Саха саарына, Дьааҥы бастыҥа-I

Бастакы түһүмэх. Хатарыллыы

Саха сирэ, 2021 сыл, ахсынньы 16 күнэ. Черскэй, Депутатскай, Орто Халыма, Өлөөн, Сааскылаах, Хонуу, Чокуурдаах, Тиксии, Эдьигээн, Оленегорская, Баатаҕай-Алыыта, Баатаҕай, Белай Гора, Зырянка, Аллараа Дьааҥы уонна Уус-Куйга Арассыыйа Арктикатааҕы балаһатын тирэх нэһилиэнньэлээх пууннарын кэккэтигэр киирбиттэр. Бу бөһүөлэктэр уонна сэлиэнньэлэр Аар Арассыыйа стратегическай суолталаах бырагырааммаларын чэрчитинэн өйөбүллээх буолуохтара…

Бу икки хонук иннинэ эрэ Уопсастыбаннай палата Арктика, хотугу территориялар уонна аҕыйах ахсааннаах норуоттар дьыалаларыгар хамыыһыйатын мунньаҕар “Хоту таһаҕаһы тиэрдиини тэрийии уонна Ил Түмэн 2021 с. кулун тутар 25 күнүнээҕи ыйыыларын олоххо киллэрии туһунан” олус суолталаах боппуруоһу көрбүттэрэ эбээт (http://yakutians.com/mogushhestvo-rossii-budet-prirastat-arktikoj/). Онно Хоту дойду хотойо, Саха сирин Уопсастыбаннай палататын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Иван Горохов этиитин олус сөбүлүү иһиттим. Саамай сөпкө этэр – Арктиканы уонна Уһук Хотугу улуустары аһынан-үөлүнэн хааччыйыыга судаарыстыба өлүүтэ кырата кырдьык. Билигин “Якутопторг” тэрилтэ ирдэнэр бородуукта 10 %-нын хааччыйар буоллаҕына, Иван Иванович 50 %-ҥа тиэрдиэххэ диирэ сөптөөх. Дьон-сэргэ, оҕо-аймах доруобуйата эбээт!

Иван Горохов саха тыллаахха киэҥник биллибитэ ырааппыт киһи. Оҕо сааспар мин эрэ буолуо дуо, уонунан тыһыынча уол оҕо, эдэр ыччат кумира буоллаҕа. Кэлин – биллэр-көстөр салайааччы, буолаары буолан, дьон-сэргэ улаханнык ытыктыыр салайааччыта.

Иван Ивановичтыын кэпсэтэргэ, ааҕааччыларбыт болҕомтолоругар таһаарарга санаммытым, киһим бастаан ылыммата: “Мин туспунан син суруллубута, дьон да сүөргүлүө” – диэн буолла. “Эс, мантан инньэ, баҕар, сурулларыҥ да ахсааннаах буолуо. Уопсастыбаннай үлэнэн бачча таһаарыылаахтык үлэлии сылдьаҥҥын, сааскын баттаһа, дьоҥҥор-сэргэҕэр кэпсииргин кэпсээн хаал” – диэтим. Кырдьык даҕаны диэн буолла. Үйэтигэр дьону ааттаппатах киһи буоллаҕа.           

“Саҕалааһын баар, үлэлээбит үлэбит түмүктээх буолуох курдук” – диир кини. Бу ис сүрэҕиттэн иэйэн туран ылсыбыт уопсастыбаннай үлэтин туһунан этэр. Дьиҥнээх эр киһилии, аҕа баһылыктыы холкутук уонна дьоһуннаахтык. Дьэ, оннук эбит буоллаҕына бу 16 нэһилиэнньэлээх пууннарга барыларыгар дьону чэпчэки сыаналаах аһынан-үөлүнэн, араас табаарынан, бородууксуйанан хааччыйар логистика кииннэрэ арыллыахтара турар. Оччотугар кини тус бэйэтин туруорсуутун түмүгэр тэриллибит “Арктика суоллара” тэрилтэ, “Полярные авиалинии” хампаанньа кэскиллэрэ өссө ордук чопчуланар – атын кытыы нэһилиэктэргэ таһаҕаһы тиэрдиигэ кыһыҥҥы суоллар (зимниктэр) суолталара оччонон улаатан тахсар. Дьоҕус авиация оруолун туһунан этэ да барыллыбат. Чэ, итиннэ өссө төннүөхпүт.

Саха дьонун сиэринэн төрдүттэн түөрэн кэпсэттибит. 

***

Саха сиригэр кинини билбэт киһи ахсаанаах буолуоҕа. Биир өттүнэн улахан спортсмен, Саха сирин, Уһук Илин, Арассыыйа таһымынан биллэр легкоатлет, кынаттаах кылыыһыт, номоххо киирбит саха бухатыырын быһыытынан, иккис өттүнэн, хара ньуура суох үлэһит, талааннаах салайааччы, дьоһуннаах киһи, эрэллээх доҕор буоларынан. Дьон-сэргэ салайааччы туһугар үксүгэр “таас сүрэхтээҕэ” биллэр буоллаҕына, Уйбаан Уйбаанабыс туһунан бөрүкүтэ суох ахтар киһи суох буолуохтаах. Арай санаабытын утары этэр мас курдук көнө киһи буолан, ону-маны тумнан туһанааччыларга, кэтэҕинэн кэрбээччилэргэ сөбүлэтиэ суоҕун сөп.

Холобур буолар киһи. Туораттан көрөн: “Хаарыаны, кини курдук ситиһиилээх, дьон-сэргэ ытыктыыр, бары өттүнэн дьоһуннаах олохтоох, уһун удьуордаах, быһата, толору дьоллоох буолбут киһи” – диэххэ айылаах. Ол эрэн, Уйбаан Уйбаанабыс дойду дьылҕатын, кэм-кэрдии дэгэтин барытын үллэстибит, аһыытын-ньулуунун ордорбокко амсайбыт киһи буолар. Сэрии кэннинээҕи тыйыс эрээри, кэскиллээҕи түстүүр күн-дьыл оҕотун быһыытынан.

Киһи дьылҕатын бэйэтэ оҥостор. Онуоха биир эрэ ньыма баар – үлэ! Иван Иванович ээл-дээл олорор бырааба суох: “Мин иннибинэ ийэм алтата оҕоломмутуттан биир да оҕо турбатах. Онон мин сэттэ киһи олоҕун олорор буолан тахсабын”.

***

Адаа-будаа тымныылаах ахсынньы ый 22 күнэ. Күн быста кылгаабыт, түлүк түүн саамай уһаабыт чыпчаала. Остуолбаттан Ваняны ыла сыарҕалаах атынан кэлбиттэр: ийэҥ мөлтөх… Боруулаах оскуолатын интернатын оҕото бука бары бытарыһан тахсан атаардылар, Томтор хайатын тоҕойугар сүтүөр диэри далбаатыы хааллылар. Уол ийэм өлбүтүн кистииллэр диэн сэрэйэр даҕаны, баар-суох күндү киһитэ кинини быраҕан хайдах күрэнэн хаалыаҕай? 

 

Соҕотохто төгүрүк тулаайах кулахачыйан хаалбыта. Букатыннаахтык “Остуолба уола” буолбута.

Билигин саныыр: ийэм эрэйдээх ыарахан ыарыыттан барарыгар оҕобун соҕотохтуу хааллардым диэн бэйэтин буруйдана санаабыт буолуохтаах.

Билиҥҥэ диэри ийэтин сүтэрбит күнэ саамай хараастабыллаах. Ийэтэ, бука, кистэлэҥ дьоҕурдааҕын хаайан эдэр сааһыгар ыарыыга ылларбыт буолуон эмиэ сөп. Идэтийбэккэ.

Кини килиэп астааччы этэ. Уйбаан өйдүүрүнэн, дьиэтэ-уота суох дьон бэкээринэҕэ кыстыыллара. Биирдэ түүн уһуктан кэлбитэ чүмэчи уота эйэҥэлиир, ийэтэ кими эрэ кытта отур-ботур кэпсэтэр. Өндөс гынан көрбүтэ, ким да суох…

– Ийээ, кими кытта кэпсэтэҕиний?

Ийэтэ ах барар, оҕотун төбөтүн имэрийэр:

– Утуй, сыллыый… – кэккэлэһэ сытан баран этэр. – Тоойуом, алдьархай буоларыгар тиийдэ. Остуолбаттан икки киһи анараа дойдуга барыах курдуктар.

Аҕыйах хонон баран суоһар сурах тарҕанар – санаторийга сиэстэрэ кыыс алҕас атын эми биэрэн икки киһи өлбүт, үһүс киһи – Бөҕө Бүөтүр (Петр Слепцов) чахчы киһи бөҕөтө буолан тыыннаах хаалбыт.

Ити эрэ буолбатах – ийэтин кытта сибээстээх атын да дьиктилэр бааллар.  

Хайдахтаах курдук дьон баар буолалларын санаан көрүҥ. Ханна барарын, кимнээххэ сыстарын билбэккэ муунтуйан сылдьар уолу баара-суоҕа отут биэс сааһыгар “ас барбат” ыарахан ыарыыга ылларан сытар Василий Павлович Горохов ыҥыртаран ылан: “Ыарахан балаһыанньаҕа түбэспиккин истэ-билэ сылдьабын, биһиги уолбутунаан ыкса доҕордуугут, онон биһиэхэ оҕо буол. Улахан уолбут диэн ааттыахпыт” – диэбитигэр үөрбүтүн саныыр. Баһылай ити кэнниттэн үс эрэ хоммут уонна орто дойдуттан арахсыбыт.

Итинтэн ыла Мария Ефимовна Слепцова диэн саҥа ийэлэммитэ, биэс бырааттаммыта-балыстаммыта. Саҥа олох, саҥа эппиэтинэс.

Уйбаан Уйбаанабыс ииппит ийэтин, бииргэ иитиллибиттэрин олус күндүтүк саныыр. Ону кытта, биллэн турар, төрөөбүт-үөскээбит Остуолбатын дьонугар-сэргэтигэр. “Мин бүтүн нэһилиэк ииппит киһитэбин” – диир кини.

Үтүө киһи оҕо эрдэҕиттэн сурахтаах буолар. Ол курдук, кэлин биллибитинэн, тулаайах хаалбыт Ваняны иитэ ылаары Табалаахтан, Адыаччыттан тиийэ ыйыта сылдьыбыттар үһү. Ону остуолбалар: “Бэйэбит уолбутун бэйэбит хайдах эрэ иитэн көрүөхпүт” – диэбиттэр, сөбүлэспэтэхтэр.

“Сулуһа суох дьоруой диэн биһиги ийэбит буолар, – диэн Иван Иванович ииппит ийэтин туһунан кэпсиир. – Аҕабыт быраата Горохов Николай Павлович кэргэнэ Мария Афанасьевна барахсан суорума суолланан алта оҕото – Света, Коля, Вася, Витя, Мила, Валя – тулаайах хаалбыттарын ийэбит адьас дабыдалын анныгар ылбыта, төрөппүт ийэлэриттэн итэҕэһэ суох көрөн-истэн улаатыннарбыта. Көмүс сүрэхтээх киһи этэ!

***

Оччотооҕу оҕо наар илии-атах оонньууларын оонньоон улаатар. “Уһаат иитин борубулуоханан анньан, ону сырсан тахсарбыт. Ону таһынан, нэһилиэккэ биир массыналаахпыт быраҕыллыбыт эрэһиинэтин кытта бодьуустаһабыт, бэл, иһигэр бэйэ бэйэбитин уган баран төкүнүтэ оонньуурбут” – диэн кэпсиир. Кытаанах мадьыктаһыы буолаарай!

Ол эрэн, оонньуу аата оонньуу – оччотооҕу оҕоҕо күнү күннүктээн “сылгы сааҕын тэптэрбэттэр”. Хаһан да хаалбат өйдөбүл баара: оҕо үлэлээтэҕинэ киһи буолар. Уокка оттор мас эрбээһинэ, муус киллэриитэ, икки биэрэстэлээх Дьааҥыттан уу баһыыта, сүөһүнү аһатыы-уулатыы, тэлгэһэ хаарын күрдьүү. Сайыҥҥы от үлэтин туһунан этэ да барыллыбат – хас биирдии киһи “ытык иэһин” кэриэтэ үлэ буоллаҕа. 

Биир дойдулаахтара улахан киһилии боччумнаах, үлэҕэ-үөрэхххэ мэлдьи бастыҥ, элэккэй, улгум майгылаах, барыга бары сыстаҕас Ваня Горохов хайаан да улахан киһи буолуо диэн түүйэллэрэ. Ол туһунан учуутала Д.У. Максимов суруйан хаалларбыта баар: “Так с раннего детства я видел Ваню в первых рядах и в учебе, и в общественных делах. Часто слышал, как многие взрослые, близкие соседи тепло отзывались о нем, выражали надежду, что у этого мальчика будет большое будущее”.

Урут кырдьаҕастар оҕолор ооньуулларын, сүүрэллэрин-көтөллөрүн кыраҕытык кэтээн көрөллөрө. Кинилэр кыракый Ваня туһунан маннык дииллэрэ: “Хор, бу уол лаппа кытыгырас. Сүүрдэҕинэ атаҕын ылара-уурара көстүбэт”.

***   

Иван Иванович учууталларын туһунан олус истиҥ өйдөбүллээх. Ол курдук, 1952 с. арыллыбыт Остуолба алын сүһүөх оскуолатыгар Чурапчы педучилищетын бүтэрэн тиийбит, мэлдьи саҥаттан саҥа идиэйэлэрдээх, тэрээһиннээх Д.У. Максимов уонна Усуйаанаттан сылдьар сытыары сымнаҕас К.С. Слепцов тустарынан.

“Дмитрий Устинович спорка тардыһыылаах, бэйэтин кыанар киһи этэ. Саас-күһүн оскуола оҕолорун бүүс бүтүннүү таһааран лапта, городки курдук көрүҥнэргэ оонньоторо. Чэпчэки атлетика үгэс буолбут көрүҥнэригэр – уһуну, үрдүкү ойууга, кылгас дистанцияҕа сүүрүүгэ күрэхтэһиилэри тэрийэрэ. Ол саҕана биһиги физкультура уруогун биир сүрүн үөрэх быһыытынан ылынарбыт. Кыһынын, бэл диэтэр, тыа оскуолатын кыараҕас кылааһыгар, аан дойду үрдүнэн “аристократтар оонньууларынан” биллибит “улахан теннискэ” оонньоторо. Фанераттан оҥоһуллубут ракеткаларынан киирсии кытаанаҕа буолара. Ол сылдьан кылааспытыгар муннуктаан киирбит оһохпутугар илиибитин-атахпытын элбэхтик дьукку түспүппүт” – диир Иван Иванович.

Кини техникаҕа кыра эрдэҕиттэн сыһыаннаах, тартарыылаах этэ. Манна эмиэ Чурапчыттан төрүттээх, армия кэнниттэн Остуолбаҕа киномеханиктыы кэлбит В.В. Максимов сабыдыала олус улахан. Ваня киинэ көрөр уонна киинэни көрдөрүү кистэлэҥнэрин билэр баҕаттан кулууптан арахпат буолбута. Василий Васильевич ону бэлиэтии көрөн бэйэтигэр сыһыарбыта, онон уол сотору кэминэн киинэни бэйэтэ көрдөрөр киһи буолбута. Баһылай Остуолбаҕа бастакынан бэлэсипиэттэмитэ, онон бэлэсипиэти тэппит иккис киһинэн эмиэ Ваня буолбута. Бэһис кылааска үөрэнэ сылдьан ИЖ-49 матасыыкылы ыытарга эмиэ Баһылайтан үөрэммитэ. Оттон Василий Васильевич оройуон киинигэр киинэ ситимин салайааччытынан ананан ГАЗ-69 массыыналаммыта, онон аны Верхоянскай оскуолатын сэттис кылааһыгар үөрэнэ сылдьан уол массыына уруулун эрийэр буолбута.

Василий Васильевич кэргэнэ Анна Пудовналыын төгүрүк тулаайах уолга амарах сыһыаннарын, сүбэнэн-аманан, сылаас тылынан, бэл, харчынан көмөлөрүн Иван Иванович умнубат, үйэтин тухары истиҥ махталынан саныыр.

Оскуолаҕа Дмитрий Устинович оҕолору эмиэ “техника үйэтигэр” бэлэмнээх дьон оҥорорго дьулуһара. Телефон, араадьыйа тустарынан оҕолор бастаан киниттэн билбиттэрэ. Аны туран, радиоприемнигы үлэлэтэр термоэлектрогенератор аҕалан соһуппута. Сараҕар “лабаалардаах” сэп кыраһыын лаампата биэрэр сылааһын электрическэй энергияҕа кубулутарын сөхпүттэрэ-махтайбыттара.

Бу барыта кыракый Ваняны сайдыыга, билиигэ-көрүүгэ кынаттаабыта саарбахтаммат.   

Чурапчыттан төрүттээх Д.У. Максимов күндү күтүөт буолбут Дьааҥытын иккис дойду оҥостубута, Дьааҥы улууһун улаханнык ытыктанар Бочуоттаах гражданина буолбута.

***

Ваня Горохов үөрэҕэр дьоҕурдааҕын ааһан, олус кыһамньылаах этэ. Мэлдьи кэриэтэ холобурга сылдьыбыта. Бэл, бэйэтинээҕэр аҕа саастаах оҕолорго. Ол курдук, Боруулаахха бэһис кылааска үөрэнэ сырыттаҕына маннык буолбут.

Үөрэх кэнниттэн дьиэлээн эрэр уолу физика уонна математика учуутала В.Н. Бараков сэттис кылаастарга ыҥыран киллэрбит уонна дуоскаҕа задача усулуобуйатын суруйан баран:

– Бу задачаны дуоскаҕа тахсан ким суоттуур баҕалааҕый? – диэн ыйыппыт.

Баҕалаах суох буолбут.

– Оччоҕуна Ваня суоттуоҕа, – диэн баран миэлин туттаран кэбиспит.

Төһө да барбатах тиэмэтэ буоллар, уол суоттаабыт. Учуутал бэһис кылаас оҕото суоттуурун кыайбаккыт диэн сэттистэри “кымньыылыыр” быһыыта буоллаҕа.

***

Иван Иванович этэр: “Мин спорка ситиһиилэрбин бастакынан хаһыакка суруйбут, бэйэм күүспэр эрэллээх буоларбын ытаһалаабыт киһинэн суруналыыс, Үөһээ Дьааҥы улууһун Бочуоттаах гражданина Степан Юмшанов буолар. Оччотооҕуга кини саҥардыы суруйан эрэр, этэргэ дылы, “бөрүөтүн сытыылыыр” кэмэ эбит.

“Ыстапаан “биир күн ат өрөҕөтүгэр, биир күн ат уоргатыгар” кэриэтэ олоҕу олорон ааспыта, – диир Иван Иванович.

Олох аһыытын-ньулуунун эргитэ билбит киһи ураты өйдөөх-санаалаах буолар. Ордук дьону өйдүүрүнэн, дьоҥҥо сыһыанынан. Ол курдук, Иван Иванович олоҕор биир дьоһуннаах суолу хаалларбыт киһинэн Ыстапаан Юмшановы  ааттыыр. Элбэхтик өйөөбүт киһинэн – спортан саҕалаан, духуобунай да өттүнэн. Дьааҥы улууһугар баһылыктыы сырыттаҕына биир тутаах сүбэһитэ эбит. Холобур, эстии-быстыы сылларыгар, хамнастарын түөртүү-биэстии ый көрбөт дьон санаатын көтөҕүү, аралдьытыы, сиэр-майгы өттүнэн өйөөһүн сүүнэ суолталааҕа. Ол кэмҥэ Ыстапаан Юмшанов көҕүлээһининэн “Өбүгэ ооннууларын” ыыталлара, нэһилиэктэринэн күрэхтэһиилэри тэрийэллэрэ. Аатырбыт үрүҥ ойуун Афанасий Федоров Дьааҥы ыһыаҕын үс төгүл туох баар былыргы сиэри-туому тутуһан ыыппытыгар Ыстапаан быһаччы сыһыаннаах. Ыһыахтар, өбүгэ сиэригэр-туомугар төннүү дьон санаатын улаханнык көтөхпүтэ. Бэйэҕит билэҕит, Афанасий Федоров салгыы респүблика ыһыаҕын домнуур улуу алгысчыт буолбута.

***    

Ол курдук, Ваня бастакы дьоҥҥо биллибит ситиһиитинэн Остуолба ыһыаҕар устаны ойууга бастааһына буолар. Онно кини 4 миэтэрэ 72 см ойбута. Бу Боруулаах алтыс кылааһын бүтэрэн кэлбит сылыгар.

Биллиилээх суруналыыс Степан Юмшанов “ Оҕо саас чаҕыл күннэрэ” диэн ахтыытыгар маннык суруйар: “Оччоттон киниттэн Дьааҥы киэн туттар киһитэ үүнэн тахсыахтааҕын бүтэйдии сэрэйэн, оҕолуун-улаханныын бары үчүгэйдик сыһыаннаһаллара. Ордук кыргыттар куттарын тутар быһыылааҕа…”

Этэбин дии, улахан киһи эрдэттэн да үчүгэй сурахтаах буолар. Дьону үөрдэр аналлаах. Алтыска үөрэнэр уол дьиэтигэр саһа сырыттаҕына соһон аҕалан сүүрдэллэр. Баардаах баардаах курдук, бэйэтэ да син син баҕатыйар эбит, быһыыта. Ол илдьэн 200 миэтэрэҕэ сүүрүүгэ Боронуктан кэлбит уопуттаах сүүрүгү кыайбытыгар остуолбалар үөрүүлэрэ-көтүүлэрэ сүрдэммитэ. Кыратык “тэп” гыннарбыт, эдэригэр атах оонньоон тэҥнээҕин булбатах Ачыкы Хабырыыс (Гаврил Данилов): “Миигин солбуйар, “туйахпын хатарар” уол бу сылдьар” – диэн кууспаҕалаабыта алгыс кэриэтэ буолбута.   

***

Алгыс диэбиккэ дылы, Ачыкы Хабарыыл алгыһа салҕааһыннаах буолбута.

Ыстапаан суруйбутун кэнниттэн, сэттискэ үөрэнэ сылдьан оройуоҥҥа тустан, сүүрэн, сахалыы ыстаныыларга бастыҥнар кэккэлэригэр киирэн хаһыаттарга аата үгүстүк ахтыллар буолбута. Верхоянскайтан сатыы дойдутугар тахсан иһэн Ыыстаах диэн сайылыкка ырааҕынан аймаҕа Ыстапаанньаҕа таарыйбыта. Бу эмээхсин эдэригэр ыһыахтарга сүүрэн бастыырын кыра сылдьан көрөрө. Ыстапаанньа уол ситиһиилэрин барытын билэ сылдьар эбит этэ уонна сүөгэй үүттээх чэйинэн күндүлүү олорон сахалыы алҕаабыта. Ол Уйбаан Уйбаанабыс сүрэҕэр билигин да тыыннаах – эдьиийим алгыһа араҥаччылыы сылдьар диэн итэҕэллээх.

Ол Ыстапаанньа күүһэ-күдэҕэ тыл номоҕор сылдьар: Остуолба кулуубун аттыгар 90 киилэлээх улахан кыстык суол ааныгар мэһэй-таһай буолан сытарын көтөҕөн ылан кулууп хайыҥ буоругар лис гына бырахпыт диэн баар.

Дьэ, бу Ыстапаанньа кыыһа уонна Ачыкы Хабырыыл уола – Мария Яковлевна, Николай Гаврильевич Даниловтар дьоһуннаах ыал буолбуттара. Дьэ, кыахтаах дьон удьуордарыгар хаһан эрэ уһулуччу кыахтаах киһи тахсара чахчы эбит.

Трикинг диэн аныгылыы көҥүл акробатика көрүҥэр аан дойду 3 рекордун хаһаайына Гаврил Данилов – Ыстапаанньа уонна Габырыыл хос сиэннэрэ!

“Алгыс баһын сыалаабыт” Иван Иванович бары өттүнэн күүс-көмө буолбут Даниловтарга махтала улахан. Ол быһыытынан кини рекордсмен Ваня Даниловка күүһэ кыайарынан көмөлөһө сатыыр.

*** 

Иван Иванович, күлэ-оонньуу эттэххэ, чэпчэки атлетика норуоттар икки ардыларынааҕы күрэҕин Саха сириттэн бастакы кыайыылааҕа буолар.

1963 сыл сайыныгар Улахан Сыһыыга ыччат-комсомольскай биригээдэтигэр оттуу сырыттаҕына соһуччу сурах кэлбит: Баатаҕайга бараҕын, “Артек” лааҕырга ыыталлар үһү диэн. Уол акккастана сатыыр – тулаайах киһи хантан үптэнэн-харчыланан киһи санаатаҕына санаата тиийбэт сиригэр барыахпыный диэн саарбахтааһын хам баттыыра баар буоллаҕа.

Бииргэ үлэлиир дьоно бары мөрөйдөөн матасыыкылга мэҥэһиннэрэн ыытан кэбиһэллэр. “Нэһилиэгим дьоно барахсаттар бары тэрийэннэр ыыппыттара” – диир Иван Иванович.

Кэлин биллибитинэн, Верхоянскай историятыгар “Артек” пионер лааҕырыгар аан бастаан бэриллибит путевка былдьаһыктаах эбитэ үһү. Ол быһыытынан биир салайааччы оҕотун ыытарга дураһыйбыттарын учуутала Анна Дмитриевна Чирикова туруулаһан туран бары өттүнэн бастыҥ Ваня Гороховка бэрдэрбит. Онон Иван Иванович киниэхэ билиҥҥэ диэри улахан махталлаах. Хоту дойду муҥкук уолун сайдыытыгар биир дьоһуннаах кэрдииһи кэрэһиттээбитигэр.

Дьэ, Ваня Горохов ааттаах-суоллаах “Артек” лааҕырга тиийэр. “Нууччалыы билбэппин, онон уопсастыбаннай үлэттэн дьалты соҕус туттабын, – диэн кэпсиир Иван Иванович.

Дьэ, биирдэ “Артек” лааҕырдарын ортотугар спартакиада ыытыллар диэн буолар. Ваня баҕатыйар да, кинини этэрээт сүүмэрдэммит хамаандатыгар ылбаттар. Сүүмэрдэммит уолаттар Гурзуф куоракка атах таҥаһа ылына баралларыгар миэхэ эмиэ ылыҥ диэн сакаастаһан көрөр да, ылбаттар. “Кыра да буоллар харчылаах эбиппин, хантан ылбытым буолуой, бука, дьонум биэрэн ыыттахтара”, – диэн кэпсиир.

Ваня оччолорго да сытыы эбит, аахайбат быһыыттан сүөм түһэн хаалбакка, “личник” быһыытынан суруйтарар уонна үс көрүҥҥэ кыайыылааҕынан тахсар – сүүрүүгэ, уһуну ойууга уонна мээчигинэн быраҕыыга. Оччо кыайбыт киһини төрдүс көрүҥҥэ – эстафетаҕа  хамаанда састаабыгар киллэрэллэр уонна кыайаллар. Онон Ваня Горохов, туох да омуна суох, норуоттар икки ардыларынааҕы күрэх түөрт көрүҥэр кыайыылааҕынан тахсыбыта диэххэ сөп. Социалистическай лааҕыр араас дойдуларыттан, ол иһигэр Кубаттан кэлбит араас омук оҕотун ортотугар! Араас дыралдьыйбыт үрүҥ-хара-саһархай уолаттары, буолаары буолан, атах сыгынньах кыайталаан.

Иван Иванович бу туһунан бэйэтэ маннык диир: “Спортсмен киһиэхэ “психологическай барьер” диэн баар. Ол моһолу мин бастаан Хара муора кытылыгар “Артек” лааҕырга көҥү көппүтүм. Араас омук чулуу оҕолорун кытта саха оҕото даҕаны туруулаһар кыахтаах эбит диэн. Итинтэн ыла кэлиҥҥи күрэхтэһиилэргэ улаханнык долгуйбакка, холкутук киирсэр буолбутум.

***

1964 с. Верхоянскай орто оскуолатыгар Москваҕа Ленин уордьаннаах физкультура институтун бүтэрбит Петр Петрович Местников учууталлыы кэлбитэ. Атах оонньуутугар маастар, чэпчэки атлетикаҕа 1-кы разрядтаах спортсмен. Анал идэлээх киһи үөрэтиитэ-такайыыта үтүө түмүктээх буолбута. Ол курдук, Ваня Горохов 1965 с. республика оҕолорго спартакиадатыгар уһуну ойууга уонна 100 м сүүрүүгэ кыайыылааҕынан буолбута. Ол дьыл республика сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэн Смоленскай куоракка оҕолор Бүтүн сойуустааҕы спартакиадаларыгар күрэхтэһэ тиийэр. Уһуну ойууга барыта 98 кыттааччы баарыттан 13 миэстэни ылбыта уонна республика рекордун тупсарбыта. Куһаҕана суох көрдөрүү.

Ваня Горохов Смоленскайга күрэхтэһэ барарыгар көҥүл тустууга сахалартан бастакы маастар, Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх Дмитрий Максимович Данилов олус даҕаны көмөлөспүтэ. Кини бу иннинэ, бадаҕа, Үөрэх министерствотын үлэһитэ Верхоянскай оскуолатыгар тиийэн тустууга, аныгылыы тылынан эттэххэ, маастар-кылаас көрдөрбүтэ. Ол дьарыкка Ваняны эрийдэ-мускуйда, араастаан быраҕаттаата да этэ. Онно биһирии көрдөҕө буолуо, улаханнык өйөөбүтэ, көмөлөспүтэ.

Аны туран, кылааһын салайааччыта Н.И. Слепцов көҕүлээн, “уолбут сойууска барар” диэн интернаттарын аһылыгын дуомуттан ый аҥаара талыытын аһаппыттара эбээт. Бу даҕаны Иван Горохов кэнэҕэски ситиһиилэригэр хайдах суола-ииһэ суох хаалыаҕай!  

***

Республика сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэнэ Ваня Горохов 11-с кылааска үөрэнэ сырыттаҕына тренердэрэ П.П. Местников кэргэнин дойдутугар Орто Халымаҕа көспүтэ. Оттон дириэктэрдэрэ Н.М. Неофитов оскуоланы бүтэрэр түөрт кылааска спорду бобон кэбистэ: “Спордунан айаххытын ииттиэххит суоҕа, онон үөрэххитин кытаатыҥ” – диэн буолла. Онон кыһыны быһа спорт диэҥҥэ сыстыбатылар.

Урут саха уолаттара муста түстүлэр да тустан, кылыйан күрэхтэһэллэрэ. Саас биир оннук оонньууга Ваня 39 м 50 см түһэр. Бу бастакы разряд нуормата.

Ол саҕана хас нэһилиэк аайы оройуон, онтон республика спартакиадатыгар кыттаары бэлэмнэнии, эрчиллии, сүпсүгүрүү бөҕө барар кэмэ. Дириэктэр Николай Михайлович уол кылыыга көрдөрүүтүн истэн ыҥыран ылан эппит: “Бүгүн стадиоҥҥа бииргэ барыахха, мин ыстаныыларгын кээмэйдиэм. Учууталыҥ П.П. Местников олохтообут республика рекорда 41 м 68 см, ону сабырыйдаххына история уонна  обществоведение предметтэригэр быһа “5” туруоран баран күрэхтэһиигэ ыытыахпыт”.

Оҕо республика улахан дьоҥҥо рекордун тупсарыам дии саныа баар дуо, кэтэмэҕэйдээһин ханна барыай. Онуоха эбии оччоттон баччаҕа диэри көнөбүт сыттаҕа – киниэхэ үөрэх сыанатын “быһа кэпсэтэн” туруортарыы ханнык да сиэргэ баппат быһыы курдуга.

Ол да буоллар, “стадион” диэн дорҕоонноохтук ааттанар хонууга, оройуоннааҕы спартакиадаҕа бэлэмнэнэ сылдьар дьонтон ойуччу баран тургутуу буолар. Бастакы ыстаныытыгар тута рекорду аһара түһэр – 42 м 30 см. Эппиттэригэр Ваня бастаан бэйэтэ да итэҕэйбэт. Үһүс ойуутугар 42 м 80 см түһэр! Ол эбэтэр, республика рекордун миэтэрэттэн тахса куоһарар.

Айылҕа биэрбитэ, хор, итинник буолар. Киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук талааннаах дьон баар буолаллар.

Ваня экзаменнарын барытын ситиһиилээхтик туттарар уонна Иннокентий Иннокентьевич Сивцев диэн физкультура учууталын салалтатынан бииргэ үөрэнэр доҕоро Ваня Котельниковтыын Дьокуускайга Саха АССР норуоттарын V спартакиадатыгар бараллар.

***

 Дьэ, Иван Горохов уонна Николай Санников өр сыллаах илин-кэлин түсүһүүлэрэ бу спартакиадаттан саҕаламмыта! Ол эрэн маннык баар. Верхоянскай оройуона “промышленнай” оройуон буолан Уйбаан “Спартак”, оттон Николай “Урожай” уопсастыбаларга киирэллэрэ, онон утарыта күрэстэһиилэрэ, дьиҥэ, ахсааннаах.

Оччолорго спартакиадаҕа кэлбит күрэхтэһээччилэри тула көтө сылдьан бүөбэйдээбэт этилэр. Алдьархайдаах сэрии кэнниттэн дьону “атаахтатар” үп-харчы да суоҕа, тыйыс кэм тыйыс дьоно ону ирдээбэт да этилэр. Ваня Дьокуускайга кэлэн СГУ уопсайыгар доҕоругар түһэр, хоонньоһон утуйаллар. Биир дойдулаах доҕоро Клим Никитин, оччолорго аатыра сылдьар тустуук, техфакка үөрэнэрэ.

Сарсыарда туран маргариннаах килиэби мотуйа олорон Клим түннүгүнэн ыйан көрдөрөр: “Биир утарсааччыҥ, аатырбыт кылыыһыт Максим Куприянов ол зарядкалыы сылдьар. Биир биллиилээх кылыыһыт Иван Андреев бу сүүрэн ааста”.

Ол күн сахалыы атах оонньууларыгар номоххо киирбит “эволюция-революция” буолбута. Оскуоланы саҥа бүтэрбит уолаттар – Ньурбаттан Николай Санников уонна Дьааҥыттан Иван Горохов иккиэн республика рекордун куоһарбыттара, сахалыы ыстаныыларга маастар нуорматын толорбуттара. Дьааҥытттан сахалыы ойууларга бастакы маастар – Иван Горохов. Оттон Ваня Котельников куобахха үһүс буолбута.

Уопсайынан, Үөһээ Дьааҥылар спорт бары күрэхтэригэр олус күүстээхтэрэ. Тустууга эмиэ – бырааттыы Ноговицыннары санаа. Аны туран, ыйааһыҥҥа барытыгар толору састааптаах хамаанданан кытталлара. Улахан ыйааһыннаах “убайдар” элбэх буоллахтара.

Биир сыл иннинэ Николай Санников оҕолорго үстэ төхтүрүйэн ойууга республикаҕа бастаабыта, оттон Иван Горохов – устаны ойууга. Онон бэйэ бэйэлэрин көрөн билсэллэрэ. Бу сырыыга Николай Санников кылыыга 43 м 26 см түһэн бастаабыта, Иван киниттэн 40 см хаалбыта.

Хайдаҕый, кыһыны быһа биирдэ да дьарыктамматах оҕо диэтэххэ?

Манна биир интэриэһинэй түгэн баар. Николай Санников тренерэ, уруккута аатырбыт кылыыһыт Афанасий Саввинов ол күрэхтэһиигэ тэбилик туоһу кэтээччинэн турбута. Кини күрэхтэһии кэнниттэн Уйбааҥҥа этэр:

– Бэркэ ойор эбиккин. Ол эрэн кыаххын ситэ туһамматыҥ, тэбилик туоска 50-60 см тиийбэккэ бараҕын.

Бу туһунан Николай Санников бэйэтин ахтыытыгар эмиэ суруйан турар. Онон Уйбаан тренердээҕэ, ыйан-кэрдэн биэрэр киһилээҕэ буоллар, бука, атын хартыына буолуон сөбө. Нуучча өһүн хоһооно баар: хайдах саҕалыыгын да, оннук айанныыгын диэн. Өскөтүн Иван итиннэ бастаабыта буоллар, алта сыллаах илин-кэлин түсүһүүгэ, баҕар, Иван Николайы үстэ эрэ кыайыа суоҕа эбитэ буолуо.

Аны 100 м сүүрүү. Уйбаан аҥаардас айылҕа барахсан биэрбитинэн финалга тахсар. Саас оройуон хаһыатын бирииһигэр эрэ сүүрбүт, маргариннаах килиэп аһылыктаах, түптээн утуйар да ороно суох “куораччыт” уол кыаҕын көрүҥ!

Хата, Орто Халыматтан кэлбит бастакы тренерэ П.П. Местников ханна хоно сылдьарын билэн бэркиһээтэҕэ буолуо, хамаандата түһүүлэнэн сытар сиригэр – “50 лет ВЛКСМ” теплоходка аҕалбыта. Дьэ, студеннар уопсайдарыгар хоонньоһон утуйар курдук буолуо дуо, сынньанан абыраммыта. Онон Петр Петровичка билиҥҥэ диэри улахан махталлаах.

Оччолорго 100 м сүүрүүгэ тыыллан-хабыллан сылдьар Николай Кузнецов бастыырыгар ким да саарбахтаабат этэ. Петр Петрович сүбэлээн-амалаан, этин-хаанын имитэн, өйүн-санаатын сааһылаан сүүрэр суолга киллэрбитэ.

“Сэрэбэйим табыллыбатаҕа, – диир Иван Иванович. – Оччолорго тартановай суол суох, гаревай суол, онуоха эбии дэлби тэпсиллибит бастакы, саамай куһаҕан үктэллээх ыллыкка түбэстим. Бастакы разрядтаах Николай Кузнецов саамай чиҥ алтыс ыллыгынан сүүрэр буолла”.

Николай Кузнецов уонна Иван Горохов атыттартан чорбойон, омос көрдөххө тэбис тэҥҥэ биэтэги быһа көтөллөр. Дьэ, атыыр айдаан, мөҥүрүүр мөккүөр буолар. Чаас аҥаарын кэриҥэ быһаарыстылар, ол кэнниттэн “Спартак” (билиҥҥи “Туймаада”) стадиону биир гына: “Победил… Ваня Горохов, школьник Верхоянской школы” – диэн дорҕоонноохтук биллэрдилэр.

Ол аата хотугу дойду хонноҕуттан кэскиллээх киһи кэлбитин бүтүн Саха сирин үрдүнэн билиһиннэрдэхтэрэ.

Ол саҕана спорт суруналыыстыката үчүгэй да этэ. Күрэхтэһии иннигэр ырытыы, илдьиритии, сабаҕалааһыннар, куолулааһыннар, оттон күрэхтэһии түгэннэрин ааҕаачы субу көрөн олорорун курдук суруйуу.  

Итинтэн кынаттаммыт Уйбаан уһуну ойууга эмиэ бастыыр – 6 м 36 см.

Спартакиаданы сэргэ “Урожай” уопсастыба чемпионата ыытыллыбыт буолан, дойдутугар 8 кыһыл көмүс мэтээллээх тиийбитэ. Дойдутугар кинини, туох да омуна суох, олимпийскай чемпиону көрсөр курдук айхаллаабыттара. Уйбаан бэйэтэ сорох мэтээллэрин доҕотторугар бэлэхтиэр диэри үөрбүтэ.

***

Ити сыл Иван Иванович СГУ инженернэй-техническэй факультетыгар тутуу инженерин үөрэҕэр киирбитэ. Баары баарынан эттэххэ, кини үөрэҕин мэлдьи өрө тутара. Техническэй үөрэх ыараханын, быыччыгын үөһэ, кини тутуу инженерин идэтэ улахан эппиэтинэстээҕин өйдүүрэ. Сыыһа-халты туттааһынтан, сыыһа суоттааһынтан дьон олоҕор куттал суоһуон сөп эбээт. Онон Иван Горохов үөрэҕэр хаһан даҕаны ээл-дээл сыһыаннаспатах киһи. Спортсменнарга сымнаҕас сыһыаны туһаммакка, үчүгэйдик, чиҥник үөрэнэн бүтэрбитэ. Учуутала Н.М. Неофитов: “Оҕолоор, спордунан айаххытын ииттиэххит суоҕа, үөрэххитин кытаатыҥ” – диэн куоһаабыта өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалбыт буолуон сөп.

Спорт эдэр киһиэхэ олоххо бэлэмнэнэр, сахалыы эттэххэ, “хатарыллар” кэрчик кэмэ. Биллэн турар, үйэҥ-сааһыҥ тухары “кылыйа” сылдьыбаккын, онон иннигэр сыал-сорук туруорунуохтааххын: күрэхтэһэн бүттэхпинэ маннык үлэлиэм, дьоҥо-сэргэҕэ, дойдубар оннук туһалыам диэм.

Николай Санников уонна Иван Горохов университекка биир кэмҥэ үөрэммиттэрэ, биир хамаандаҕа эрчиллибиттэрэ. Николай Санников ахтыытыгар да баар: Иван үөрэҕэр охтон, ол быыһыгар эмиэ да тустууга көһөн үчүгэйдик дьарыктамматаҕа диэн.

Иван Иванович маннык санаалаах:

– Мин даҕаны, Николай даҕаны оскуола саҕанааҕы көрдөрүүлэрбитин университекка үөрэнэр сылларбытыгар 2 миэтэрэттэн ордук эрэ тупсарбыппыт. Оттон билиҥҥи уолаттар – Виталий Васильев, Юрий Гаврильев, Сергей Кривошапкин уонна да атыттар оҕо эрдэҕинээҕилэрин сэттэлии-аҕыстыы миэтэрэ куоһараллар. Ол аата тугуй? Биһиэхэ үчүгэй тренер, сөптөөх методика суох этэ. Икки миэтэрэни, дьиҥэ, хол буута хойдорун, буут этэ буһарын быһыытынан эбиэххэ сөп эбээт, улахан эрчиллиитэ да суох.

***

Иван Иванович спортка ситиһиилэригэр “санаата быһаҕас” түгэннэрэ баар.

Бастатан туран, 1968 сыллаахха уһуну ойууга 7 м 40 см ырааҕы ыстаммытын “тыал көмөлөстө” диэн матыыптаан республика рекордун быһыытынан аахпатахтара. Иван Иванович “оччо айылаах тыал баарын билбэтэҕим” диир. Судьуйалар да ол тыалы кээмэйдиир прибордаахтар үһү дуо диэн сонньуйар. Соччоттон баччаҕа диэри тренердэр бэрт былдьаһыылара баар. Ол содулугар хаарыаннаах ыстаныыта ааҕыллыбатаҕа. Дьиҥинэн, Саха сирин рекорда тупсарыгар бары интэриэстээх буолуохтаахтар этэ даҕаны, дьэ, ханнык эрэ “тыал” туора түспүтэ. Бу рекорд билигин да турар буолуо эбит!

Бу университет стадионугар (билиҥҥитэ “Юность”) буолбут быһыы. Оччолорго “стадион диэтэххэ үөрэр” хонуу буоллаҕа.

Туоһу баһаам. Ол саҕана күрэхтэһиигэ киһи бөҕө “ыалдьара”. Университет студеннара уоллуун-кыыстыын, преподавателлиин бары тоҕо сууллан тахсаллара. Ордук кыргыттар барахсаттар өйөбүллэрэ күүскэр күүс эбэр буоллаҕа. Оттон билигин чэпчэки атлетика күрэҕэр биир эмэ кыыс баар буолар.

“Тыал көмөлөстө” диэн буолбутугар аймалҕаны тардыбыт оччотооҕу уол-кыыс билигин да өйдүүр буолуохтаахтар. 

Иккиһинэн, 1970 с. Улан Удэ куоракка буолбут Сибиир уонна Уһук Илин норуоттарын спартакиадатыгар Николай Санников рекордун “биир уллуҥах” (отучча см) аһаран иһэн оҥхойго үктээн бүдүрүйэн хаалбыта. Быһа холоон 45,8-46 миэтэрэ буолуон сөптөөҕө. Бу туһунан Николай Санников бэйэтэ эмиэ ахтан турар. Онон киһи саарбахтаабат быһыыта.

***

Иван Иванович: Саха национальнай көрүҥнэрин кэскиллэрин туһунан эттэххэ, маннык. Мас тардыһыыта, хапсаҕайдаһан тустуу уонна сахалыы ыстаныылар норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа тэҥҥэ тахсыбыттара эрээри, саамай ситиһиилээхтик мас тардыһыыта сайдан эрэр. Хаһан эрэ олимпийскай көрүҥнэр ахсааннарыгар киириэн сөптөөх диэн сыаналыыбын. Манна “Сахаада-спорт” ассоциация даҕаны, спорт министиэристибэтин даҕаны оруоллара улахан. Хапсаҕайы да омуктар сирбэттэр – судургу тустуу диэн сөбүлүүллэр. Оттон атах оонньуутун туһунан эттэххэ, кэккэ уустуктар бааллар. Тэрээһин да өттүнэн, холобур, сөптөөх усулуобуйа, стадион эбэтэр сабыылаах манеж наада. Аны туран, троеборье буолара харгыстыыр дии саныыбын. Мин уруккуттан туруорсар туруорсуум – сахалыы ыстаныылары тус туһунан көҥүл ыытан кэбиһиэххэ диэн. Троеборье чэрчитинэн хаарчахтаабакка. Холобур, мин кылыйарбын сөбүлүүр эбит буоллахпына, куобахтыыры отой сөбүлээбэт этим. Кыһалҕаттан ыстанарым диэххэ сөп. Киһи тус туһунан буоллаҕа. Сорох кылыыга үчүгэй, сорох ыстаҥаҕа, сорох куобахтааһыҥҥа. Холобур, Таатта уола Андрей Васильев куобахха уһулуччу көрдөрүүлэрдээх – 43 миэтэрэттэн таһаарбыта. Егор Филиппов кылыыга, Виталий Васильев – ыстаҥаҕа. Хас биирдии спортсмен бэйэтин көрүҥэр анаан-минээн эрчилиннэҕинэ, техникатын чочуйдаҕына үрдүк ситиһиилэнэр.

2009 сыллаахха Бүлүүгэ үстэ төхтүрүйэн ойууга норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах маастардар кэлэн хаардыы хаампыттарын кэнниттэн сахалыы ыстаныылары киэҥ эйгэҕэ таһаарыа суохха наада диир дьоннор баар буолбуттара. Мин ону утарабын. Саха сиригэр бэйэ бэйэбитин эрэ кытта күрэстэһэн үрдүк көрдөрүүлэри ситиһэр кыаллыбат. Онон сахалыы ыстаныылар троеборье хаарчаҕыттан тахсаннар, биирдиилээн көрүҥнэргэ дьоһуннаах көрдөрүүлэр баар буоллахтарына, норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа да интэриэһи тардыахтарын сөп.

Мин, биллэн турар, атах оонньуутуттан ыраах киһибин эрээри, Иван Иванович этиитэ оруннаах курдук. Холобур, чэпчэки атлетикаҕа дьон биирдиилэн көрүҥҥэ күрэхтэһиилэри ордук сэргиир. Ол курдук, үстэ төхтүрүйэн эбэтэр үрдүгү ойуулары кытта пятиборьены тэҥнээбэккин. Дьон интэриэһин тардарынан ханнык баҕарар многоборье араас дистанцияларга сүүрүүлэри кытта тэҥнэһэр кыаҕа суох. Биллэн турар дьыала – биирдиилээн көрүҥҥэ сыал-сорук оҥостон дьарыктанар киһи ордук ырааҕы ыстанар, үрдүгү ойор, түргэнник сүүрэр. Көрөөччүгэ, спорду сэҥээрээччигэ ол наада – ырааҕа, үрдүгэ, түргэнэ!

***

Дьон-сэргэ ортотугар Иван Горохов тустуунан дьарыктаммыта буоллар ордук ситиһиилээх буолуо этэ диэн санаа баар. Күүһэ-уоҕа, түргэнэ – айылҕа анаабытын курдук.

Бэйэтэ этэринэн, тустуу маассабайдык тэнийэр кэмигэр оччо-бачча “сүрэҕэ тэппэтэр” да тустууга сылдьар эбит. Оҕолорго көҕүйэн. Онус кылааска үөрэнэ сылдьан оройуонугар бастаан, Саха сирин чемпионатыгар Чурапчыга аттанар. Бэйэтин ыйааһына 65 киилэ, ону эбээри үс лиитэрэ ууну иһэн киллиргэтэн баран ыйааһыннанар. Ол киирэн барыларын кум-хам тутан республика оҕолорго 1965 сыллааҕы чемпионунан буолар. Разряда да суох сылдьан Саха сирин кыайан дьааҥылары улаханнык үөрдүбүтэ.

Ол күрэхтэһиигэ Слава Карпов, Валерий Колодезников, Симон Бойнов, Рома Неустроев курдук аатырбыт тустууктар бастаабыттара күрэхтэһии таһыма хайдаҕын көрдөрөр.

Аны туран, республикатаааҕы “Спартак” уопсастыба чемпионатыгар киллэрэннэр, туох да эрчиллиитэ суох 70 киилэҕэ тура күүһүнэн финалга тиийэр. Манна Россия чемпиона Альберт Захаровка очукуонан хотторор. “Нэһиилэ кыайбыта диэбэппин, кыайан кыайбыта” – диир Иван Иванович.

Дьон таба көрөн этэр буоллаҕа – улахан тустуук тахсыа этэ диэн. Аатырбыт тренер Д.П. Коркин Чурапчыга ыҥырбыта да, Верхоянскай оскуолатыгар П.П. Местников учууталлыы кэлэн аралдьыппыта диэххэ сөп. Ол сыл уһуну ойууга уонна 100 м сүүрүүгэ республикаҕа бастыыр, Смоленскайга тиийэн 98 оҕоттон 13 көрдөрүүлэнэр быатыгар.      

Саха тустуутун туһунан Иван Иванович бэрт интэриэһинэй этиилээх.   – Биллэн турар, лаппа таһымнаах тренер наадата биллэр. Ол эрэ буолбатах, Саха тустуутун, биирдиилээн тустууктары Россия таһымыгар тардар, сүүмэрдэммит хамаандаҕа үтэйэр, аныгылыы эттэххэ, лоббист наада. Мин урут Н.Н. Волков саха тустуутугар оруолун ситэ өйдөөбөт этим. Мин эрэ буолуо дуо, бүтүн Саха сирин үрдүнэн ситэ сыаналаммата. Оттон билигин кини курдук киһи наада эбит дии саныыбын. Кини курдук кэпсэтиилээх, киириилээх-тахсыылаах, “мааһын табар” дьоҕурдаах.

Этэр эттэҕинэ, оннук курдук. Николай Николаевич билиҥҥи өйдөбүлүнэн спортивнай менеджер (продюсер, промоутер) кэриэтэ сылдьыбытын туһунан этэллэр. Оннук “сытыы” киһи баара буоллар.

***

– Тыгын оонньууларыгар син киирсиэм этэ, – диир Иван Иванович. – Чуолаан, атах оонньуутугар, мас тардыһыытыгар, сүүрүүгэ, тааһы көтөҕүүгэ… Оскуолаҕа 70 киилэ ыйааһыннаах сылдьаммын 130 киилэлээх штанганы анньааччыбын. Студенныы сылдьан эрчиллии быыһыгар 150 киилэни өрө анньарым.

Биллэн турар, тааһы көтөҕүү туспа техникалаах. Былчыҥнар букатын атыннык үлэлииллэр. Верхоянскай музейыгар Харыал тааһа диэн баар – 184 киилэ ыйааһыннаах.

Оччолорго мин Үөһээ Дьааҥы улууһун баһылыгынан үлэлиибин. Арай, 1998 сыллаахха Верхоянскай куорат 360 сыллаах үбүлүөйүгэр премьер-миниистир А.В. Власов салайааччылаах правительство делегацията кэллэ. Музейы көрөн тахсан иһэн, кэпсэтии быыһыгар Александр Васильевич ыарахан атлетикаҕа спорт маастарыгар кандидат буоларын кэпсээтэ. Онуоха мин этээччи буоллум: бу тааска боруобаланан көр эрэ диэн. Киһим кырдьык-хордьук баран тардыалаан көрдө – кыайтарбата. Онуоха мин үрдүбэр түстэ – Иван Иванович киһини уган биэрэҕин, бэйэҥ көтөх диэн. Тааһы эрдэ тутан-хабан көрбүтүм, киһи илиитигэр сыстыах курдуга. Онон эрэллээх соҕустук түөһүм тылыгар диэри көтөхпүтүм – эт-сиин, сис имитиитэ диэн кэлиэ дуо, хаалтыстаах көстүүмүнэн сылдьан. Муҥар, кэннибэр кэргэним буойа турар: эт быстыаҥ, сүрэҕиҥ тымыра быстыа… Онон оҕустахха, сыал-сорук оҥостон, анаан-минээн дьарыктаннахха, бука, тааһы көтөҕүөхпүн сөп этэ.

Бииргэ болҕомтоҕутун ууруҥ: ол кэмҥэ Уйбаан 50 саастаах толуу киһи этэ. Ол эбэтэр, итиччэ сааһыгар диэри эт-сиин, сүрэх-тымыр, сүһүөх-сүрүн мааныта эбит. Дьиҥнээх саха бухатыыра! 

Оттон киэҥ эйгэҕэ тахсыбатах түгэн доҕорун, Хаҥалас улууһун биир ытыктанар киһитэ Ф.Н. Федоров ахтыытыгар баар. Ол 1980 с. быһыы туоһулара – доҕордуу түөрт ыал. Федоровтар, Гороховтар, Алексеевтар, Котельниковтар Булгунньахтаах ыһыаҕар сылдьан баран Хаастаах сайылыгар сынньаммыттар. Оччолорго оту-маһы тардан көрө сылдьар эдэр дьон оонньуу кэриэтэ күрэхтэһэллэр буоллаҕа. Онтон чугас “Оҕо таас” диэн номоххо киирбит бухатыырдар холонон көрөр таастара баар эбит. Онно тиийэн бастаан үһүө буолан көтөҕөлөөн көрбүттэр эрээри, салгын да киллэрбэтэхтэр. Оттон Уйбааннара тааһы бэрт өр чинчийэн, оҥостон баран сиртэн 30-40 см холобурдааҕы өндөппүтүн туһунан сөҕөн-махтайан суруйбут.    

 

Дьон-сэргэ мээнэ киһини өрө туппат. Оттон Иван Иванович туһунан хаама сылдьар легенда курдук кэпсииллэр эбээт! Ону кини олоҕо-дьаһаҕа, үлэтэ-хамнаһа толору кэрэһилиир. Уйбаан Уйбаанабыс сахатын дьонун, төрөөбүт төрүт Дьааҥытын хаһан да түһэн биэрбэтэх киһи.

Даҕатан эттэххэ, Иван Иванович, бадаҕа, 1969 сыллаахха этии киллэрэ сылдьыбыта: сахалыы көрүҥнэргэ многоборье тэрийиэххэ диэн. Оччотооҕуга ханнык эрэ студент этиитин болҕойботох буоллахтарына, үйэ уларыйан диэххэ, билигин Тыгын оонньуулара саха саҥалаах бука бары таптыыр күрэҕэ буолла.

***

И.И. Горохов ситиһиилэрэ:

Саха сирин, Сибиир уонна Уһук Илин зонатын сахалыы ыстаныыларга хас да төгүллээх чемпиона уонна рекордсмена. Сибиирдээҕи, Уһук Илиннээҕи уонна Орто Азиятааҕы үрдүк үөрэх кыһаларын чэпчэки атлетикаҕа кыайыылааҕа (Ташкент, 1968 с.)

1966 с. САССР V спартакиадатын 100 м сүүрүүгэ уонна уһуну ойууга чемпиона, кылыыга уонна ыстаҥаҕа үрүҥ көмүс бириистээҕэ.

1973 с. Манчаары оонньууларын иккис бириистээҕэ.

Бастыҥ көрдөрүүлэрэ:

100 м сүүрүү – 11,0 сөк.

Уһуну ойуу – 7 м 07 см (ааҕыллыбатаҕынан 7 м 40 см).

Үстэ төхтүрүйэн ойуу – 14 м 57 см.

Кылыы – 44 м 87 см.

Ыстаҥа – 42 м 80 см.

Куобах – 36 м 80 см.

Үс көрүҥ түмүгүнэн (троеборье) – 121 м 66 см.

САССР көҥүл тустууга ыччаттар ортолоругар 68 киилэҕэ 1965 сыллааҕы чемпиона.

Туох даҕаны анал дьарыга суох штангаҕа 150 киилэни холкутук өрө анньара.

Чахчы да бэйэтин кэмигэр уол оҕото буоллаҕа – “Уйбаан Горохов дуо!” – дэтиэн дэппит уолан.

Кини оҕо сааһа, спордунан дьарыктаныыта, студент сыллара – киһи, салайааччы быһыытынан “хатарыллыыта”. Улахан салайааччы, ыччаты такайааччы, үлэһит үтүөтэ, быһата, барытыгар бастыҥ саха саарына куоһанар кэрдиис кэмэ.

Иван Горохов Саха сирин туһугар үлэтин-хамнаһын, кэскилгэ кэпсээннэрин, саҕахха санааларын ыстатыйа иккис түһүмэҕэр билсиэххит.

Сураста, сурукка тистэ – СУР.

Салгыыта тахсыаҕа