджеттан харчы тыырыллар.

Белай Гора, төһө да 1974 сылтан куораттыы тииптээх бөһүөлэк аатырдар, коммунальнай хааччыллыы өттүнэн дьиэлэргэ киин хочуолунайтан сылытыы эрэ баара. Атын туох да суоҕа.

Кылгас кэм иһигэр сүүнэ үлэ барбыта. Бөһүөлэккэ ууну ыраастыыр, уунан хааччыйар уонна септиктарга мунньуллар канализация систиэмэлэрэ оҥоһуллубута, дизельнай электростанцияны реконструкциялааһын, нефтебазаны тутуу саҕаламмыта.

Инженер Иван Горохов 1988-1990 сс. Абый хочуолунайдарын Кыһыл Сыыртан тиэллэр газоконденсат уматыкка көһөрүүгэ күүстээх үлэни ыыппыта. Бу хотугу дойду дьонугар абыраллаах суол этэ – убаҕас уматыгынан оттуллар дьиэ-уот төһө эмэ сылааһа, сынньалаҥа өйдөнөр. Тымныы оскуолалар, тымныы кулууптар, балыыһалар, оҕо тэрилтэлэрэ, олорор дьиэлэр  хоту дойду олохтоохторун дэлэ кэбирэтэллэр, кылгас үйэлииллэр үһү дуо!

Кэлин, этэргэ дылы, “былаас уларыйбытын” кэнниттэн хочуолунайдары төттөрү таас чоххо көһөрүү барбыта. Ол төрдө-төбөтө өйдөнөр – Зырянка таас чоҕун батарар сыалтан. Эмиэ социальнай кыһалҕаттан – таас чоҕу хостуур дьону хамнастыыр туһуттан.

Ол эрэн, убаҕас уматык бары өттүнэн ордук этэ. Сылааһы биэрэрин этэ да барыллыбат буоллаҕына, тиэйиитигэр-таһыытыгар да табыгастаах. Таас чоҕу тиэрдэргэ хаста-хаста саамылыахха нааданый? Ол тухары төһөтө быыл буолан көтөрүй, тохторуй-хороруй, сири кытта сир буоларый?

Гравий бүрүөһүннээх суоллары оҥоруу оройуон киинигэр эрэ буолбакка, атын нэһилиэктэргэ эмиэ барбыта. Кэбэргэнэҕэ аэропорт, Белай Гораҕа, Абыйга, Кэбэргэнэҕэ оскуолалар тутуллубуттара. Белай Гора, Абый, Ураһалаах нэһилиэктэригэр спортивнай саалалар баар буолбуттара. Белай Гораҕа искусство дьиэтэ тутуллан киирбитэ. Агропромышленнай тиһиги сайыннарыы анал программанан ыытыллыбыта. Туох баар нэһилиэктэргэ, учаастактарга техниканы туһаныы күүһүрбүтэ, ханна баҕарар толору аҥаардаах уонна толору мехнизациялаах оттуур звенолар баар буолбуттара. “Абый” сопхуоска сүөһү тиэйэн аҕалан “боруода тупсарыытыгар” үлэ барбыта.

Оттон 1992 сыллаахха үлэҕэ киирбит оҕо балыыһатын “Горохов балыыһата” диэн ааттыыллар этэ эбээт. Бу ханнык да үбүлээһиҥҥэ көрүллүбэтэх балыыһаны Иван Иванович бэйэтинэн сүүрэн-көтөн бырайыактаппыта, үбүн-харчытын туруорсубута.

Иван Горохов мэлдьи саҥаны, сайдамы киллэрээччи буоларын өссө манныктан көрөбүт. Аҕыйах сыллаахха Хаҥалас улууһугар базальт таастан үллүйэр матырыйаалы оҥорор собуот арыллыбыта улахан ситиһии быһыытынан сыаналаммыта. Дьиҥэ, базальт үллүгү оҥоруунан Уус-Ньара бөһүөлэгэр дьарыктана сатыылларын истэн, кини онно баран билсибитэ уонна Абый улууһугар базальт үллүгү оҥорор сыаҕы тэрийэн – оборудование атыылаһан, уустук технологияны баһылаан, базальт утахтартан турар мааттары оҥорон барбыттара! Онон дойду үрэллиитигэр тиэрдибит сатарыйыы саҕаламматаҕа буоллар, хотугу дойдуга тутуу тэтимнээхтик салҕанан барыахтааҕа.

Урут хотугу дойдуну сайыннарыы барыта үөһэттэн кэлэр ыйыыларынан барара. Оттон абыйдар Иван Горохов салалтатынан, Совмин да, обком да сөбүлэҥин ыла сатаабакка, Сельстрой хайысхатынан үлэлээбиттэрэ. Ол курдук, үтүөлээх тутааччы, Октябрьскай революция, Үлэ Кыһыл знамята уордьаннар кавалердара Илья Николаевич Ефимовы кытта биир сүбэнэн “Арктика” сиэрийэлээх бөдөҥ панеллары оҥорор сыаҕы тутан испиттэрэ. Ол аарыма тутууну 50 % ыыппыттарын кэнниттэн дойду ыһыллан сиппэтэҕэ. Онтон атын Абый улууһа хотугу улуустарга тутуу индустриятын киинигэр кубулуйуон, хотугулуу-илин улуустар элбэх кыбартыыралаах дьиэлэринэн хааччыллыбыт буолуохтарын сөп этэ.

Илья Николаевич Ефимов былыргы былдьаһыктаах кэмнэр салайааччыларын сиэринэн улахан үөрэҕэ суох эрээри, “сахалыы өйүнэн”, саҥалыы сайдыыга сэргэх сыһыанынан, салалтаҕа уопутунан, туруу үлэһитинэн, хотугу дойду патриотын быһыытынан аатырбыт киһи этэ. Райком бастакы сэкиритээринэн үлэлии сырыттаҕына “кулаак уола” диэн тохтотон кэбиспит киһилэрэ улахан тутааччы буолбута. Дьону-сэргэни түмэр, көҕүлүүр күүһэ оннуга. Абыйдар улаханнык ытыктыыр, сүгүрүйэр киһилэрэ. Кини улахан хаһаайыстыбанньык, норуоттан тахсыбыт тутуу аатырбыт салайааччыта, оттон Иван Горохов тутааччы инженер, Покровскай, Бүлүү оскуолаларын ааспыт киһи. Дьэ, кинилэр олус табыллан, өйдөрө-санаалара дьүөрэлэһэн үлэлээбиттэрэ. Ол да иһин базальт үллүк сыаҕын, бөдөҥ панеллары оҥорор сыаҕы тутар буоллахтара. Хор, патриот киһи хантан да ананан кэлбит салайааччыны кытта биир тылы булан, дойдубут туһа диэн үлэлиир баҕайыта.

Иван Иванович норуот төрүт сиэрэ-майгыта, үгэс буолбут дьарыга өлбөт мэҥэ уута буоларын бигэтик өйдүүрэ. Ол да иһин кини салалтатынан Майыардааҕы сельскэй сэбиэт республикаҕа бастакынан эбээн национальнай нэһилиэгин аатын ылбыта.

Кини саамай сөпкө этэр: билигин ханнык баҕарар тутууга – суол буоллун, коммунальнай хааччыйыы эбийиэгэ буоллун, социальнай эбийиэктэр, олорор дьиэлэр буоллуннар, тутуу сыанатын эрэ көрөллөр. Бэйэҕит да көрө сылдьаҕыт, ыытыллар куонкурустарга, тендердэргэ үксүгэр чэпчэки сыананы анаабыт тэрилтэ кыайыылаах тахсарын. Ол эрэн, этэргэ дылы, “скупой платит дважды” –  хаачыстыбата суох тутуллубут эбийиэк сотору буолаат өрөмүөн үбүн көрдөөбүтүнэн барар. Холобур, суолу миэтэрэ аҥаара үрдүктээхтик чэпчэки сыанаҕа тутуохха сөп, эбэтэр өр сылларга түспэтин, хотойботун, тоҥо ирбэтин курдук үрдүк кутуулаах, болотуна анныгар тымныыны тутар үллүктээх бырайыагынан тутуохха сөп. Онон “бу суол тоҕо ыараханай” диэн саба быраҕан сыаналааһын сөбө суох. Чэпчэки аата чэпчэки, ол “эксплуатационнай ороскуотун” лаппа дарбатан таһаарар.

Син ол кэриэтэ, холобур, конденсаттан төттөрү таас чоххо көһөрүү охсуута кэлин биллэр – тымныы дьиэҕэ үйэлэрин моҥообут дьон доруобуйаларыгар төһө оҕустараллара буолуой.

Иван Иванович Абый оройуонугар бастаан райисполком бэрэссэдээтэлинэн, онтон райком бастакы сэкиритээринэн үлэлээбитэ. Бу дуоһунаска кини абыйдар улаханнык ытыктыыр киһилэрин, үөрэхтээһин миниистиринэн ананан барбыт Б.Д. Слепцовы солбуйбута.

Б.Д. Слепцов туһунан Иван Иванович саамай үчүгэй тыллары этэр. Улаханнык көмөлөспүт, элбэхтик өйөөбүт уонна үөрэппит аҕа табаарыһын быһыытынан махтанар.

Иван Горохов абыйдар Саха республикатын бүтэһик Үрдүку Сэбиэтигэр депутаттарынан буолар.

Кини бииргэ үлэлээбит үөлээннээхтэригэр улаханнык махтана саныыр: Полушкин Иван Иванович (билигин “Стройкон” тэрилтэ салайааччыта), Никулин Владимир Николаевич, Винокурова Ирина Игнатьевна, Ребров Николай Николаевич… Кинилэр бэриниилээх үлэлэрин түмүгэр Сэбиэскэй сойуус букатыннаахтык эстиэр диэри Абый оройуонун көрдөрүүлэрэ ханнык да салааҕа түспэтэҕэ. Аны чугас дотторо, ыллам ыаллара Анна, Ариан Томскайдар, Тамара, Владимир Бандеровтар, Вера уонна Виктор Садовниковтар…

Иван Горохов Абый улууһугар дьон-сэргэ олоҕор-дьаһаҕар биллэр-көстөр сайдыыны киллэрбит киһи: тутууттан, социальнай-экономическай сайдыыттан, култуураҕа, бастыҥ ыһыахтары тэрийиигэ тиийэ. Саамай сүрүнэ, кини дьоҥҥо-сэргэҕэ, боростуой булчуттарга, табаһыттарга истиҥ сыһыанын сыаналыыллар.

Иван Горохов сэбиэскэй кэмҥэ салайбыт Бүлүү уонна Абый оройуоннара ССКП, ВЦСПС (Бүтүн сойуустааҕы профсойуустар киин сэбиэттэрэ), ЫБСЛКС киин кэмитиэттэрин көһө сылдьар Кыһыл знамяларынан наҕыраадаламмыттара, бүтүн сойуус үрдүнэн социалистическай куоталаһыы кыайыылаахтарынан буолбуттара.

– Бу мин үтүөм диэбэппин, кэмэ оннук түбэспитэ буолуо эрээри, син кыттыгастаах курдук сананабын, – диир Иван Иванович.

Хотойдор хоту төннөллөр, көтөр аал тэрилтэтин төрүттүүллэр

Иван Горохов Абый дьонун итэҕэллэрин ылан Үрдүкү Сэбиэт дьокутаатынан талыллыбыта. Бу Үрдүкү Сэбиэт республика судаарыстыбаннаһыгар укулаат буолар докумуоннары барытын оҥорбута. Тутулуга суох буолуу туһунан декларацияны, Төрүт Сокуону, Федеративнай дуогабары, Арассыыйа уонна Саха сирин икки ардыларыгар боломуочуйалары тыырсыыны… Ол үлэ түмүгэр сиртэн хостонор баай улахан өлүүтэ Саха сирин туһатыгар эргийбитэ эбээт!

Онон Ил Түмэн үлэлииригэр бигэ укулаат охсуллубута. Төрүт буолар сокуоннар, быраап нуормалара Үрдүкү Сэбиэтинэн оҥоһуллубуттара, ылыллыбыттара.

Үрдүкү Сэбиэт биллэр быһыы-майгы кэнниттэн ыһыллыбытын кэнниттэн, “Агропром “Север” бэрэссэдээтэлин тутууга солбуйааччытынан үлэлии сылдьан, ол аата 1992 с. кэмниэ-кэнэҕэс дьэ бас билэр дьиэлэнэллэр. Ол туһунан кини тапталлаах кэргэнэ, СР үтүөлээх учуутала С.Е. Горохова ахтыыта баар. Ыал буолан олорбуттарын 23-с сылыгар санаа ымыыта оҥостубут таас дьиэ ылбыт үөрүүлэрэ төһө буолуой! Ону баара аҕалара биир киэһэ үлэтиттэн кэлэн баран эппит:

– Дойдубар дьаһалта баһылыгынан барар буоллум, онон Баатаҕайга көһөргө бэлэмнэн.

Светлана Еремеевна утарсан көрбүт: хаһан көс дьоно буолан бүтэбитий, олохсуйуох, оҕолору үөрэттэриэх диэн.

Ол эрэн Иван Иванович дойдутун дириҥник таптыырын, курдаттыы тартарарын, дьонугар-сэргэтигэр иэстээх курдук сананарын билэр буоллаҕа. Онон эмиэ хоту көспүттэр – Үөһээ Дьааҥыга.

Дьиҥэ, биир дойдулаахтарын туруорсуулара эбит. Үөһээ Дьааҥы улууһун Бочуоттаах гражданина В.В. Потапов ахтарынан, улаханнык ытыктанар учуутал А.И. Колесова бастакы бэрэсидьиэн М.Е. Николаевы көрсө барарыгар: “Биһиги улууспут баһылыгынан И.И. Гороховы аныырын туруорус” – диэн суон сорудахтаан ыыппыттар.

Үөһээ Дьааҥы улууһа дойду ыһыллар кэмигэр экономикатын чөл туруктаах тутан олорбута. Промышленность көрдөрүүлэрин да улаханнык түһэрбэтэхтэрэ, совхозтарын да муҥур уһукка диэри тута сатаабыттара.

Даҕатан эттэххэ, былыр 1889 с. Үөһээ Дьааҥы улууһугар эмиэ Иван Иванович Горохов диэн киһи кулубалаабыт эбит.

Аныгы Иван Горохов Үөһээ Дьааҥыга баһылыктаабыт кэмэ биир сүрүн тосхоллоох: салайар эргимтэҕэ олохтоох дьон тахсыбыттара. Бэйэҕит билэҕит, чуолаан, номоххо киирбит “Дальстрой” саҕаттан Үөһээ Дьааҥы оройуонун үксүн кэлии дьон салайбыттара. Промышленнай оройуон буоллаҕа. Оройуону салайбыт олохтоох бэлиэ дьону ааттаталыыр буоллахха, Остуолба нэһилиэгиттэн төрүттээх райисполком бэрэссэдээтэлэ, Үрдүкү Сэбиэт депутата П.Х.Гуляев, райком бастакы сэкиритээрдэрэ Дулҕалаахтан төрүттээх В.П. Стручков, Эбээн-Бытантай киһитэ С.Н. Стручков бааллар.

Оччотооҕуга, 90-с сыллар саҥаларыгар, кэлии дьон дьиэлэрин чэпчэки сыанаҕа атыылаан туран дойдуларыгар көһөр кэмнэрэ. Ол саҕана хотугу сир баайдаах оройуоннары “социальнай өттүнэн чэпчэтээри”, быһата, дьоно суох оҥортоору соҕуруу дьиэ ылалларыгар сертификат биэрэллэр этэ.   Ону, хата, тыа дьоно солбуйбуттара – бүтүн аймахтар Баатаҕайга көһөн киирэллэрэ. Буолаары буолан, бастыҥ дьон барара тыа хаһаайыстыбатыгар охсуулаах, бюджекка таһаҕас буолара өйдөнөр. Иван Иванович ону оччо-бачча сөбүлээбэтэр да, хайыаҕай, дьон толору хааччыллыылаах дьиэлэргэ сынньалаҥнык олоруон баҕарара баа буолбатах. Хаһан баҕарар куһаҕан үчүгэйдээх, үчүгэй куһаҕаннаах буолар баҕайыта. Ону барытын үчүгэй өттүнэн эргитэ сатыахха наада.

Иван Горохов тыа нэһилиэктэриттэн хамаанда тэриммитэ. И.И. Колесов, И.И. Котельников, Х.Х. Горохов, П.В. Горохов, улуус баһылыгынан үлэлээбит В.Г. Павлов, билиҥҥи баһылык Г.И. Чириков, В.П. Стручков, М.А. Юмшанов, С.И. Юмшанов, В.А. Горохов, Т.Д. Чукрова уо.д.а.

Мэлдьи киин эрэгийиэннэртэн эбэтэр Дьокуускайтан анаммыт дьон салайбыттара биллэр эбит этэ. Олохтоох каадырдар бастаан утаа нэс курдуктара. Кэлэн-баран, туран-олорон, бүтэрэн-оһорон испэттэр. Сэлээннээһин эбэтэр “хайдах да дьаабылаатыннар” диэбиттии тэйиччи туттунуу содула. Онон хаһан баҕарар олохтоох салайааччылар суохтара норуокка улахан содуллаах буолар.

Ол иһин республикабытын бэйэ дьоно салайалларын сыаналыахха наада. Була сатаан үөхсүбэккэ, баары-суоҕу хостоон кириитикэлээбэккэ. Саха сирэ Арассыыйаҕа стратегическай суолталаах эрэгийиэн буолар, онон киинтэн киһини аныылларын сириэхтэрэ суоҕа.

Верхоянскай – Саха сирин эрэ буолбакка, бүтүн Арассыыйа историятыгар кэккэ бэлиэлэри хаалларбыт кырдьаҕас куорат. Ол бэйэтэ, Верхоянскай 1992-1996 сс. баһылыга Х.Х. Горохов ахтарынан, туох да омуна суох, эстэ сыспыт. Дьон үлэтэ суох хаалар кэмигэр аны “Холбос” аһынан-таҥаһынан уонна да атын табаарынан хааччыйартан акаастаммыта. Баатаҕайга кииннээх “Якутпродснаб” эмиэ уларыйыы-тэлэрийии долгунугар оҕустарбыт. Онуоха эбии, республика дьаһалынан, оройуоҥҥа биир эрэ хааччыйар муниципальнай тэрилтэ хаалыахтаах диэн буолбута. Ол эбэтэр, “Холбостон” хааччыллан олорбут райпо эстэр буоллаҕына, киһи бөҕөтө үлэтэ суох хаалар туруктаммыта. 

Дьэ, Иван Иванович үөһэнэн-аллараанан труорсан улууска икки эргиэн тэрилтэтэ баар буоларын ситиспитэ – “Батагайторг” уонна “Верхоянскторг”. Ханнык да улууска икки эргиэн тэрилтэтэ үөскүү сылдьыбыта биллибэт эрээри, сөптөөх дьаһаныы буолара көстүбүтэ – кэлии дьон дьаһайар “Батагайторг” араас айдаантан ордубатах буоллаҕына, “Верхоянскторг” улуус өһүө тэрилтэтигэр кубулуйбута. Ол эбэтэр, баһылык улуус уратыларын чопчу билэрэ көстүбүтэ. 

Иван Иванович баһылыгынан кэлээт даҕаны, туох-ханнык иннинэ, үрдүк уонна орто уөрэх кыһаларын тутар хамыыһыйалара Дьокуускайтан Дьааҥыга кэлэн оҕолору сүүмэрдииллэрин ситиспитэ. Бу барыы-кэлии сыаната соҕотохто үрдээбит, үлэ суох, хамнас кэлбэт буолбут кэмигэр улахан социальнай суолталаах дьаһаныы этэ. Хор, дьэ бу кэскилгэ дьулуурдаах, дьонугар-сэргэтигэр, үүнэр ыччакка кыһанар салайааччы быһыыта. Аны туран, Баатаҕайга анал идэлээх үлэһиттэри бэлэмниир ПТУ-32 арылларын ситиспитэ билигин да тигинэччи үлэлии турар.

Биллэн турар, кыһыҥҥы да, сайыҥҥы да суол-иис оҥоһуутугар оччотооҕу кыаҕы таһынан үлэлии сатаабытын бэлиэтииллэр. Онуоха биир саамай суолталаах ситиһиитинэн, “Полярные авиалинии” тэрилтэни тэрийии төрдүгэр турбута буолар. Баатаҕайдааҕы авиаотряд командира З.О. Саникидзены кытта сүбэлэһэн тэрийбиттэрэ. Ити 1996 сыллаахха этэ. Ити кэмҥэ Верхоянскай оскуолата төрүттэммитэ 125 сылыгар М.Е. Николаев кэлэ сылдьыбыта. Таарыйа иккис болдьоххо президент быыбарыгар киирсиитин саҕалаан дьону кытта бастакы көрсүһүүтүн Адыаччы нэһилиэгиттэн саҕалаабыта. “Полярные авиалинии” хампаанньаны тэрийэр туһунан кэпсэтии, дьэ, бу кэмҥэ барбыта. Оттон туһааннаах ыйаах 1997 с. тахсыбыта.

Бу хампаанньа саамай ыарахан кэмнэри туораата, мантан инньэ кэскилэ кэҥээтэр кэҥээн иһиэҕэр Иван Иванович саарбахтаабат.

Суол – олох хорук тымыра. Дьааҥы ааттыын дьааҥы – таас хайа дойду. Онон аллараанан массыына суолун оҥоруу улахан ыарахаттардаах. Ол да буоллар, саха киһитэ син үүтү-хайаҕаһы булан бу дойдуга тиийдэҕэ – сүөһутун-сылгытын субуруппутунан. Ол быһыытынан, Иван Горохов кыһыҥҥы суол торумун оҥорорго туруна сылдьыбыта – 400 км, ол эбэтэр суол аҥаарын эрэ кыайбат сири быһалыыр кыһыҥҥы суолу. Баатаҕай – Дулҕалаах – Суордаах – Сэбээн Күөл – Сиэгэн Күөл – Ботомоойу – Дьокуускай хайысханан. Ол идиэйэтин хайдах туруорсубутун уонна бырайыак хайдах таһымҥа тиийбитин мантан салгыы ааҕыаххыт. 

Аны туран, Иван Иванович, этэргэ дылы, Үөһээ Дьааҥы улууһугар “саханы саха дэппит” киһи буолар.

Дойду моҥкурууттуур, экономика эстэр, дьон сүөм түһэр кэмигэр кини улууска сахалыы сиэри-майгыны олохтуурга, дьиҥ сахалыы ыһыахтары тэрийэргэ күүскэ үлэлээбитэ – култуура үлэһиттэрин, Дьааҥы бастыҥ дьонун көмөлөрүнэн, көҕүлээһиннэринэн. Анаан-минээн үрүҥ ойуун Афанасий Федоровы ыҥыран былыргы этнограф-чинчийээччилэр И. Худяков уонна В. Серошевскай суруйан хаалларбыт былыргы сиэринэн-туомунан дьиҥ сахалыы ыһыаҕы ыспыттара. Республикаҕа аан бастаан! Бу туһунан ааттаах-суоллаах суруналыыс, Дьааҥы улууһун Бочуоттаах гражданина, бу ыһыахтары көҕүлээччи Ыстапаан Юмшанов бэртээхэй ахтыыны суруйан хаалларбыта баар. Афанасий Федоров улахан ыһыахтар аатырбыт алгысчыттарын быһыытынан манна саҕалаабыта.

Бу олус суолталаах дьаһаныы этэ. Дьааҥылар төрүкү даҕаны дьиҥ сахалыы тыллаах-өстөөх, сиэрдээх-майгылаах эрээри, урукку дьылларга промышленнай оройуоннар кэккэлэригэр киирэннэр, холобур, национальнай оонньуулары, спорт национальнай көрүҥнэрин ыһыкта сылдьыбыттара биллэр. Холобур, Манчаары оонньууларыгар кыттыбат, онно бэлэмнэнэн түптэ-түрүлүөн буолбат буоллаххына хантан сайдыы кэлиэҕэй!

Эмиэ Ыстапаан Юмшанов идиэйэтинэн нэһилиэктэри кэрийэ сылдьан “Өбүгэ оонньууларын” ыыталлара. Бу Иван Иванович уруккуттан бүөм санаата этэ, өссө студенныы сылдьан “сахалыы многоборье тэрийиэххэ баар этэ” диэн тыл көтөҕө сылдьыбыттааҕа.

Туох барыта “тиийбэт тирии, тарпат тараһа” кэмигэр оҥорбута баһаам. Баһылык Иван Горохов туруорсан, сүүрэн-көтөн Медицина киинин хотугу улуустарга аналлаах филиала (балыыһа комплекса) Баатаҕайга арылларыгар олук уурбута. Манна бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит Галина Данчикова улаханнык көмөлөспүтэ. Оттон балыыһаны быһаччы туттарбыт баһылыгынан В.Г. Павлов, ситэрбит, үлэҕэ киллэрбит киһинэн билиҥҥи баһылык Г.И. Чириков буолаллар.

Остуолбаҕа, Үҥкүргэ саҥа дизель электростанциялар, Сайдыыга саҥа киин хочуолунай тутуллубуттара.

Иван Иванович хотугу сахалар эмиэ төрүт омуктар ахсааннарыгар киирэллэрин туруорса сатыыра. Онон таба иитиитэ, бултааһын уонна балыктааһын эрэ буолбакка, сылгы, сүөһү иитиитэ эмиэ үгэс буолбут төрүт дьарыктар ахсааннарыгар киириэхтээх, судаарыстыбаттан оннук өйөбүлү ылыахтаах диирэ. Кырдьыга да, хотугу дойду аһыытын-ньулуунун, ыарын-тыйыһын бука бары, омугуттан тутулуга суох амсайан, сүгэн-көтөҕөн олордохторо. Саха буоллун, эбээн буоллун, нуучча буоллун. Ону арыылаан араарар, дьиҥэ, оччото суох.

Суол – олох хорук тымыра, суол факультета – кэскил төрдө

Иван Иванович Саха Республикатын бастакы президенэ М.Е. Николаев хамаандатыгар үлэлээбит дьоллоох. Кини Михаил Ефимович туһунан өрүү үчүгэй тылларынан ахтар – көрдөххө тыйыс, кытаанах көрүҥнээҕин, киһи кутун-сүрүн баттыырга дылытын иһин сүрдээх уйан, аһыныгас дууһалаах киһинэн ааҕар.

Иван Горохов Үөһээ Дьааҥы баһылыгыттан Ил Түмэн иккис ыҥырыылаах састаабын депутатынан барбыта уонна президент дьаһалтатын салайааччытын солбуйааччытынан үлэлээбитэ. Таарыйа аҕыннахха, парламент ити састаабыгар баара-суоҕа 27 саастаах Айсен Николаев депутаттаабыта. Спикер В.В. Филиппов этэ.

Иван Иванович ханнык да дуоһунаска сырыттар Арктика уонна Хотугу дойду кыһалҕаларын быһаарсар дьулуурдаах салайааччынан биллэр. Биир дойдулаахтара да “умуннарбат” дьон – кини истэн эрэ кэбиспэтин, күүһэ-күдэҕэ кыайарынан көмөлөһөрүн, туруорсарын билэр буоллахтара.

 Иван Горохов 2000 сыллаахха “Саха Республикатын суол сулууспатыгар агентствота” ГУ генеральнай директорынан, оттон 2002 сыллааҕы уларыта тутуу кэнниттэн “Саха Республикатын массыына суолун тутууга дирекцията” ГУ генеральнай дириэктэринэн анаммыта.

Кини бу тэрилтэни салайыыга тосту уларытыылары киллэрбитин туһунан этэллэр. Холобур, үп-харчы казначейство нөҥүө ааһарын ситиһэн, харчы сырыыта барыта ырылыччы көстөр, туора-маары барбат буолбут. Бэдэрээччиктэри кытта төлөһүү судургутуйбут. Ону кытта урукку салайааччылартан мунньуллубут 500 мөлүйүөннээх халыҥ иэһи-күүһү, ол иһигэр хамнаска уонна бэдэрээччиттэргэ иэһи төлөһөн, тэрилтэ, этэргэ дылы, “үөһэ тыыммыт”, салгыы үлэлиир, саҥаттан саҥа кирбиилэри ылар кыахтаммыт. Кини салайбыт аҕыс сылын устата 500 км кэриҥэ суол, уопсайа 880 погоннай миэтэрэ уһуннаах муосталар тутуллубуттара. Барыта 3,5 млрд солк. суумалаах үлэ оҥоһуллубута. Бу республика оччолорго бэрт татым бюджета үбүлээһининэн.

Бүлүү суолун саамай ыарахан учаастактарын тутуу туспа кэпсээни эрэйэр. Бу Баппаҕаайыны, Дьөккөнү, Лөкөчөөнү эргийэр “ооҕуй оҕус бадараанныыр” от үрэх, мараҥда, дулҕа толоон дойдуга үс сыл иһигэр 270 км суолу, 344 м уһуннаах муосталары (ол иһигэр 5 улахан муоста), күргэлэри туппуттара. Бу суол баара-суоҕа 2000 сыллар саҥаларыгар хайдаҕын айаннаабыт дьон бэркэ диэн билэллэр. Кыһын эрэ сылдьыллара – чааска биэс килэмиэтир түргэннээхтик. Сэбиэскэй кэм саҕаттан тутарга уустуга бэрдин иһин мэлдьи “хаһааска” хаалар кэрчиктэр быһан сыппыттара. Арай бэс кумахтаах учаастактарга эрэ оҥоһуллубут суоллар бааллара. Иван Иванович кэпсиир.

– Мин 1982 с. Бүлүүгэ үлэлии кэлэрбэр райисполкомҥа ГАЗ-66 массыынаны биэрбиттэрин илдьэ милиция үлэһитэ Григорий Кириллины кытта барбыппытын өйдүүбүн. Бүтүн суукканы быһа айаннаан, үлтү сахсыллан тиийбиппит.

Ити кыһыҥҥы суолунан. Саас муус устар ыйтан суол сабыллар этэ. Үөһээҥҥилэр: “Уйбаан, суолгун көрөн абыран, уон аҕыс сылынан бэйэҥ оҥоруоҕуҥ” – диэбиттэрин курдук быһыы.

Чахчы улахан үлэ барбыта – түүннэри-күннэри үлэлииллэрин айанньыт дьон кэлэ-бара көрөрбүт. Үлэ-хамнас хайдах тэрээһиннээҕин киһи туораттан даҕаны сибикилиир буоллаҕа.

“Бүлүү” массыына суолун оҥорууга Саха сирин кыахтаах тэрилтэлэрэ бары кэриэтэ кыттыбыттара: “МДС (Мехдорстрой)” ХЭО (С.Ефимов); “СУ 888” ААО (В. Боднар); Горнайдааҕы суолу тутар-өрөмүөннүүр ГУП” (В.Михайлов); “Айан Суол” ХЭО (В.Крыжановскай); “Дороги Саха” ААО (В.Малышев); “Алмазгидроспецстрой” (Мииринэй к., И.Паршин); “Ньурба суоллара” ААО (Е.Кардашевскай); “Сахамостстрой” ААО (Г.Блахиров).

Хомойуох иһин, хамыыһыйаҕа туттарар 2005 сылга суол тутуутугар улахан кылааты киллэрбит В.М.Кыржановскай уонна В.А. Михайлов Орто дойду олоҕуттан туораабыттара. Былыр былыргыттан сахаҕа “куһаҕан тыыны үтэйии” өйдөбүлэ баар. Бу суолга аны өлүү-сүтүү тахсыбатын, моһол-буом хатыламматын диэн Бүлүү уонна Горнай улуустарын быыстарыгар сиэр-туом ыытыллыбыта. Онно Бүлүү улууһун баһылыга Н.С. Афанасьев, Баппаҕаайы, Бүлүү дьаһалтатын үлэһиттэрэ кыттыыны ылбыттара. Сиэри-туому саха саҥалаахха киэҥник биллибит Сөдүөт Ойуун (Ф Иванов) ыыппыта, биир бургунаһы кэрэх туттубуттара.

Бу суолу салгыы тутуу, көрүү-харайыы республика “моонньугар” сүҥкэн ыарахан таһаҕас этэ. “Бүлүү” массыына суола 2007 сылга диэри аҥаардас республика бюджетын суотугар тутуллубутун-өрөмүөннэммитин умнумаҥ! Ону, хата, президент Вячеслав Штыров АЛРОСА аахсыйаларын сорҕотун “федерализациялааһын” төлөбүрүн быһыытынан Арассыыйа бас билиитигэр куду анньыбыта.

Дьэ, оччотугар Иван Горохов салайар тэрилтэтигэр “Бүлүү” массыына суолун федеральнай бас билиигэ биэрэргэ бэлэмниир үлэ саҕаламмыта. Суолу Бүлүү куоратыгар диэри ситэрии-хоторуу, туох баар ирдэбиллэргэ сөп түбэһиннэрии эрэ буолбатах, туох да хара баһаам докумуон толоруута! Икки сыллаах үлэ түмүгэр, ол эбэтэр 2007 с. “Бүлүү” массыына суола федеральнай бас билиигэ киирбитэ.

Онтон ыла бу суол оҥоһуутугар, көрүүтүгэр-харайыытыгар сыллата уонтан тахса миллиард солкуобай үп көрүллэрэ, онон күннэтэ тупсан иһэрэ астык. “Бүлүү” суол Иркутскай уобалас Тулун куоратын аттынан массыына суолларын киин ситимнэригэр тахсыахтаах. Оттон бэтэрээ өттүгэр “Халыма” федеральнай суолу кытта силбэһэн Магадаҥҥа тиийэн Арассыыйа хотугу-илин өттүгэр сир баайдаах учаастактары туһаҕа таһаарыыга төһүү буолуохтаах. Аҕыйах сылынан Бүлүү олохтооҕо массыынанан Иркутскайга, салгыы киин куораттарга, хотугулуу-илин Магадаҥҥа диэри холкутук сылдьар буолуоҕа. Онон бу суол Арассыыйа транспортнай стратегиятын олоххо киллэриигэ, Дьокуускай (Аллараа Бэстээх) улахан транспортнай узелга кубулуйарыгар улахан оруолланыаҕа.

“Бүлүү” массыына суола тирэх суол буолан, манна силбэһэр муниципальнай суоллары тутааһын саҕаламмыта. Онуоха тыа сирин тэрилтэлэрэ туруммуттара, онон кинилэргэ үлэ оннугар үлэ тахсан иһэрэ эмиэ кэрэхсэбиллээх.

Былырыын сүүрбэ сыл тутуллубут “Кэбээйи” массыына суола үлэҕэ киирбитэ. Бу суол тутуутугар  Иван Иванович “60-70 бырыһыан кыттыгастаахпын” диир. Барыта 133 км усталаах, Түгэнэ үрэҕин туоруур улахан муосталаах, сүүнэ социальнай суолталаах суол.

Вячеслав Штыров президент буолар программатыгар үс суол баара: “Бүлүү” – ньиэптээх-гаастаах Таас Үрэҕи кыҥаан, “Амма” – Саха сирэ тоҥмот муораҕа тахсарыгар олук уурардыы (бастакы президент Михаил Николаев эмиэ оннук былааннааҕа), “Кэбээйи” – үйэлэр тухары суола суох ойдон олорбут түөлбэ социальнай-экономическай сайдыытыгар туһаайан. 

  Суол оҥорооччу Иван Горохов саха кэскилигэр өссө биир улахан өҥөлөөх. Ол курдук, кини ХИФУ Автодорожнай факультета тэриллэригэр олук уурсубут киһинэн буолар. Кини салайар тэрилтэтэ 2000 сылтан саҕалаан университет “Автодороги и аэродромы” кафедратыгар бары өттүнэн өйөбүл буолбута – үбүнэн даҕаны, үөрэтии да өттүнэн. Ону кытта бу кафедраттан туһааннаах факультет сириэдийэн тахсарын туһугар Иван Иванович араас таһымҥа тыллаах-сыҥааҕын элбэхтэ хамсаппыт, тылын тиэрдибит киһинэн буолар. Суол оҥоруутугар олохтоох каадырдары бэлэмниир туһуттан.

Маны университет оччотооҕу ректора А.Н. Алексеев улаханнык өйөөбүтэ.

Иван Горохов оҥорон таһаарыы эйгэтигэр, норуот хаһаайыстыбатыгар айымньылаах үлэтэ үрдүктүк сыаналаммыта. Кини “Саха Республикатын норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ”, “РФ транспорын Бочуоттаах үлэһитэ”, “Саха Республикатын Бочуоттаах тутааччыта”, Саха Республикатын суолга хаһаайыстыбатын Бочуоттаах үлэһитэ”. Абый, Үөһээ Дьааҥы, Бүлүү, Хаҥалас улуустарын уонна Верхоянскай куорат  уонна Абый нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина, 100 албан ааттаах спортсмен кэккэтигэр киирэн “XX үйэ спордун лауреата” аат хаһаайына, Россия Олимпийскай кэмитиэтин орденын кавалера, ХИФУ “Бастыҥ выпускник – университет киэн туттуута” бочуоттаах бэлиэ хаһаайына.

– Бэйи, билиҥҥэ диэри спортсменнар тустарынан “сила есть, ума не надо” диэх курдук курдук өйдөбүл баар. Дьиҥэ, оннук буолбатах. Спорт киһи олоҕор, сиэригэр-майгытыгар, ис туругар сабыдыала сүрдээх улахан. Холобур, аҥаардас Халыма сүнньүгэр хайдаҕый? Үөһээ Халыма улууһун өр кэмҥэ боксаҕа аан дойду призера Александр Михайлов салайбыта. Орто Халымаҕа сумоҕа аан дойду любитель-тустууктарын ортотугар иккис миэстэлээх Евгений Слепцов дьонугар-сэргэтигэр сирдэрбэккэ баһылыктаабыта ыраатта. Орто Халыма куоратын биллиилээх тустуук Николай Чукров салайар – кини өссө да үүнүө турдаҕа. “Духовное начало определяет физическое совершенство” диэн ис хоһоонноох илиҥҥи философия биhиэхэ ордук өйдөнүмтүө, тиийимтиэ дии саныыбын. Илиҥҥи күөн көрсүү көрүҥнэрэ бука бары киһи ис туругун, кутун-сүрүн (духовное начало) сайыннарыыга туһуланаллар. Ол биһиэхэ ордук чугас диибин.

Кыһыҥҥы суол – хоту дойду өрүһүлтэтэ

Иван Горохов Арктика уонна Хотугу дойду туһатыгар өссө биир сүҥкэн өҥөлөөх – кыһыҥҥы суоллары оҥорор тэрилтэ баар буоларыгар. Өйдүүргүт буолуо, Индигиир өрүс тардыытыгар сытар улуустарга таһаҕас уунан кыайан тиэллибэккэ алдьархай тахса сыспытын? Таас чох суох буолан нэһилиэктэр тоҥор турукка киирбиттэрин?    

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков хоту дойдуга уһуннук үлэлээбит Виктор Губарев салайааччылаах анал хамыыһыйаны тэрийбитэ.

Биллэн турар, айылҕа моһолун сабыта быраҕан кыайбаккын, систиэмэлээх үлэ наада. Иван Иванович таһаҕаһы уунан эрэ буолбакка, сиринэн эмиэ тиэйэр курдук кыһыҥҥы суоллары оҥорор тэрилтэ наадатын туруорсубута.

Ол курдук, Дьааҥы уонна Индигиир  өрүстэр муораҕа түһэр айааннарыгар (“бар” диэн ааттыыллар) туох да сүрдээх элбэх буору, кумаҕы, ньамаҕы мунньаллар. Сэбиэскэй кэмҥэ бу айааннарга түүннэри-күнүстэри фарватеры дириҥэтэр үлэ ыытыллар буолара. Онно үлэлиир земснарядтар ол алдьархайдаах 2013 сылга эргэрэн-кээһэнэн, алдьанара алдьанан ахсааннара аҕыйаабыт кэмэ. Онуоха эбии “хотугу таһаҕаһы“ тиэйэр “өрүс-муора” кылаастаах суудуналар үгүстэрэ эмиэ хаарбах “кэнсиэрбэ бааҥкаларыгар” кубулуйдахтара.  

Онон боппуруос Ил Түмэҥҥэ көтөҕүллүбүтэ. Түмүгэр  2014 сыллаахха аҕа баһылык Егор Борисов “Арктика суоллара” хааһына тэрилтэтин тэрийэр туһунан дьаһала тахсыбыта. Бу кыһыҥҥы суоллары оҥорор, көрөр-харайар тэрилтэ сүүнэ улахан кээмэйдээх үлэни өрө сүргэйэр – 6 тыһ. км усталаах кыһыҥҥы суолу, ол иһигэр 2,8 тыһ. км муус үрдүнэн айаны хааччыйар.

Бу тэрилтэ үөскүүрүгэр оччотооҕу правительство бэрэссэдээтэлэ, билигин Госдума депутата Галина Данчикова улаханнык көмөлөспүтэ. Хоту дойду олоҕун-дьаһаҕын үчүгэйдик билэр, хоту дойду патриота буоларын быһыытынан.

– Судургутук кэпсээтэххэ маннык. Холобур, Дьокуускай – Ботомоойу – Сиэгэн Күөл – Сэбээн Күөл – Суордаах – Дулҕалаах кыһыҥҥы суол уһуна 1000 км. Оттон билиҥҥи айан суола, ол эбэтэр Дьокуускай – Тополинай – Баатаҕай кыһыҥҥы суол 1400 км. Ол эбэтэр, 400 км быһалыыр кыах үөскүүр. Ону өссө аахсыа суохха сөп. Саамай сүрүнэ, Суордаах, Барылас нэһилиэктэрэ Дьокуускайтан баара суоҕа 650 километрдаах сиргэ сыталлар эбээт!

Мин маны дакаастаан Дьокуускай – Ботомоойу – Сиэгэн Күөл – Сэбээн Күөл – Суордаах – Баатаҕай кыһыҥҥы суол тутуутун оҥоһуллуохтаах суоллар испииһэктэригэр  иккитэ киллэртэрбитим. Онон бу суол тутуута Саха Республикатын Арктикатааҕы балаһатын социальнай-экономическай сайдыытын стратегиятыгар киирдэ. Тутуллуо диэн эрэниэххэ сөп – судаарыстыба уонна кэтэх хапытаал, ол аата сир баайын хостооччулар үптэринэн.

Халымалар кыһыҥҥы суоллара мууһунан барара уонна үс эрэ ый туһаныллар этэ. Олус сэрэхтээҕэ, дьон өлүүлээх түбэлтэлэрэ тахсара. Онон кыһыҥҥы суолу сиринэн ыытар боппуруос көтөҕүллүбүтэ. Экспедиция тэрийэн оҥоһуллуохтаах суолу торумнаабыттара (трассирование). Онон 2013 сылтан саҕалаан Орто Халыма – Арыылаах – Үөһээ Халыма суол 2013 сылтан саҕалаан 4,5 ый устата салҕанан барар. Оттон суол балтараа ый уһуннук үлэлиирэ хотугу дойду экономикатыгар сүүнэ улахан оруоллаах.

Иван Иванович этэринэн, кыһыҥҥы суоллары оҥорорго саамай көдьүүстээх уонна ороскуота суох ньыма баар – күһүн мууһу түргэнник халыҥатыы. Хаар түстэҕин аайы ыраастаан иһиэххэ наада. Бу ньыманы Индигиир өрүскэ навигация сатаммакка ыксаллаах быһыы тахсыбыт 2013 сылыгар туттубуттара. Мууһу түспүт хаар суотугар халыҥатар туһугар “Буран” снегоходтарынан төттөрү-таары хатайдаан кыһыҥҥы суол икки ый эрдэлээн арылларын ситиспиттэрэ. Онон Абый, Сутуруоха, Белай Гора, Кэбэргэнэ тоҥор алдьархайтан быыһаммыттара. Муус турарын итинник ньыманан түргэтэтэр буоллахха кыһыҥҥы суолу 3-4 ыйтан 5-6 ыйга диэри уһатыахха сөп. Холобур, “салгын сыттыкка” уйдарар “Хивус”, “Нерпа” амфибия-аэросани курдук кыра ороскуоттаах техниканы туһанан Өлүөнэ эбэ уонна да атын бөдөҥ өрүстэр муустара турарын 1-1,5 ый түргэтэтиэххэ сөп. Маннык спец-техниканы анаан-минээн сакаастаан оҥорторуохха сөп. Композитнай матырыйааллартан оҥоһуллубут, чэпчэки эрээри бөҕө куорпустаах, салгыны ытыйан барар амфибия-көлөнү эксперимент быһыытынан билигин хайдах баҕарар сакаастыахха сөп.

Саамай сөпкө этэр – Саха сирин промышленноһа бүттүүнэ кыһыҥҥы суоллар (зимниктар) көмөлөрүнэн атаҕар турбута эбээт. Мииринэйтэн саҕалаан, Депутатскайга тиийэ. Бэйэҕит билэҕит, “Бүлүү” суол тутуллуор, “Лена” трасса тупсарыллыар диэри суолларбыт бары кэриэтэ “зимниктэр” этэ. Билигин киин уонна Бүлүү улуустара, Кэбээйи, Уус-Майа төгүрүк сыл үлэлиир суолламмыт буоллахтарына, Арктика улуустарыгар кыһыҥҥы суоллар билигин да тыын суолталаахтар. Сүрэ бэрт, нэһилиэктэр бу үйэҕэ таһаҕастарын “Буран” көлөнөн таһыналлара.

Даҕатан эттэххэ, Арктика сайдыытын стратегиятыгар төгүрүк сыл үлэлиэхтээх түөрт стратегическай суол тутуута киирдэ: “Анаабыр” (“Бүлүү” массыына суолун 1167 км – Мииринэй – Удачнай – Өлөөн – Сааскылаах – Үрүҥ Хайа). Бу суолу тутааһыҥҥа АЛРОСА, “Восток инжиниринг” курдук хампаанньалар  интэриэстээхтэр.

“Дьааҥы” массыына суола (Теплай ключ – Тополинай – Баатаҕай – Аллараа Дьааҥы). Иван Иванович этэринэн, бу улахан уустук тутуу. Күчүс көмүһүн хостуур буоланнар, мантан инньэ улахан хампаанньалар кыахтарын-кыһамньыларын уурдахтарына эрэ кыаллыан сөп.

“Үөһээ Дьааҥы” (Верхоянье) массыына суола (Баатаҕай – Верхоянскай – Баатаҕай Алыыта).

“Сэбээн” массыына суола (Ботомоойу – Сиэгэн Күөл – Сэбээн Күөл – Суордаах – Дулҕалаах – “Верхоянье” суол 166 килэмиэтирэ).  

Кини этэр: “Судаарыстыбаннай дуумаҕа хаһааҥҥытааҕар да элбэх депутаттаммыт кэммитигэр “Кыһыҥҥы суоллар уонна автомобильнай транспорт тустарынан” федеральнай сокуоҥҥа эбиилэри киллэриини көҕүлүүр наада. Күн бүгүн кыһыҥҥы суоллар (зимниктэр) ханнык да сокуоннай статустара суох. Онон сокуон нуормаларын олохтооһуҥҥа, федеральнай киинтэн үбүлээһини бэрээдэктээһиҥҥэ федеральнай сокуоҥҥа эбиилэри киллэрэр наада”.

Охотскай муораҕа тахсыахха!

Иван Иванович кэпсиир:

– Өссө биир стратегическай суолталаах боппуруос баар. Үс сыллааҕыта Амма – Уус-Маайа суола үлэҕэ киирбитэ. Бу суол үп-харчы суоҕа харгыстаан 20 сыл устата тутулунна. Барыта 164,56 км усталаах массыына суола, Хотуйа, Нуотара, Эбэкэ, Муокуйа үрэхтэри туоруур, уопсайа 248,78 м уһуннаах түөрт муоста. Бу Амма уонна Уус-Маайа улуустарга эрэ наадалаах суол буолбатах, Хабаровскай кыраайы кытта силбэһиэхтээх, салгыы Охотскай муораҕа тахсыан сөптөөх суол. Билиҥҥитэ ыалларбыт хабаровскайдар бу суолга оччо-бачча наадыйбат курдуктар. Оттон биһиэхэ оннук буолбатах.

Бастатан туран, бу биһиги, сахалар, былыр-былыргыттан сылдьар суолбут. Өбүгэлэрбит ыырдара. Былыр Айаан пуордуттан Арассыыйа-Америка хампаанньатын таһаҕаһа тиэллэрэ. Ас-таҥас, почта уо.д.а сээкэй. Бу суолунан саха-нуучча атыыһыттара төһө тиэстибиттэрэ буолуой! Айаантан суол аһаҕас – Арассыыйа-Америка хампаанньатын флотилиятынан Камчатканан Аляскаҕа түһэллэрэ. Аны туран, Кытай чэйин, табаҕын, солкотун суола буоллаҕа.

Иккиһинэн, ханнык баҕарар судаарыстыба (республикабыт Арассыыйа Төрүт Сокунунан судаарыстыба буолар) да тоҥмот муораҕа тахсарга интэриэстээх. Ыраата барбакка, “хотугу завоз” кыһалҕатын ылан көрдөххө, Айаан пордуттан Саха сирин хотугулуу-илин улуустарыгар таһаҕас тиэйиитэ быдан судургутуйуон сөп. Экэномикабытыгар улахан чэпчэтии буолуо этэ. Урут, 70-80-с сылларга, “Якутзолото” холбоһук Югоренок – Эльдикан – Айаан хайысханан 350 км быстах (переходной) суолу туппуттара. Ону саҥардыахха сөп. Онтон Ньылхаҥҥа диэри 500 км, салгыы Охотскай муора кытылыгар турар Айаан бөһүөлэгэр диэри баара-суоҕа 260 км хаалар.

Ол эбэтэр, республика траспортнай стратегиятыгар 700 км усталаах суолу эбии киллэрдэхпитинэ Охотскай муораҕа тахсар суолланабыт.

Оччотугар Өлүөнэни туоруур муоста тутулларыгар бу суол биир сүрүн куоһурунан буолар. Муоранан кэлбит таһаҕас арҕаа улуустарга, Анаабырга, Өлөөҥҥө курдары ааһар. Иркутскай уобаласка, салгыы Арассыыйа хайа баҕарар муннугар тиийэр кыахтанар.  

Охотскай муораҕа тахсар суол Уһук-Илин социальнай-экономическай сайдыытыгар эрэ буолбакка, дойдуга куттал суох буолуутугар стратегическай суолталаах боппуруос. Онон мин Общественнай палата аатыттан этии киллэрбитим: “Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук 2025-2035 сс. сайдыытын стратегиятын” барылыгар Югоренок – Ньылхан – Охотскай муора (Айаан бөһ.) массыына суол тутуутун киллэртэриэххэ диэн. Оччотугар “Амма” массыына суолун федеральнай бас билиигэ ылыахтарын сөп.

Дьон киһитэ – уопсастыбаннай диэйэтэл

И.И. Горохов уопсастыбаннай диэйэтэл быһыытынан киэҥник биллэр. Кини СР Общественнай палататыгар 2014 сыллаахха талыллыбыта. Билигин палата бэрэссэдээтэлин солбуйааччытын быһыытынан үгүс өрүттээх, киэҥ далааһыннаах үлэни ыытар. Ордук суол-иис, тутуу боппуруостарыгар, Хотугу уонна Арктика улуустарын бараммат кыһалҕаларын быһаарыыга. Бу эйгэлэргэ, этэргэ дылы, үйэлээх сааһын бараабыт киһи буоллаҕа.

Иван Иванович хаһан баҕарар чопчу этиилэрдээх.

– Быйыл от ыйыгар премьер-министр Андрей Тарасенкоҕа киирэ сылдьыбытым. Билигин тыын боппуруоһунан эдэр ыччат тыа сириттэн күрэммэтин ситиһии буолар. Ол наадатыгар сөптөөх усулуобуйа тэрийиэххэ наада. Ааспыт үйэ 50-60-с сылларыттан баар – куорат уонна тыа сирин усулуобуйаларын тэҥнииргэ дьулуһуу. Онно мин эксперимент быһыытынан бары өттүнэн хааччыллыылаах, бүтүн бөһүөлэк да буолбатар, түөлбэни дуу, хайдах дуу тутуохха сөп диэн этии киллэрбитим. Билигин “Новая модель села” диэн өйдөбүл баар буолла – агрополис арааһа элбэх буолуон сөп.  Эксперимент курдук тутуохха баара. Онуоха кини: “Мин эмиэ оннук толкуйдаахпын” – диэбитэ. Уопсайынан, дьону тыа сиригэр тардар туһуттан туох-ханнык иннинэ усулуобуйа тэрийиэххэ наада. Эһиилги бюджекка тыа хаһаайыстыбатын программатыгар 12,5 млрд солк. көрүлүннэ. Федеральнай киинтэн тыа сирин территорияларын сайыннарыы программатынан кэлэр үбү кытта холбуу аахтахха 14-15 млрд солк. буолуохтаах. Ол эбэтэр, республика бэйэтэ киллэрэр дохуотун 10 %-гар тэҥнээх үбүлээһин ситиһиллибит курдук. Аны сэбиэскэй кэмнээҕи эбэтэр Белоруссияҕа курдук 15 % көрүллэригэр тиийиэхпитин наада. Биллэн турар, ыччаты тыа сиригэр, төрүт бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга тардар чэпчэкитэ суох. Бэйэбит да былыргыттан оҕолорбутун тыа хаһаайыстыбатынан куттаан кэллэхпит: үөрэниэҥ суоҕа да, ынах кутуругун эрийэр киһи буолуоҥ диэн. Ол да буоллар, ыччаты, дьону-сэргэни тыа сиригэр тардыахха наада. Саха сиэрэ, тыла, култуурата, төрүт дьарыктара тыа сиригэр сытар буоллаҕа. Онон, саамай кылаабынайа, усулуобуйа тэрийиэххэ наада – ыччат үлэлиир, олорор, сынньанар усулуобуйата баар буоларын курдук. “Пластмасса астан” тэйэр, натуральнай, доруобуйаҕа туһалаах бородууксуйаны дэлэтэр туһуттан.

Общественнай палата бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Иван Горохов дьон-сэргэ бэрэстэбиитэлин да быһыытынан, инженер-тутааччы, улахан уопуттаах салайааччы да быһыытынан элбэх боппуруоһу көҕүлүүр, саамай үрдүкү таһымҥа диэри туруорсар. Олортон сорҕотун, олус сиһилии да буолбатар, эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабыт. 

Тыын кыһалҕа

“Хотугу таһаҕаһы тиэрдии” – тыын кыһалҕа. Общественнай палата трибунатыттан туруорсуу түмүгэр быйыл “зеленый рейс” диэн ааттаан “Якутопторг” тэрилтэ хотугу нэһилиэктэргэ оҕуруот аһын, фруктаны Ан-2 сөмөлүөттэринэн тиэрдиини боруобалаата. Биллэн турар, отут сыллааҕы тохтобул кэнниттэн аан бастаан сөргүтүллүбүт үлэҕэ барыта санаа хоту буолбат. Ол эрэн, саҕалааһын баар. Тохтоон хаалбакка бардаҕына, сыллата тупсан иһиэ буоллаҕа. 

Ырыынак экономикатыгар олорорбут быһыытынан, хотугу нэһилиэктэри хааччыйыыга урбаанньыттар хайаан да кыттыахтаахтар. Саамай сүрүнэ – сыананы хонтуруоллааһын. Урбаанньыт барыс ылар  интэриэстээх, онон сыана араастаһыытын бюджеттан толуйар бэрт буолуо этэ. Барытыгар да буолбатар, дотацияланар бородуукта ахсаанын кэҥэтиэххэ, Арктика улуустарыгар олорор 68 тыһыынча киһи аһыыр аһылыгын удамыр сыаналыырга дьулуһуохха.

Улуустар кииннэригэр арыллыахтаах 12 атыы-логистика кииннэрин оруоллара сүдү буолуоҕа. Биллэн турар, бу кииннэр аҥаардас социальнай суолталаах аһынан эргинэллэрэ итэҕэс, онон хаһаайыстыбаннай тээбириннэринэн уонна тутуу матырыйаалларынан хааччыйыыга киирэн иһиэхтээхтэр. Аны туран, социальнай суолталааҕынан бородуукта 8 көрүҥэ эрэ ааҕыллар (элбэтиллибитэ 12 бородуукта көрүҥэ). Бу олус аҕыйах. Кэҥэтиэххэ наада.

Иван Горохов үлэ таһымын үрдэтэр туһугар урут хайдаҕын билэр хайаан да наадалаах диир. Уруккуну билбэт киһи туохха тирэниэҕэй, ситиһиилэрин туохха тэҥниэҕэй? Холобур, 90-с сылларга дьону сибиэһэй оҕуруот аһынан 12 тонна уйуктаах АН-12 сөмөлүөттэр хааччыйаллара.

– Мин баһылыктаан олордохпуна “овощной хампаанньа” чэрчитинэн аҥаардас Үөһээ Дьааҥы улууһугар 750-780 тонна хортуоппуй уонна оҕуруот аһа тиэрдиллэрэ. Оттон билигин бүтүн Арктика улуустарын үрдүнэн 444,4 тонна оҕуруот аһын тарҕатыы туһугар ситиһии буолла. Биллэн турар, атын кэмҥэ олоробут, уруккуга төннөр кыаллыбат, ол да буоллар урукку көрдөрүүлэр тэҥнээн көрүүгэ, үлэни тэрийиигэ ориентир буолуохтаахтар. Ол эрэн дьыала тупсан эрэрин мэлдьэһэр табыллыбат. Саҕалааһын баар, буолаары буолан, киһи сэргэхсийэр, эрэл бөҕөхсүйэр саҕалааһыннара, – диир Иван Иванович. – Былырыын атырдьах ыйыгар Ил Дархан А.С. Николаев ыйааҕынан СР Арктикатааҕы балаһатын сайдыытын стратегията бигэгэтиллибитэ. Ити ыйааҕы ылыыга улахан үлэ барбыта – бары министиэристибэлэринэн, биэдэмэстибэлэринэн. Онно хотугу общественнай тэрилтэлэр, республика Общественнай палатата, Ил Түмэн ыкса үлэлээбиттэрэ. Хоту таһаҕаһы тиэрдиини биир Арктика министиэристибэтэ сүрүннүүр буолла. Эргиэн-логистика кииннэрэ 12 улууска тутуллуохтаахтар, олортон иккитэ тутулунна – Абый Үрүҥ Хайатыгар уонна Уус-Куйгаҕа. 2022 сылга Черскэйгэ, Баатаҕайга, Орто Халыма куоратыгар уонна Эдьигээн сэлиэнньэтигэр тутуллуохтара. Онон хотугу дьону хааччыйыы тупсан, кэҥээн-тэнийэн иһэригэр эрэл баар. Сыаналара судаарыстыбанан хонтуруолланар социальнай суолталаах аһылык бородуукталарын кээмэйэ 2024 сылга, 2018 сылга тэҥнээтэххэ 1,5 төгүл элбиэхтээх.

Итэҕэстэри этэр буоллахха, кэлиҥҥи сылларга Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин хайысхатынан миэстэтигэр оҕуруот аһын, хортуоппуйу олордуу ыытыллыбат. Урут хайдах этэй? Мин Абыйга баһылыгынан үлэлии олордохпуна Михаил Ефимович биһигини история чахчыларынан, ол эбэтэр ССРС Наукаларын академиятын матырыйаалларынан самнартыыр этэ. Ааспыт үйэ 30-с сылларыгар бачча хаппыыстаны үүннэрбиттэр, оччо хортуоппуйу хостообуттар, оттон эһиги тугу да оҥорбокко олороҕут диэн. Ол кырдьык. Холобур, “Янлаг” 1940-с сылларга Баатаҕай аттынааҕы Үөттээххэ тэрийбит хаһаайыстыбатыгар тугу барытын олордоллоро, үүннэрэллэрэ, үүт бөҕөнү ыыллара, сибиинньэ бөҕөнү иитэллэрэ. Билигин барыта эһиннэ. Онон олохтоох аһы-үөлү бэлэмнээһиҥҥэ туһааннаах министиэристибэлэр уонна биэдэмэстибэлэр, ону кытта Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр института күүскэ ылсыахтарын сөп этэ. Уопсайынан, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыыга наука тэрилтэлэрэ, ол иһигэр ТХНЧИ ханнык оруолу ылалларый? Үрдүк хаачыстыбалаах убаһа, ынах, таба, куобах этэ, хотугу балык, үүт ас курдук натуральнай бородууксуйабытын Арассыыйа уонна аан дойду ырыынагар таһаарар курдук наука өттүнэн дириҥник үөрэтэр уолдьаста… Саха сирин зоналарга араартаан үөрэтэр буоллар, ис даҕаны, тас даҕаны ырыынакка сыананы олохтооһуҥҥа төһүү буолуо этэ. Тоҕо инньэ диибиний? Мин кэргэним Светлана Еремеевна университекка үөрэнэ сылдьан мин биир дойдулааҕым, биология наукатын кандидата В.Я. Потаповка сайыҥҥы практикатын барара. Ол сылдьан үүнээйи химическэй састаабын үөрэтэллэригэр Дьааҥы үүнээйитин көрдөрүүлэрэ, холобур, Нам Хомустааҕын үүнээйититтэн үс төгүл үрдүк буолар эбит. Сыыһа кээмэйдээтибит дуу диэн хат көрөллөр эбит. Василий Васильевич ону көрдөрөөрү дойдута Боруулаах үүнээйитин анаан-минээн аҕалар буоллаҕа. Дьэ, билигин оннук уохтаах үүнээйинэн аһыыр Анаабыр табатын этэ ырыынакка түөрт мөһөөх, оттон Чурапчы убаһатын этэ 800 – 1000 солкуобай. Хайдах оннук буолуон сөбүй? Аҥаардас айана сыттаҕа дии, хаачыстыбаннай састаабын аахпакка туран. Учуонайдар таһаарбыт түмүктэрэ баар: киһиэхэ саамай туһалаах – таба этэ. Онон учуонайдарбыт бу боппуруоска үлэлиэхтэрин наада дии саныыбын.

Дьоҕус авиация

Ил Дархан Айсен Николаев Абыйга логистика киинэ арыллыытыгар бара сылдьыбыта. Онно уонна да атын хотугу улуустарга үгүстүк сылдьыбыт киһи быһыытынан дьоҕус авиация хайдах тэриллиэн сөбүн, федеральнай кииҥҥэ туох куоһуру туттуохха, хайдах өйөбүлү туруорсуохха наадатын толкуйдаабыт, ырыппыт буолуохтаах. Онон субу соторутааҕыта буолан ааспыт Госсовет мунньаҕар Саха сиригэр, Арассыыйа Арктикатааҕы балаһатыгар дьоҕус авиацияны сайыннарар боппуруоһу көтөхтө. Ону дойду президенэ Владимир Путин сүрдээҕин сэҥээрдэ, сөбүлэстэ уонна премьер-министр Михаил Мишустиҥҥа туһааннаах сорудахтары биэрдэ. Онон өр сыллаах туруорсуубут оннуттан хамсаан эрэр диэххэ сөп.

Аччыгый авиацияны сөргүтүүгэ, туох баар ирдэбиллэргэ эппиэттиир сөмөлүөт түһэр площадкаларын оҥорууга республика эрэ буолбакка, федеральнай үбү-харчыны тардар сорук туруохтаах. Тоҕо диэтэххэ, туох-ханнык иннинэ авиация сырыыта куттала суох буоларын хааччыйыахха наада.

Дьоҕус авиацияны сайыннарыыга барытын саҥаттан саҕалыы сатыыр наадата суох. Биһиги “Полярные авиалинии” диэн идэтийбит хампаанньалаахпыт. Аата да этэрин курдук, уһук хотугу улуустарга көтүөхтээх тэрилтэ. Хара маҥнайгыттан оннук санаанан тэриллибитэ. Даҕатан эттэххэ, бу тэрилтэ бастакы президент М.Е. Николаев ыйааҕынан тэриллибитэ 25 сылын эһиил, 2022 сылга туолуохтаах.

“Идэтийбит хампаанньа” диэн мээнэҕэ этиллибэт. Хотугу тыйыс усулуобуйаҕа куттала суох көтүүлэри хааччыйыахха наада – авиаплощадкалартан саҕалаан, көтөр аалларга тиийэ. Ол курдук, Ан-2, Ан-3 сөмөлүөттэринэн уонна араас бөртөлүөттэринэн сэбилэммит биир эрэ хампаанньалаахпыт.

Бастатан туран, сэбиэскэй кэмнээҕи 136 авиаплощадканы барытын туһаныахха наада диэбэппин, 60-70 площадка да буоллун, куттала суох буолуу бары ирдэбиллэрин тутуһан хат сөргүтүөххэ, оҥоруохха наада.

Иккиһинэн, дьоҕус көтөр аалларынан хааччыйар сорук турар.

“Полярные авиалинии” хампаанньа маны барытын суоттаан, этиилэрин чопчулаан бырайыак оҥоруох тустаах.

Бу тэрээһин үбүлээһинэ республика уонна федеральнай бюджеттар үптэринэн эрэ кыаллыаҕа. Президент Путин өйөбүлэ баар, билигин бэйэбит хамсаныахтаахпыт. Куттала суох көтүүлэри хааччыйыы туохтан да суолталаах боппуруос.

Хотугу улуустар, нэһилиэктэр ардыларыгар таһаҕаһы да, пассажирдары да тиэйэр кыахтаах анал хампаанньа баара хайаан да наада. Биллэн турар, чааһынайдар да кыттыстыннар, ол бэрээдэгин оҥорор улахан буолбатах.

Хотугу дьиэ-уот тутуута

Хотугу сиргэ бэрт уһун кэмҥэ олорор дьиэни тутуу барбатаҕын тэҥэ. Иван Иванович хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү программатын чэрчитинэн 139 сиэрийэлээх 12 квартиралаах дьиэлэри барыларын дьон олорор кыаҕа суох дьиэлэринэн билинэргэ туруорсар. Онуоха Хотугу дойдуга уонна Арктика улуустарыгар табыгастаах, түргэнник хомуллар чэпчэки конструкциялаах дьиэлэр бырайыактарын туһанарга Иван Горохов быһаччы үлэлэһэр.

Ил Дархан Айсен Николаев 2020 с. саҥа ылыллыбыт Арктика сайдыытын стратегиятын чэрчитинэн Тиксии бөһүөлэгин кэлим сайдыытын дьүүллэһиигэ улахан мунньах ыҥырбыта. Онно республика министиэристибэлэрин уонна биэдэмэстибэлэрин, туһааннаах тэрилтэлэрин таһынан Арассыыйа таһымыттан бэрэстэбиитэллэр кыттыбыттара.

Иван Иванович онно этии киллэрбитэ: Арассыыйаҕа Арктика уонна Уһук Хотугу эрэгийиэннэргэ аналлаах градостроительнай кэнсиэпсийэ суох, ону оҥоруохха наада диэн.  

Ил Дархан бу этиини сөбүлээбитэ уонна республика Арктика сайдыытыгар уонна төрүт норуоттар дьыалаларыгар министиэристибэтигэр туһааннаах сорудахтары биэрбитэ.

Арктика министиэристибэтэ ол кэнниттэн эмиэ киэҥ далааһыннаах, Арассыыйа араас куораттарыттан анал идэлээхтэри ыҥыран научнай-практическай конференцияны тэрийбитэ.

Иван Иванович этиитин ис хоһооно маннык: Арассыыйа уопсай градостроительнай кэнсиэпсийэтэ Арктика сиригэр-уотугар барбат; геологията, килиимэтэ атын, айылҕата уйан, суола-ииһэ суох, сирэ-уота киэҥ. Аҕыйах этээстээх, чэпчэки конструкциялаах, табаһыттарга сөп буолар дьиэлэр конструкцияларын оҥорууга научнай институттары тардыахха, суол-иис боппуруостарын быһаарыахха уонна тутуу матырыйаалын индустриятын тэрийиэххэ наада. Онуоха атын дойдулар уопуттарын эмиэ учуоттуохха наада.

Дьэ, маныаха Тиксии тургутар (экспериментальнай) уонна холобур буолар бөһүөлэгинэн буолуохтаах. Урут “Тикси – ворота Якутии” диэн буолара. Арассыыйа таһымынан Хотугу муора суолун, муора пуордун сайыннарыы боппуруоһа турар буоллаҕына, Тиксии бөһүөлэгэ Саха сиригэр эрэ буолбакка, Арассыыйа Арктикатааҕы балаһатын бүттүүнүгэр холобур (образцовай) бөһүөлэк буоларын ситиһиэхтээхпит.

Үлэ бара турар. Ол курдук, республика аҕа баһылыга Айсен Николаев Арктика улуустарыгар аналлаах тутуу матырыйаалларын оҥорууну тэрийэргэ сорудаҕынан, премьер Андрей Тарасенко сэтинньи 16 күнүгэр мунньах ыыппыта. Ол матырыйааллар олохтоох сырьенан оҥоһуллуохтаахтар – тутуу сыанатын чэпчэтэр туһуттан. Тиэйэн аҕалыы матырыйаалларынан тутуллар эбийиэк олус ыарахан – республика үрдүнэн кв. миэтэрэтин сыаната ортотунан 60 тыһ. солк. буоллаҕына, хотугу улуустарга 150 тыһ.  солкуобай буолар. Мунньах түмүгүнэн Промышленность уонна геология министиэристибэтэ Арктика улуустарыгар баар тутуу матырыйаалларын (кумах, туой, гравий, щебень) каартатын оҥорор буолла. Оттон Тутуу министиэристибэтэ Арктика балаһатын улуустарыгар төһө тутуу матырыйаала наадатын суоттуохтаах. Тастан тиэйиллиэхтээх матырыйаал кээмэйин учуоттаан туран.

Туһааннаах министиэристибэлэр сөптөөх политиканы ыытыахтара, оттон сүрүн үлэни улуустар дьаһалталара оҥоруохтаахтар. Баар кыһалҕаны, олохтоох быһыыны-майгыны быһаччы билэр дьон кинилэр буоллахтара.

Эрэллээх тыыл

Иван Иванович ханна да барбытын, ханна да үлэлээбитин иһин эркин курдук эрэнэр дьоннордоох – дьиэ кэргэнэ уонна чугас доҕотторо.

Сэргэлээх – таптал уйата. Манна элбэх ыччат таптал сырдык иэйиитигэр куустардаҕа, үгүс ыал үөскээтэҕэ, олоххо, кэскилгэ куорсун анньыннаҕа, уһун удьуорун оҥоһуннаҕа. Биолого-географическай факультет студенката, эдэркээн Света Скрябина уонна университет “сулуһа”, тутуу инженерэ буоларга бэлэмнэнэр Иван Горохов манна көрсүспүттэрэ, таптал сыдьаайыгар куустарбыттара. Оччотооҕу СГУ саҥа үлэҕэ киирбит остолобуойугар бастакы студенческай сыбаайбаны кинилэр тардыбыттара. Бу да сырыыга Иван Горохов курдук бастыҥ ыччат мэлдьи да бастакы буоллаҕа.

“Эр киһи дьоло баайга буолбатах, эр киһи дьоло – эрэллээх ойоҕор” – диэн өс хоһооно баар (Не тот счастлив, у кого много добра, а тот, у кого жена верна). Иван Иванович бары ситиһиилэригэр Светлана Еремеевна быһаччы кыттыгастаах киһи.

Кини Орджоникидзевскай оройуон I Дьөппөн нэһилиэгин олохтоохторо Матрена Михайловна Григорьева уонна Еремей Михайлович Скрябин улахан оҕолоро. Светлана биэс бииргэ төрөөбүт сурдьулаах. Онон оҕо сааһыттан эппиэтинэс диэн тугун тобулу өйдөөбүт киһи.

Аҕата Еремей Михайлович саха саарына киһи эбит. Уола Ермолай Еремеевич ахтыытыгар суруйбутун курдук, биир күн ат өҥөйөр өрөҕөтүгэр, биир күн ат таһыйар уорҕатыгар сылдьыбыт, эр киһилии эппитин эҕириппэт биир тыллаах киһи эбитэ үһү. Улуу сэрии, туох да омуна суох, “сулуһа суох” дьоруойа. Уоттаах сэриигэ бастакы хомууртан саҕалаан, түөрт уордьаннаах Башкирскай гвардейскай кавалерийскай дивизияҕа сэриилэһэн, өстөөх арҕаҕын Берлины ылсан Кыһыл сулус уордьаннаах, “Хосунун иһин” мэтээллээх эргиллибит эр бэрдэ.

Скрябиннар дьиэ кэргэттэрэ күтүөттэрин тута сөбүлээбиттэр. Ордоотоон эрэр курдук саҥалаах аҕа баһылык күтүөтү үтэн-анньан көрбүтэ сэһэҥҥэ сылдьар. Бэйэтэ салҕааһыннаах дьиэ эргэ өттүгэр олорбут, күтүөтү саҥа, ол аата үрдүк өттүгэр олордон баран мас тардыһан көрбүт уонна: “Күтүөт, кыахтаах эбиккин” – диэн астыммытын биллэрбит. Булка-алка, балыкка сылдьан өссө улаханнык сөбүлээбит: сорсуна, ытара бэргэнэ, кыаҕа, түргэнэ-тарҕана абыраллаах киһи диирэ үһү.

Светлана Еремеевна ыал ийэтин быһыытынан биир сиргэ хам-бааччы олоруон, алаһа дьиэтин арчылыан, оҕолоругар көмүс-ньээкэ уйаларын тэрийиэн баҕарбат үһү дуо? Баҕаран буоллаҕа. Ол да буоллар тапталлаах кэргэнэ ханна барар да, “иннэлээх сап” кэриэтэ арахсыспакка биир суолу солоон үйэ аҥаарыттан ордук олорон кэллилэр. Былырыын “кыһыл көмүс сыбаайбаларын” бэлиэтээбиттэрэ. Ол тухары кини Иван Иванович саамай эрэллээх доҕоро, биир санаалааҕа уонна өйөбүлэ, наада буоллаҕына күүс-көмө буолар киһитэ.

“Генерал кэргэнэ буолуоххун баҕарар буоллаххына, лейтенаҥҥа кэргэн тахсыаххын наада” диэн этии баар. Ол курдук, нус-хас олоруоххар диэри түөрт уонтан тахса сыл кэргэҥҥин батыһан “гарнизоннары” кэрийэр дьылҕаланаргар тиийэҕин.   

Кини – учуутал. Ол эбэтэр барытыгар холобур буолар киһи.

Салайааччы кэргэнэ буолар чэпчэкитэ суох. Кэргэниҥ төһөнөн үөһэ тахсар да, эппиэтинэс оччонон үрдүүр. Бэйэҥ эрэ тускун буолбакка, бастаан кэргэниҥ аатын-суолун көрүөххүн наада эбээт. Баҕар, билиҥҥи кэмҥэ оннук сиэр уларыйбыта буолуо эрээри, Светлана Еремеевна оннукка оҕустарар кыаҕа суох киһи. Тоҕо диэтэххэ, кини Еремей Михайлович кыыһа эбээт! Сон саҕатынан, ыал – аҕатынан. Дьүөгэлэрэ этэллэринии, кини Иван Иванович спорка, үлэҕэ бары ситиһиилэрин тэҥҥэ үллэстэр толору бырааптаах!

Онон Иван Иванович уонна Светлана Еремеевна бэйэ бэйэлэригэр ананан төрөөбүт дьоннор. Дьылҕа хаан оҥоһуутунан.

Светлана Еремеевна Саха Республикатын үтүөлээх учуутала. Ханна да үлэлээбитин иһин мэлдьи дьон ортотугар сылдьыбыт, оҕолор уонна бииргэ үлэлээбит үөлээннээхтэрин тапталларын, ытыктабылларын ылбыт учуутал. Чахчы да Учууталлар учууталлара – кини бэлэмнээбит учуутала Мир Юмшанов учууталлар куонкурустарыгар республикаҕа, салгыы бүтүн Арассыыйаҕа бастаан турар!

Светлана Еремеевна саха ыччата промышленноска сыстарыгар улахан өҥөлөөх киһи. Ол курдук, 7 №-дээх профлицей директорын методическай үлэҕэ солбуйааччытынан үлэлии сылдьан бу үөрэх кыһата гаас промышленноһын салаатыгар наадалаах оробуочай идэлэргэ үөрэтэрин туруорсубута. Ол ыарахан туруорсуу түмүгэр билигин “Сахатранснефтегаз” хампаанньа бары тэрилтэлэрин салааларыгар саха ыччата үлэлии-хамсыы сылдьара олус бэрт. Бу туруорсуу олоххо киирэригэр Саха сирин үрдүнэн биллэр салайааччы К.Е. Иванов улахан өҥөлөөх.

Гороховтар дьиэ кэргэн үс оҕолоохтор: икки уол – Александр уонна Андрей, биир кыыс – “паапа оҕото” Катя.

Оҕолор оскуолаҕа Покровскайга, Бүлүүгэ, Белай Гораҕа, Баатаҕайга, үрдүк үөрэххэ Дьокуускайга, Санкт-Петеребурга, үөрэммиттэрэ. Билигин бары Саха сиригэр суол, энергетика, айылҕа харыстабыла, Ай-Ти технология курдук улахан суолталаах салаалар сайдыыларыгар үлэлии-хамсыы сылдьаллар, ийэлээх аҕаларыгар сиэннэри бэлэхтииллэр. Сотору хос сиэннэр кэлиэхтэрэ турар.

Эдэр дьон кэскиллэрэ иннилэригэр, “аҕаларын, эһэлэрин баһын хампы олоруохтарыгар, туйаҕын хатарыахтарыгар” саарбахтааһын суох. Мантан инньэ Светлана Еремеевна уонна Иван Иванович удьуордара уһаатар уһаан, кэҥээтэр кэҥээн, силистэнэн-мутуктанан иһиэ турдаҕа.

Билигин да үлэ үөһүгэр

Иван Горохов этэр:

– Мин олоххо, үлэҕэ ситиһиилэрим барыта бииргэ үлэлээбит, салайбыт, сүбэ-ама буолбут дьон көмөтүгэр олоҕураллар. Киһи киһини үөрдэр курдук үлэлиэхтээх, киһи дьон үөрэриттэн дуоһуйуохтаах. Мин үйэм тухары ону тутуһабын.

Арай биирдэ вице-президент Александр Акимовы кытта Хампа гаас уотун уматыы сиэригэр-туомугар биир массыынаҕа олорон айаннаатыбыт. Мин киниэхэ эттим: “Дьэ, көрөөр да истээр, билигин Вячеслав Штыров уонна Александр Акимов баар буоланнар гаастанныбыт диэн уруй-айхал бөҕө буолуоҕа. Ол эрэн, биһиги үлэни түмүктүүр түһүмэххэ түбэспиппит дьолбут буоллаҕа” – диэтим. Кырдьык, мин эппитим курдук буолла, гааһы уматыыга президент уонна вице-президент ааттарыгар уруй-айхал бөҕө этилиннэ. Ол кэнниттэн кулуупка үөрүүлээх мунньах буолла. Онно Александр Константинович туран тыа сирин гаастааһыны урукку салайааччылар маннык туруорсубуттара, ол иһигэр бастакы президент Михаил Николаев оннугу оҥорбута, манныгы саҕалаабыта, биһиги ону салҕааччылар буолабыт диэбитигэр ытыс тыаһыттан кулууп суулла сыста! Дьон оннук сөбүлээтэ… Уопсайынан дьон-сэргэ ааспыты, ол эбэтэр силиспитин-төрдүбүтүн умнары, ону ааһан аахайбат буолууну сөбүлээбэт.

Общественнай палата бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Иван Горохов үлэтэ-хамнаһа, дьарыктанар эйгэтэ киэҥ. Холобур, сэлии муоһун хостооһуну сокуонунан сүрүннээһин уонна тэрийээһин боппуруоһун көтөхпүтэ киэҥ дьүүллэһиини тарпыта, федеральнай таһымҥа тиийбитэ. Ол курдук, бу боппуруос бастаан 2016 сыл сэтинньи ыйыгар республика Общественнай палататын IX пленарнай мунньаҕар көрүллүбүтэ, салгыы РФ айылҕа баайыгар уонна экологияҕа миниистирэ Сергей Донской кыттыылаах “Час с министром” диэн РФ Общественнай палатын бырайыагар тахсыбыта. Эмиэ 2016 сыллаахха сылгы, сүөһү уонна овцебык кыстыгар уустук быһыы-майгы үөскээбитэ. Инчэҕэй хаар, тыал-куус, ириэрии кэнниттэн тоҥоруу… Иван Иванович туруорсуутунан республика правительствота бу боппуруоһунан дьарыктанар оробуочай бөлөҕү тэрийбитэ. Онно бастакы премьер-министр П.Н. Алексеев Абый, Аллараа уонна Орто  Халыма улуустарынан сылдьыбыта, ол түмүгэр оҥоһуллубут көмө дьон-сэргэ кэрэхсибилин, биһирэбилин ылбыта: “Маннык улахан киһи бэйэтинэн кэлэ сылдьыбытыттан, “Буранынан” сылдьан кыһалҕабытын быһаччы билсибититтэн астынныбыт” – дэспиттэрэ.

Арктика балаһатын кыһалҕалара баһаам элбэхтэр. Барыта тутатына кыаллыбат. Энергетика, транспорт уонна тутуу тиһиктэрэ, сир баайын хостооһун, экология, социальнай эйгэ, аҕыйах ахсааннаах норуоттар үгэс буолбут дьарыктарын чөл хаалларыы уонна сайыннарыы… Манна барытыгар  общественность, муниципальнай тэриллиилэр уонна судаарыстыбаннай былаас салаалара баар күүһү-күдэҕи түмэн үлэлиэх тустаахтар. Итиннэ республика Общественнай палататын оруола кырата суох.

– Мин аналым суоҕу баар оҥоруу. Нууччалыы эттэххэ, “созидатель” буолабын. Алдьатар өттүгэр үйэбэр сылдьыбатаҕым. Билигин да күүһүм-кыаҕым баарынан үлэлии, дьоҥҥо-сэргэҕэ, Сахам сиригэр туһалыы сатыыбын. Миигин былаас үөрэттэрэн, үлэлэтэн киһи буоллаҕым. Сорох дьон: “Билиҥҥи үйэҕэ баччалаах үлэни ханнык акаары босхо үлэлиир үһүнүй” – диэх курдуктар. Оттон мин билиҥҥэ диэри туораппакка үлэлэтэ сылдьалларыгар махтанабын. Биһиги көлүөнэ бэйэбит да аҕыйах хааллыбыт, туһалыыллар диир буоллахтарына, саатар эрэ туһанныннар. Аны туран, эппит тылгар туруохтааххын. “Обязательность и ответственность” диэни өрө тутабын. Эппиккин толороргун саарбахтыыр буоллаххына, эрэннэримэ.     

Дьэ ити курдук, Иван Горохов билигин да үлэ үөһүгэр сылдьар. Биллиилээх спортсмен, сатабыллаах салайааччы…

Иван Иванович этэр:

– Биһиги Верхоянскай оскуолатын 1966 сыллаахха бүтэрбиппит. Түөрт кылаас, олортон икки кылаас 11 кылааһы, икки кылаас – 10 кылааһы. Биһиги Н. Хрущев дойдуну салайарын саҕана оҕо оскуоланы оробуочай идэлээх бүтэриэхтээх диэн политика баар буолан, биир сыл ордук үөрэммиппит. Эмиэ да үчүгэй буоллаҕа – суоппар, тырахтарыыс, оҕуруот, сир аһа үүннэрээччи, иистэнньэҥ идэлэрин ыларыҥ туох куһаҕаннаах буолуой.

Верхоянскайга 2016 сыллаахха, Олоҥхо ыһыаҕын кэмигэр оскуоланы бүтэрбиппит 50 сылын бэлиэтээбиппит, быйыл – 55 сылбыт. Хамсык туран быйыл дойдубутугар барбатыбыт, оттон манна, Дьокуускайга, бэлиэтиирин бэлиэтээбиппит.

Аны туран, быйыл биһиги туспутугар улуу юбилей – Верхоянскай оскуолата арыллыбыта 150 сыла! Бу политическай сыылынай, аатырбыт фольклорист, этнограф И.А. Худяков уонна саха 2-с гильдиялаах атыыһыта С.В. Горохов өҥөлөрүнэн 1871 с. арыллыбыт оскуола, бука, Арассыыйа хотугулуу-илин өттүгэр саамай кырдьаҕас оскуола буолуо.

Верхоянскай улууһа былыр былыргыттан “күлүүһэ суох хаайыынан” аатырара. Онон манна Арассыыйа империятын саамай прогрессивнай өйдөөх-санаалаах дьоно олорон ааспыттара. Ол хайдах суола-ииһэ суох хаалыаҕай. Аҥаардас бу оскуола төһөлөөх элбэх киһини иитэн таһаарбыта, ол дьон Саха сирин эрэ буолбакка, Арассыыйа бүттүүнүн сайдыытыгар үлэлээбиттэрэ-хамсаабыттара, бэйэлэрин кылааттарын киллэрбиттэрэ буолуой! Аны туран, Иван Худяков, Вацлав Серошевскай чинчийиилэрэ, Сергей Ковалик муҥутуур −67,8 °C тымныыны бэлиэтээһинэ…

Бу дьон сабыдыалларынан Дьааҥы бастыҥ дьоно тахсыбыттара. Холобур, Никита Горохов сахалартан бастакы учуонай – Император Географическай обществотын чилиэнэ. Кини Верхоянскайга обсерватория тэрийбитэ уонна күнү-дьылы кэтээн көрүүнэн дьарыгырбыта. Эбэтэр Платон Ойуунускайы кытта биир кэмҥэ Томскайдааҕы университет юридическай факультетыгар үөрэммит Георгий Ефимов. Кини САССР Конституциятын оҥорор хамыыһыйа сэкиритээрэ этэ. Саха сирин судаарыстыбаннаһын оҥкулун охсубут, Конституциятын суруйбут киһи. Дьылҕата атыннык эргийбэтэҕэ буоллар, Саха АССР төрүттээбит Максим Аммосовы, Исидор Бараховы, Платон Ойуунускайы кытта тэҥҥэ ааттаныан сөп этэ. ВЯОНУ (Временное Якутское Областное Народное Управление) бэрэссэдээтэлэ. Ол эбэтэр, Саха сирин оччотооҕу “альтернативнай бырабыыталыстыбатын” бэрэссэдээтэлэ диэххэ сөп.

Даҕатан эттэххэ, оскуола төрүттэммитэ 125 сыла туоларыгар  Үөһээ Дьааҥы улууһугар мин баһылык этим. Ол юбилейга президент М.Е. Николаев бэйэтинэн бара сылдьыбыта. Бу да сырыыга Михаил Ефимович, ону кытта өрөспүүбүлүкэ салайааччылара, биир дойдулаахпыт, Госдума депутата Галина Данчикова эҕэрдэлэрин ыыттылар.  

Онон бу оскуолаҕа үөрэммиттэри, үлэлээбиттэри, биир дойдулаахтарбын – Дьааҥы уонна Саха сирин бар дьонун М.Л. Новгородов аатынан Верхоянскай орто оскуолата төрүттэммитэ 150 сылынан эҕэрдэлиибин!  

Дьэ, ити курдук. Иван Горохов, кынаттаах кылыыһыт, кылбар үлэлээх салайааччы, салайар үлэ дьиҥнээх “аксакалларыттан” биирдэстэрэ, билигин да үлэ үөһүгэр сылдьар. Кини олохтоох толкуйа, ыллыктаах тыла, сүбэтэ-амата саҥа көлүөнэ салайааччыларга туһуланар, оттон араас таһымҥа туруорсуута, сүүрүүтэ-көтүүтэ дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалыыр. Оннук буоллун – өссө да өр сылларга! Киил халҕан курдук чэгиэн-чэбдик буол, Иван Иванович!

Сураста, сурукка тистэ – СУР. 

И.И. Горохов олоҕун кэрчик кэмнэрэ

Аал уоту оттон, алаһа дьиэни арчылаан…

Төрөөбүт дойдубун таптааммын…

Хоһуун киһи Уйбаан Горохов төрөөбүт хоту дойдутун тыйыс эрээри талыы-мааны айылҕатын ис сүрэҕиттэн таптыыра таһынан таһымныыр – кини хаартыска түһэриилэригэр тыыннаах хартыынаҕа кубулуйар… Талааннаах киһи туохха барытыгар талааннаах. Иван Горохов үрдүк маастарыстыбалаах хаартыскаларын көрөн астыныҥ.