Yakutians.com

Новости Якутии

“Саха дьолун” туһунан

Хаһан эрэ «Кыым» хаһыат “саха омук саамай дьоллоох кэмэ хаһан этэй?” диэн ыйытык оҥорбутун аахпыт буолуохтааххыт. Дьон-сэргэ араас кэми-кэрдиини ааттаабыт этэ — холобур, сэбиэскэй кэмнээҕини, ааспыт үйэ 70-с, 80-с сылларын. Сорох автономия ылбыт 20-с эбэтэр “суверенитеттана” сылдьыбыт 90-с сылларбытын “дьоллоох кэминэн” ааттаабыт буоллаҕына, оннук кэрдиис кэминэн кимнээх эрэ “алааһынан” олорбут сылларбытын билинэр эбит этэ. Алаастарынан олорор омук дьоллоох буолар диэн. Бу интэлигиэнсийэ сорох бэрэстэбиитэллэрин тыллара. Кинилэр отчут-масчыт дьон эбиттэрэ буоллар, бука, атын санаалаах буолуохтара эбитэ буолуо.

Биллэн турар, “дьол” диэн халбархай өйдөбүл. Биирдиилээн киһи бэйэтин ычатынан ханнык баҕарар балаһыанньаҕа дьоллоох буолуон сөп. Уулуссаҕа бэйдиэ сылдьар иһээччи муҥнаах бу киэһэ “тэп” гыннарардаах буоллаҕына муҥутуур дьоллоохтук сананыа, оттон муҥура биллибэт баайдаах миллиардер биир эрэ яхталаахпын диэн сорун ытыы сылдьар буолуон сөп.

Оттон бүтүн омук “дьолун” туһунан эттэххэ, букатын булкуллуохха сөп. Холобур, ханна эрэ Австралия иһирик ойуурдарыгар сыгынньах ыстаҥалаһа сылдьар омуктары төһө дьоллоох омуктар диэххэ сөбүй? Ким да кинилэри тыыппат буоллаҕына, биллэн турар, дьоллоохтор диэххэ сөп. Оттон тэлэбиисэргэ устан баран “зоопарк курдук” көрдөрөллөрө хайдаҕый?

Таһынан бычыахтыыр “дьол”

Күн өйүнэн сылдьар киһи алаастарынан бытанан олорбут сахпытын дьоллоох кэминэн хайдах ааҕыан сөбүй? Тоһоҕолоон бэлиэтиибин – бүтүн омукка сыһыаннаан.

Биирдиилээн киһи дьоло, этиллибитин курдук, бэйэтин ычатыттан тутулуктаах буоллаҕына, бүтүн омук дьоло атын омуктарга тэҥнээн сыаналаныахтаах. Ол эбэтэр, атын омуктар үөрэх-билим үрдэллэрин дабайар, техническэй сайдыы ситиһиилэринэн туһанар, уус-уран айымньы эгэлгэтин уонна да атын кэрэни кэрэхсиир кэмнэригэр биһиги үрүҥ харахпытын өрө көрбөккө торбос ыстааннаах, туруорбах балаҕан дьиэлээх, көмүлүөк оһохтоох сыыгынаһан-сааҕынаһан, чоочугураан-чаачыгыраан, кыыкынаан-хаахынаан олорорбут дьолбут буолуохтаах үһү дуо?

Бастатан туран, оҕо өлүүтэ. Саха дьахтара саллар сааһыгар сүүрбэтэ оҕоломмутуттан биири тутан хааллаҕына таҥараҕа махтал буолара умнулунна дуо? Онтон сылтаан ол сахха саха ахсаана “үөтэлээбэт үрүҥ ыаҕыйа” кэриэтэ этэ. Холобур, ол саҕана Саха сирин экэнэмиичэскэй балаһыанньата быстар мөлтөҕө мэлдьэх буолбатах. Туох-ханнык иннинэ, үлэһит илии кырыымчыгынан —туох барытын кэриэтэ хары күүһүнэн оҥоһуллара эбээт. Ол курдук, Сибииргэ биир хаһаайыстыбаҕа ортотунан 5,5 дууһа тиксэр эбит буоллаҕына, Саха сиригэр — 4,2 дууһа. Бу куһаҕана суох усулуобуйалаах Дьокуускай, Бүлүү уонна Өлүөхүмэ уокуруктарыгар 1917 сыллааҕы нэһилиэнньэни ааҕыы көрдөрүүлэрэ. Санаан көрүҥ, бу ыаллар ийэлэрэ кырата уончалыыта төрөөбүттэрин үрдүнэн. Хотугу улуустарга быһыы-майгы хайдаҕын бүтэйдии сэрэйиэххэ эрэ сөп.

Сүөһү-ас өттүнэн итинтэн атын буолуон сатаммат. Ол курдук, бастакы аан дойду сэриитин иннинэ саха орто ыала 10-12 сүөһүлээхтэр эбит. Мантан төһөтө ыанара буолуой? Төһөнү “туора тотор” курдук идэһэлэнэллэрэ буолуой?

Виташевскай суруйбутунан, 1890 сылларга Дүпсүн улууһугар биир ыал 3,19-4,1 дууһаттан турар буоллаҕына, хаһаайыстыбатыгар 11,75 – 13,6 төбө сүөһүлээх буолар эбит. Бу ыал ортотунан 27 сыарҕа оту оттоноллоро суруллубут. Виташевскай маннык диир: “Аҕыс сүөһү кыстыырыгар 30 сыарҕа от наада, оттон биир саха ыала бэйэтин кыанан олорорун наадатыгар 18 төбөттөн итэҕэһэ суох сүөһүлэниэн наада”.

Көрөргүт курдук, “алааһынан олорор дьоллоох кэмҥэ” саха ыала инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олорор эбит. Барыта итэҕэс — “тиийбэт тирии, тарпат тараһа”.

1917 сыллааҕы нэһилиэнньэни ааҕыы көрдөрбүтүнэн, Бороҕон улууһугар биир хаһаайыстыбаҕа 4,1 киһи, 8,6 сүөһү, 0,9 сылгы, 0,6 дэһээтинэ ыһыы сирэ тиксэр эбит. Дүпсүн улууһугар — 4,5 киһи, 8,9 сүөһү, 1,4 сылгы, 0,6 дэһээтэй ыһыы сирэ. Дэһээтинэ сир диэн билиҥҥинэн таһаардахха 1,09 га иэннээх сир. Онон биир ыал билиҥҥинэн алталыы суотай бааһыналаах эбит диэххэ сөп. Маны бурдугар таһаардахха дуона суох сыыппара тахсара чуолкай.

Ол курдук, холобур, 1950 сыллаахха туораахтаах култуура үүнүүтүн саамай муҥутаабыта, Өлүөхүмэ оройуонугар гектартан 12 центнер эбит. Бу “саха Украината” аатырбыт сиргэ. Уоннааҕы оройуоннарга бастыҥнарга ортотунан 4-5 центнер, быстаҕастарга — 2-3 центнер. Санаан көрүҥ, бу сир оҥоһуутугар техниканы туһаныы кэҥээбит, агрономия билимэ, уоҕурдуу уонна да атын албастар туттуллар буолбуттарын кэнниттэн.

Ама умнуллубутун иһин, былыр саха ыала барыта кэриэтэ саас тутахсыйара, хоргуйара, быстарара. Аанньаран бэс сутукатын бастыҥ ас оҥостуохпут дуо? Куобах күрэммит, быччыкы тимирбит дьылыгар баҕас сирэйбит лаппа хойуорар буолуохтаах.

Биирдэ тэлэбиисэринэн биир интэлигиэн кэпсии турара — өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи сахалар хайдах курдук үчүгэйдик олорбуттарын туһунан. Үрүҥ ас үрүлүйэ оонньуур үһү. Кырдьык, былыргы саха киһитэ сайынын, от үлэтин курдук ыарахан кэмҥэ аҥаардас суоратынан сылдьарга тиийэрэ. Этигэр-хааныгар углевод, ол эбэтэр “уматык” наада буолан мэлдьи сыалааҕы, арыылааҕы сиэн баҕарара литератураҕа, тылга-өскө иҥэн хаалбыт. Саха киһитин ыра санаата — сыалаах эти ыадаччы сиэбит киһи баар ини диэн. Ол иһин уулбут арыыны олгуйунан иһэр дьон номоххо сылдьаллар. “Уматык” наада этэ, ыарахан үлэҕэ умса-төннө сылдьар дьоҥҥо. Ону хантан ылыаҥый? Киһи барыта эмис тайах бүтэй быысаһын солуурчах муҥунан буһарынар булчут буолбат. Булчут даҕаны күһүн эрэ оннук “омоллооҥҥо” тиксэрэ эбээт.

“Аны бу киһиҥ күһүн идэһэлэнэр!” — диэн били тэлэбиисэргэ көстүбүт интэлигиэммит, мэктиэтигэр, силин “кулх” гына ыйыстара иһиллэргэ дылы гыммыта.

Идэһэ — үөрүү-көтүү буоллаҕа. Биир дэлэгэй киэһэ, онтон атыныгар эттэрин сааскыга диэри тиэрдэр туһуттан кырбаһынан ааҕыы соро. “Эт сиир дьоро киэһэ” диэн мээнэҕэ этиэхтэрэ дуо? Аны туран, ыал эрэ барыта сыллата идэһэлэнэр кыаҕа суоҕун санааҥ!

“Аны бу киһиҥ арыытын атыылаан харчы киллэринэр!” — интэлигиэммит букатын да буорайар, ол сахха субу төннөн тэлэкэчийэ туруоҕун, хата, абааһылар ыыппаттар быһыылаах.

Дьэ, бу баҕас оччо-бачча “хаачыстыбата” суох сөҕүү-махтайыы диэн быһаччы этиэххэ наада. Саха сирин киэҥ-нэлэмэн иэнигэр оччолорго биир куорат баара — Дьокуускай. Бүлүү, Верхоянскай, Эдьигээн курдук “куораттары” аахпатах көнө — олорго олох-дьаһах “алаас дьоллоох дьонуттан” туох уратылаах буолуой. Оччотугар “бу киһи” арыытын кимнээххэ батаран “харчы киллэринэр”?

Оннооҕор бүгүн эти-арыыны батарыы саҕа ыарахан кыһалҕа суохха дылы. Сүөһү ахсаана лаппа аҕыйаабыт, оттон “куорат дьонун” ахсаана лаппа элбээбит кэмигэр.

Биллэн турар, аныгы үйэҕэ алааска да олоруохха сөп буоллаҕа. Тэрил-тээбирин да элбэх, хоргуйан өлөр да кутталыҥ суохха дылы. Ол эрэн киһи, түҥ хааһах буолбатах буоллаҕына, саҥаттан саҥа саҕахтары арыйар дьүккүөрдээх. Хаһан баҕарар, ханна баҕарар.

Бассабыыктара суох

“Алааһынан олорор дьоллоох кэми” сэбиэскэй былаас быспыта диэн буолар. Ол туһунан муҥнарын ытыыр дьон бааллар.

Биирдиилээн дьоҥҥо буолбакка, бүтүн норуокка сыһыаннаан этэр буоллахха, саха норуота хапыталыысым аһыытын-ньулуунун улаханнык амсайбакка феодаллыы тутултан быһа социализмҥа тахсыбыт дьоллоох. Бэл, 19 үйэ иккис аҥаарыгар сорох улуустарга киирбит сири кылаастарынан үллэрии төһөлөөх алдьархайы аҕалбытын оччотооҕу кыра-хара дьон лаппа билээхтээбитэ. Умнаһыт-кумалаан ахсаанын лаппа элбэппит хапыталыыстыы сыһыан баара-суоҕа бэрт кыракый түгэнэ. Ол да иһин гражданскай сэрии чуолаан бу улуустарга ордук кырыктаахтык барбыта эбээт.

Чэ, буоллун, бассабыыктар былааһы ылбатах да буоллуннар. “Саха федералистара” Саха сирин уонна саха омугу быыһыыр кыахтаахтар этэ дуо? Суох. Тоҕо диэтэххэ, Арассыыйа Бастакы аан дойду сэриитин түмүгүнэн өрүттүө биллибэт этэ. Кыайбытын да, кыайтарбытын да иһин. Төһө да Константинопольга ааҥнаан киирбитин, ханнык да Босфору, ханнык да Дарданелл силбэһиилэрин ылбытын иһин, иэс-күүс диэн баар. Сэрииттэн быркыта быстыбыт экэниэмикэҕэ сойуустаспыта буолан кубулуммут Антанта дойдулара “абыраабыт” иэстэрин-күүстэрин баттыга. Оччоттон-баччаҕа диэри англосактар судаарыстыбалары сөһүргэстэтэр сүрүн албастара. Германия репарациялара туохха да тук буолбаттар. Бэйэҕит билэҕит, Иккис аан дойду сэриитин түмүгүнэн анаммыт репарациялары 1980 сылга диэри “соһо” сылдьыбыттарын.

Ыраахтааҕы былааһын иэһиттэн-күүһүттэн муос-таас курдук аккаастаммыт бассабыыктар суохтар, онон 1917 сыл бүтүүтэ 60 миллиард кыһыл көмүс солкуобайга тиийбит иэһи ыга үктээн ыла сатыахтара да, пахай, ону кыайан төлүүр үһү дуо оччотооҕу Арассыыйа? Ол кэмҥэ дойдуга кыһыл көмүс мэктиэтэ суох харчыны бэчээттээн лабырҕатыы саҕаланар, инфляция, 1914 сыллаахха 100 % буоллаҕына, 1916 сылга 336 % буолар.

Дэриэбинэҕэ сир тиийбэт үлүгэрэ, нэһилиэнньэ туохха да баппат, мөлүйүөнүнэн эдэр дьон тутуһары кытта тутуһан, уолуктаһары кытта уолуктаһан иҥэ-бата сатыыр алдьархайа.

Оробуочайдар бууннара өссө сэтэриир. Салгыы, холобур, 1921 сыллааҕы сут содулуттан тахсар хоргуйуу. Дьиикэй хапыталыысым диэн хайдаҕын бэйэҕит билэҕит — иҥсэ-мэнэгэй “элиитэ”, хааһынаны хоро хаһыы, бүддьүөтү дьөлө сиэһин. Ол кэмҥэ 1929 сыллааҕы аан дойдутааҕы кириисис ааҥнаан кэлэр. Америкатааҕы пуонда ырыынагын муҥутуур моҥкурдааһына Европаҕа эрэ буолбакка, Арассыыйаҕа кытта тарҕанар. “Улуу депрессия” сыллара.

Арассыыйа, манна диэн эттэххэ, онуоха тиийиэ биллибэт этэ — бассабыыктар быыһаабатахтара буоллар. Ону баара, бассабыыктар суохтар, онон Арассыыйа ыһыллар аакка барар. Польша, Финляндия, Кавказ уонна да атын Волга, Дон, Кубань өрөспүүбүлүкэлэрэ. Ону кытта тутулуга суох Сибиир.

Саха сиригэр “Сибиир областниктарынан” В.В. Никифоров-Күлүмнүүр, Г.В. Ксенофонтов, А.Д. Широких, С.А. Новгородов, Р.П. Оросин уонна да атын саха омук тумус дьонун бүттүүнэ этилэр. Быһата, Сибиир Арассыыйаттан арахсар түгэнигэр биһиги, бука, “земство”, судургутук өйдөөтөххө, олохтоох бэйэни салайыныы быһыытынан “тырыыппайдаһа” сатыахпыт эбитэ буолуо.

Даҕатан эттэххэ, аатырар “триумвират” (Исидор Барахов кыйдаабыт куомуннаахтара) баһылыга Лебедев хомуньуус буолан кубулунуон иннинэ үйэтин тухары “областник” этэ. Ол туһунан Георгий Башарин бүтүн кинигэни суруйан турар. “Областниктар” ортолоругар Сибиир эбэтэр Саха сирин сорҕотун омук хапыталыыстарыгар концессияҕа биэрии (судургутук эттэххэ, уларсыы), этэргэ дылы, “муодунай” сүүрээн этэ. Лебедев бэл сэбиэскэй былаас кэмигэр ол туһунан кэлэҕэйдии сылдьыбыта буолбат дуо? Эбэтэр ревком бэрэссэдээтэлэ Ойуунускай онуоха баҕатыйа сырытта этэ дуу?

Саха сирэ Сибииртэн араҕара, арахпата туох да оруолу оонньообот. Сүрүнэ, Саха сирэ бэйэтин сири-уотун, баайын-дуолун хапытаал адьырҕаларыттан сэбилэниилээх күүстэринэн да, халыҥ харчытынан да көмүскүүр кыаҕа суох этэ. Сибиир эмиэ биир оннук. Онон бассабыыктар былааһ0ы ылбатахтара буоллар, Уһук Илин уонна Сибиир хотугулуу-илиҥҥи өттө дьоппуоннарга уонна американецтарга тиксибит буолуо этэ. Балар сэриилэрэ Владивостокка хайы-сах киирэн турбуттара эбээт. Дьэ, абыраммыт буолуо этибит дуо?

Абырана сылдьыахпыт дуо, саха омук диэн бу орто туруу дойдуга суох буолбут буолуо этэ. Онно саарбахтыыр киһи баар буоллаҕына, АХШ уонна Япония кыра-хара омуктарга сыһыаннарын туһунан иҥэн-тоҥон билэ сатыырыгар сүбэлиэм этэ — үчүгэйи үөтэн ылыа суоҕа.

Суолласта — СУР.  

Поделиться
%d такие блоггеры, как: