Саха омук Күнэ тахсара уолдьаста!

Суруйда: Виталий СУР

Саха омук барахсан баара-суоҕа сүүс сыл иһигэр феодализмтан социализмҥа, социализмтан капитализмҥа төттөрү-таары “ойуоккалаатаҕа” үһү…

Өйө суох үтүктээйи – өлөр

Капитализм суолунан, холобур, Европа омуктара хастыы да үйэ “айаннаабыттара” биллэр. Ол курдук, Англияҕа XV-XVI үйэлэргэ буолан ааспыт “күрүөлээһин” (огораживание), атыннык эттэххэ, общиналар сирдэрин күүс өттүнэн былдьааһын, онон дьону куораттарга үүрүү, сукуна оҥорор ааттаах-суоллаах мануфактуралар “работные дома” диэн ааттанар, туох да омуна суох, кулуттааһын уйаларыгар симии саҕаттан аахтахха, ону чопчулаабыт 1789 сыллааҕы Франция Улуу буржуазнай революциятын аахтахха төһө буоларый? Дьиҥэ баара, Европаҕа “буржуазнай сайдыы” VII-VIII үйэлэргэ баһылаан ааспыт Улуу Карл саҕаттан, инньэ, XIX үйэҕэ диэри салҕаммыт “майорат” систиэмэтин кытта сибээстээх. Тыа сиригэр нэһилиэстибэни улахан уол (майор) эрэ ылара көҥүллэнэр, атыттар бары куораттарынан, солободолорунан үүрүллэллэр. Тоҕо диэтэххэ, Европа сирэ нүөл, “Гольфстрим сүүрүгэ” сылааһынан суойар, сылга иккитэ үүнүү ылыллар – хара баһаам сир хорутааччы наадата суох. Сирэ кыра, дьоно элбэх, ол иһин “үлэни үллэстии” (разделение труда) эрдэ бардаҕа. Сайдыы биир саамай төһүү бэлиэтэ. Көрбөккүт дуо, хайдах курдук сүүнэ замоктары, куораттары туппуттарый – бааһынайдартан ураты анал идэтийбит дьон халыҥ аармыйалара баар буолан.

Ол эбэтэр, сайдыылаах “киһилии капитализм” бэрт уһун кэм устата хааннаах хара көлөһүн, хара баһаам харах уутун нөҥүө олоҕурбута. “Европа – кладбище народов”. Онуоха уончалыы үйэ халаммыт холуонньалары санааҥ!

Санаан көрүҥ, “майорат” систиэмэтигэр нэһилиэстибэттэн маппыт уолаттар, оҕо буол, обургу буол, дьиэлэриттэн үүрүллэн тахсаллар. Ону сэргэ ыйаах тахсар: бырадьааҕылааһын бобуллар, бырадьаах өлөрүллэр. Оҕо буол, улахан киһи буол, суол кытыытыгар ыйаан тэйгэтэн кэбиһэллэр.

Онон европеецтар үлэҕэ уонна бэрээдэккэ “үчүгэй олохтон” үөрэммэтэх омуктар. Киһи уопсайынан бэрээдэги оччо сөбүлээбэт харамай. Оттон кинилэр ол “үөрэҕи” уҥуохтарыгар-силиилэригэр, удьуор хааннарыгар киириэр диэри биллэхтэрэ. “Рыцардар турнирдара”, “кэрэ даамалар”, “айыы санаалаах дьоруойдар” уонна да атын романтика – беллетристика “уруһуйа”. Ол быыһыгар “чума мааската”, сидьиҥ быһыы, содурдааһын өрөгөйө даҕаны онон-манан син кыбыллыбыт буолааччы – ол суруйууларга. Саха-нуучча түһээн да баттаппатах быһыылара.

Хата, биһиги общественнай-политическай сыһыаннаһыы оннук түһүмэҕэр тиийэ сайдыбатахпыт да үчүгэй курдук – тыыннаах ордуохпут биллибэт этэ. Аҕа уустаһыы тутулун “байыаннай демократията” аҕалбыт алдьархайа (кыргыс үйэтэ, Дыгын тойон) билигин да суоһар сурах буолан сылдьар.

Аар Арассыыйа арҕаа дойдулар кэннилэриттэн олук уурса сатаан сордонон кэллэ. Крепостной тутултан саҕалаан, Олунньутааҕы буржуазнай өрөбөлүүсүйэҕэ тиийэ батыһа сатаан.

Ол үтүгүннэрбит “дьиикэй” капитализмнара туохха тиэрдибитэй? Өктөөп өрөбөлүүссүйэтигэр. Дьон тулуйарын ааһан. Оччотооҕуга нуучча омук сүрдээх элбэх төрүөхтээх, онон уҥа-хаҥас уолуктаһа сылдьар эдэр дьоно олус элбэх. Гумилев эппитинии, пассионарнай дьон халыҥ араҥата. Бастакы Аан дойду сэриитигэр олорго “саа биэрбиттэрин”, быһата, бассабыыктар бэйэлэрин туһаларыгар сатабыллаахтык эргиппиттэрэ.  

Коммунизм-социализм үөрэҕэ эмиэ Европаттан төрүттээҕэ биллэр. Ону уларыта тутан, Арассыыйа усулуобуйатыгар, дьон-сэргэ өйүгэр-санаатыгар, үйэлээх үгэстэригэр сөп түбэһиннэрэн Сэбиэскэй былаас аан дойду үрдүнэн хаһан да, ханна да буолбатах ситиһиилэммитэ. Гражданскай сэрии, Аҕа дойду улуу сэриитин содулларыгар мэлдьи “мобилизационнай” экономикалаах этэ да буоллар.

Тоҕо диэтэххэ, Ленин уонна Сталин марксизм сүрүн постулатыттан – “аан дойдутааҕы өрөбөлүүссүйэттэн”, ону соҥнуу сатаабыт Троцкай “перманентнай”, ол аата быыстала суох өрөбөлүүссүйэтиттэн аккаастаммытара, социализмы “в отдельно взятой стране” тутар суолу талбыттара төһүү буолбута.     

Сталин кырдьаҕас өлбүтүн кэнниттэн Хрущев, ол кэнниттэн Брежнев уонна да атыттар “дьиҥнээх марксизмҥа” төннүбүттэрин түмүгэр дойду эстибитэ, эмиэ “дьиикэй капитализмҥа” эргийэн кэлбиппит.

Хор, үтүктээйилэр дьылҕалара оннук буолар. Өйө суох үтүктээйи өлөр! Арҕааҥы омуктар уонча үйэ айаннаабыт суолларын ситэ сатаан, этэргэ дылы, “ыт буола сыстыбыт”. Дьиҥэ, “дьиикэй капитализм” диэн суох – хааннаах дьабадьылаах капитализм диэн адьырҕа баар.

Олохтоох салайыныы сайдыыта – саха кэскилэ

Дьэ, туох ааттаах былыт саппыт былыргытын түөстүҥ диир буоллахха, 90-с сылларга Арҕаа дойдулары үтүктүбүт, батыспыт эрэ буолбатахпыт, быһаччы кинилэр ыйыыларынан сылдьыбыппыт, билигин да сылдьабыт. Сокуоннарбыт, чуолаан, экономикаҕа, олохтоох салайыныыга туһааннаах сокуоннарбыт эмиэ уларыйа иликтэр. Конституциябытыгар аҕыйах уларыйыы киирбитин аахсыбатахха.

Олохтоох салайыныы сайдыытыттан саха омук кэскилэ быһаччы тутулуктаах. Олохтоох салайыныы диэн тугуй? Тыа сирэ. Үйэлээх үгэспит, төрүт тылбыт уонна да атын тыын тирэхпит.

Саамай сүрүнэ, тыаҕа дьахталларбыт төрүүллэр. Үгэһи, сахалыы сиэри тутуһар буоллахтарына. Бу биһиэхэ саамай тыын кыһалҕабыт. “Тыллаах” коэффициент баар: төрүүр сааһыгар сылдьар дьахтарга тиксэр оҕо ахсаана 2,1 буолуохтаах. Оччоҕуна төрүөх төннүбэт. Били, үрдэл аайы үөскүүр курдук элбээбэт, ахсаанын эрэ тутан сылдьар. Биһиэхэ былырыын бу көрдөрүү, бадаҕа, 1,8 этэ. Оттон Арассыыйа үрдүнэн – 1,7.

Арассыыйа үрдүнэн дьахтар аайы икки оҕолонуу ирдэбилигэр Тыва уонна Чечня эрэ эппиэттэһэллэр.   Атыттар бары аа-дьуо кэхтэргэ баран иһэбит.

Уһук Илиҥҥэ саамай үчүгэй демографиялаахпыт дэһэбит, нууччалардааҕар элбэхтик оҕолонобут диэн бэйэбитин хайҕанабыт. Ол эрэн, “пока толстый сохнет, тощий сдохнет” диэн баар – нууччалар ахсааннара 110 мөлүйүөн! Аҥаардас Арассыыйа иһигэр.

***

Билэргит курдук, алтынньы 18 күнүгэр Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ 2023 сыллааҕы уонна былааннанар 2024 уонна 2025 сыллардааҕы   бюджетын барылын дьүүллэһиигэ публичнай истиилэри ыыппыта. Онно Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачин тыа хаһаайыстыбатыгар судаарыстыбаннай бюджет уопсай ороскуотун 15 %-тан итэҕэһэ суох кээмэйдээх үбү туһулууру туруорсубута. Бу үп 50 %-на улуустарга чопчу тыа хаһаайыстыбатыгар оҥорон таһаарыыны сайыннарыыга барыахтаах диэн.

Бу туруорсууну үөһээ бүлүүлэр өссө балаҕан ыйыгар тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин улуустааҕы мунньахтарыгар ылыммыттар.

Ол мунньах кэнниттэн Владимир Поскачин нэһилиэктэр баһылыктарын батыһыннарбытынан Ил Түмэҥҥэ, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр сылдьыбыттара. Ол туһунан  “Тыа хаһаайыстыбатын саҥалыы салайыы: “Муус хамсаата”… (http://yakutians.com/tya-ha%d2%bbaajystybatyn-sa%d2%a5alyy-salajyy-muus-hamsaata/) матырыйаалга ааҕыаххытын сөп.

Дьэ, бу саамай сөптөөх туруорсуу. Саха сирин бырабыыталыстыбата туох-ханнык иннинэ тыа сирин сайыннарыыга үлэлиэхтээх. Президент Вячеслав Штыров этэн турар: Саха сиригэр правительство биир эрэ аналлаах – тыа сирин сайыннарыы. Кырдьыга да оннук. Промышленность правительство ыйыытыгар-кэрдиитигэр наадыйбат, оттон промышленность үлэлиир буоллаҕына бюджет эйгэтэ правительство хайдах үлэлиириттэн улахан тутулуга суох харчылаах буолуоҕа. Ил Түмэн да быһа үллэрэн биэриэн сөп.

Арассыыйа Арҕааҥы дойдулары кытта баччалаах бурайсыбытын кэннэ, ама, эмиэ кинилэри үтүктэ сатыахпыт дуо? Ол маҥай аллаахтар уонча үйэ тухары сайыннарбыт капитализмнарын үүт-үкчү үтүгүннэрээри? Суох, дойдуну уораары-талаары уонна кинилэр офшордарыгар таһаараары дьаабыламмыппыт чуолкай.

Үөһээ бүлүүлэр үп-харчы быһаччы улуустарга, онтон үргүлдьү нэһилиэктэргэ түһүөхтээх диэн Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр туруорсуулара олоххо киириэхтээх. Судаарыстыбаннай дуумаҕа хаһааҥҥытааҕар да элбэх дьокутааттаахпыт диэн киэн туттабыт – хотугу эрэгийиэннэр дьокутааттарын кытта кыттыһаннар харгыстыыр федеральнай сокуоннарга уларытыылары киллэриигэ үлэлээтиннэр эбээт.

Онон тыа сириттэн дьону ол-бу “оптимизациянан” күһэйэн куораттарга күрэтэ сатааһын тохтуохтаах. Үбүлээһин улахана тыа сиригэр туһуланыахтаах. “Элиитинэй” диэн ааттанар оскуолалар тыа сиригэр арыллыахтаахтар – дьиҥнээх сахалыы иитиилээх тумус дьону иитэн таһаарар курдук. Саха сирин баһыттан атаҕар диэри тилэри олоруохтаахпыт – кэлии хампаанньалар кураанах сиргэ үөрүүнэн түһүүлэммэттэрин курдук.

Саха омук тыын былдьаһар кэмэ үүннэ. “Тыыммытын иһиллии сатыыр” омуктары үтүктэн “ырыынак экэниэмикэтэ”, “ырыынак ирдэбилэ” дииллэрэ тохтуохтаах. Элбэх киһилээх-сүөһүлээх дойдуларга, баҕар, ол баара буолуо, оттон биһиги ол оннугар сир баайдаахпыт. Өбүгэлэрбит ыыр үктээн, олук охсон хаалларбыт сирдэрин баайа. Онтон киирэр үп муҥ саатар 15 бырыһыанын сахаларга, ол аата тыа сирин, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар аныыллара уолдьаста. Онон Владимир Поскачин, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ туруорсууларын бары таһымҥа, бука диэн, өйөөҥ!