Бүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин күнэ. Аан дойдуну бүтүннүү сутуйбут дьаҥ туран быйыл халҕаһалыы хаамыы, түһүлгэлээн бэлиэтээһин суох. Бука бары интернет ситиминэн бырааһынньыктыыр буоллубут. Туох буолуой, оннооҕор буолуох күннэри-дьыллары туораан кэлбиппит, дьаҥ-дьаһах ааһыа, оттон Саха сирэ салгыы сайдыа диэн эрэллээх буолуохтаахпыт.
Саха омукка ааспыт 20-с үйэ саҥата уонна бүтүүтэ, туох да омуна суох, кэрэх кэрдиис кэмнэринэн буолаллар. Чуолаан, саргылаах сааскы кэмнэр. Ол курдук, 1922 сыл муус устар 27 күнүгэр Саха автономнай Сэбиэскэй социалистическай республиката – Саха АССР төрүттэммитэ, онтон лоп курдук 70 сыл буолан баран, саҥалыы тэриллибит Саха Өрөспүүлүкэтин саҥа Төрүт Сокуона күүһүгэр киирбитэ.
Саха сирин судаарыстыбаннаһа Исидор Барахов тэрийбит “дворцовай переворотуттан” саҕаламмыта диэтэххэ омуннааһын буолбатах. Саха сиригэр автономия бэриллэрин утарар обком сэкиритээрэ Лебедев баһылыктаах “триумвираты” былаастан туоратыыттан. Широких-Полянскай, Строд, Савлук уонна Барахов биир сүбэнэн “Лебедев-Козлов-Агеев” куомуннарын тохтоппотохторо буоллар, автономия хайдах уонна ханнык хайысханан барыа биллибэт этэ. Бу сүбэлэһии Барахов көҕүлээһининэн барбыта, тэриллибитэ саарбахтаммат.
Автономнай Өрөспүүбүлүкэ аатын Саха сирэ ыларын ылыа этэ — хас да сыллаах үлэ бардаҕа уонна быһаарыы ылыллыбытын туһунан телеграмманы М.К. Аммосов өссө 1922 сыл тохсунньу ыйыгар ыыппыт, ону пленум тохсунньу 9 күнүгэр дьүүллэспит. Ол мунньахха Лебедев Саха сиригэр ханнык да автономия бэриллиэн сатаммат, Саха сирэ “буфернай судаарыстыба” буолар кыахтаах диэн турбутун туһунан и.н.д. Е.Е. Алексеев “Федеративный центр и автономия” кинигэтигэр суруйан хаалларбыта баар.
Ол эбэтэр, үйэтин тухары Сибиир областнигынан сылдьыбыт (бу туһунан ытыктабыллаах Георгий Башарин бүтүн кинигэни суруйан турар), Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ кыайаатын кытта бассабыык буола охсубут Лебедев Уһук Илини Владивостокка түһүүлэммит дьоппуоннарга (алтынньыга диэри бааллара, Хотугу Сахалинтан 1925 сыллаахха биирдэ тахсыбыттара) уонна американецтарга (байыаннай хараабыллара ити кэмҥэ онно “элиэтии” сылдьаллар) биэрэн бүтэн олорор буолан тахсар. Билэргит курдук, ити кэмҥэ “буфер” оруолун толорор Дальневосточнай республика тэриллэ сылдьыбыта. Оччотооҕу тылы туттар буоллахха, “үрүҥнэр” уйалара. Оттон Саха сирин илиҥҥи эҥээрэ ити кэмҥэ бүтүннүүтэ гражданскай сэрии уотунан кытыастар кэмэ. Оччотугар Лебедев этэр “Саха сирин буфернай судаарыстыбата” Өлүөнэ арҕаа эҥэринэн быһылларыгар тиийэр. Пахай, Сахабыт сирин саамай киһилээх-сүөһүлээх өттө Дальневосточнай республикаҕа хаалар!
Туох да диэбит иһин, барыта Барахов “былааһы былдьыаҕыттан” саҕаламмыта. Ол эбэтэр, саҥа тэриллибит Саха АССР былааһа, Е.Е. Алексеев суруйарыныы, “саҥа национальнай бэлиитикэни саҕалаабыта”.
Алдьархайдаах быһыы-майгы буоллаҕа! Гражданскай сэрии, Максим Аммосов эппитинии, “национальнай уонна норуодунай майгыламмыт” кэмэ. Ол айылаахха “хас биирдии бэһис бастаанньыты ытан иһэргэ” диэн торуму тутуһар дьон былааска салгыы олорбуттара буоллар, саха омук хайдах-туох дьылҕаланыахпыт биллибэт этэ.
Ол иһин этэбин: Саха сирин судаарыстыбаннаһа 1922 сыл муус устар 22 күнүгэр ылыллыбыт Манифестан саҕаламмыта.
Бу аҕыс пууннаах манифест үс хос түһүмэхтээх 3-с пууна бүтүннүүтэ амнистиялааһыҥҥа анаммыт. Сэбилэниилээх утарсыы бары кыттыылаахтарыгар “гражданскай уонна бэлитиичэскэй бырааптарын күөмчүлээбэккэ”, тус бэйэлэрэ уонна баайдара-дуоллара тыытыллыбатын мэктиэлээн туран. Ол иһигэр саха интэлигиэнсийэтин эмиэ. Хаайылла сытары, күһэлэҥ үлэҕэ тардыллыбыты, “куолаһа быһыллыбыты” – барыларын. Саха саҥа тэриллибит судаарыстыбаннаһын тутууга күүһү түмэргэ ыҥыран туран.
Оттон билиҥҥи Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллээһинигэр тиийэр буоллахха, саха аныгылыы судаарыстыбаннаһын, ол иһигэр парламентаризмын олугун сирэйэ-хараҕа суох үүрүллүбүт бүтэһик Үрдүкү Сэбиэт уурбута. Бу Ил Түмэн тэриллиэ үс сыл иннинэ талыллыбыт парламент туох баар тирэх докумуоннары барытын оҥорбута уонна ылыммыта: Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тутулуга суох судаарыстыба буоларын туһунан декларацияны, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун. Бу кэмҥэ Федеративнай дуогабарга, Арассыыйа Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин икки ардыларыгар экэниэмикэ боппуруостарыгар сөбүлэһиигэ илии баттаһыыта барбыта.
Биллэн турар, оччотооҕу кутугунаһыыны билиҥҥи кэм үрдэлиттэн араастаан сыаналыахха сөп. Бэл, Ельцин биэрбит “суверенитетын” кыайан “ыйыстыбакка” сааттыбыт диэн күллэҕэ буолуохха эмиэ сөп. Ол эрэн, оччотооҕуга киһи иилэн ылбат дьаабыта этэ эбээт! Холобур, Арассыыйа ыһыллыа суоҕа диэн ким бигэтик этэр кыахтаах этэй, ол саҕана? Геополитика хонуутугар Арассыыйа Федерацията диэн ааттаах судаарыстыба оннугар сүүсчэкэ бытархай уонна сымыйа судаарыстыбалар үөскүөхтэрэ суоҕа диэн? Бытархай судаарыстыба хаһан да да бэлиитикэ өттүнэн тутулуга суох буолбат. Экэниэмикэ өттүнэн эмиэ. Бу — аксиома.
Дьэ, Арассыыйа инникитэ үдүө-бадаа курдугун иһин Саха Өрөспүүбүлүкэтэ сэрэнэн-сэрбэнэн тутулуга суох судаарыстыбаҕа майгынныыр Төрүт Сокуону ылыммыта — Арассыыйа Конституцията ол кэмҥэ оҥоһулла илигэ эбээт. Бэл, “сэбилэниилээх күүстэри” тэринэр туһунан тыл көтөҕүллэ сылдьыбыта. Тоҕо диэтэххэ, Арассыыйа үрүө-тараа ыһыллар түгэнигэр син бэлэмнээх соҕус буолуохпутун наада этэ. Оттон дойду ыһыллыыта сэриитэ, хаан тохтуута, сир-дойду былдьаһыыта суох хаһан да, ханна да ааспат баҕайыта.
Хата, барыта этэҥҥэ буолбута. Ол оннугар Ил Түмэн, омуна суох, икки болдьох устата Төрүт Сокуоммутун Арассыыйа Конституциятыгар сөп түбэһиннэрэр сорун көрбүтэ.
Онон барыгытын Саха судаарыстыбаннаһа тэриллибитэ 98 сыла туолбутунан эҕэрдэлиибит! Аны икки сылынан бу кэрэх түгэн төгүрүк сүүс сылын бэлиэтиэхпит. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ дьонун-сэргэтин буруйтан “ырааһырдар” манифестан саҕаламмыта уонна салгыы даҕаны норуотун, саха уонна да атын төрүт омуктар тылларын, култуураларын, сиэрдэрин-туомнарын, майгыларын, үйэлээх үгэстэрин араҥаччылыы туруо, ол туһугар бука бары үлэлиэхпит, өйбүтүн-санаабытын түмүөхпүт диэн эрэниэххэйиҥ уонна эрэннэриэххэйиҥ!
Суолласта, сулласта – СУР.
✊✊✊