“Оптимизация”: Биһиэхэ уонна “ымсыырар” дойдуларбытыгар

Күн бүгүн Саха сирин хас хонноҕор-быттыгар “ынчык буолан иһиллэр” ынырык тылынан “оптимизация” диэн буолар. Бу тылы, саба быраҕан, сахалыы “кэмчилээһин” диэн өйдүөххэ сөп. Ол өттүнэн көрдөххө, туох куһаҕаннаах буолуой, кэмчилээһин, баар үбү-харчыны сөптөөхтүк, ордук-хос матайдаабакка туһаныы. Ону баара, иһэ истээх быһыы-майгы — ордук коронавирус дьаҥар тугунан “дьааһыйыан” сөптөөҕүн өссө билиэхпит турдаҕа. Бииртэн эҕэ-дьэҕэ буолуохха сөп — бу дьаҥ Арассыыйаҕа оптимизация ситэри ыытылла илигинэ ааҥнаата.

Тутул тордуога

Туох-ханнык иннинэ, ханнык тутулга олоробутуй диэн боппуруос туруохтаах. Хапыталыыһымҥа. Оччотугар хайдаҕый?

Бастатан туран, хапыталыыһым туохха олоҕурарый? Кэтэх бас билиигэ. Кэтэх бас билиини “тарбахтаах таарыйыа” суохтаах диэн муос-таас курдук өйдөбүл аан дойду үрдүнэн соҥнонор. Чуолаан, үтүктэ сатыыр “цивилизованнай” арҕааҥы дойдуларбытыгар ол өйдөбүл чиккэйэ сытыйбыт туруору сокуонунан буолар. Кэтэх бас билии суох буолла да, хапытаал тутула үрэллэр.

Иккиһинэн, ол кэтэх бас билии ырыынак сокуоннарыгар эрэ олоҕуран сайдар кыахтаах. “Ты мне, я тебе” диэн. Биири биэс оҥорон эргитии. Ол наадатыгар “ырыынак” баар буолуохтаах. Элбэх аһыыр айах, атыылаһааччы, өҥөнү туһанааччы. Үп-харчы, эргиэн-урбаан, өҥө, мал-сал, үлэһит илии кыраныысса диэни билиммэккэ көҥүл сырыыта. Төһөнөн киэҥ сиринэн эргийэр да, оччонон үчүгэй. 

Үсүһүнэн, аан дойду үрдүнэн кирэдьииттиир үп-харчы ситимэ (кредитно-финансовая система) диэн сабардаан турар. Сэбиэскэй сойуус, бастаан Хрущев салалтатынан тас эргиэҥҥэ дуоллар ситимигэр киирбитин, онтон Горбачев салалтатынан Бэйэ ортотугар экэнэмиичэскэй көмө сэбиэтин (Совет экономической взаимопомощи — СЭВ) дойдуларын иһигэр эргийэр “переводной солкуобайтан” аккаастаммытын кэнниттэн, Арассыыйа бу кирэдьииттиир үп-харчы ситимигэр “ооҕуй оҕус бадарааннаабытын” кэриэтэ киирэн олорор. Аан дойду валютатын талбыттарынан “бэчээттиир” АХШ ыйааҕынан “сайда” сатыыр.

Бу үс түгэни бары өттүнэн хайан көрдөххө, Саха сирэ бачааҥҥа диэри хайдах Аляска, Канада суолларынан барбатаҕын сөҕүөххэ эрэ сөп. Бу дойдуларга ымсыырарбыт сүрдээх — ис дьиҥин билбэккэ эрэ. Дьэ, бу үс боппуруоска Саха сирин “мутугуттан” хоруйдаһан көрүөххэ.

Бастатан туран, кэтэх бас билии баар дуо биһиэхэ? Баар аҕай. Сопхуостары ыспыттарын, судаарыстыбаннай тэрилтэлэр үрэллибиттэрин кэнниттэн кэтэх бас билиигэ тугу барытын үллэстибиппит буолбатах этэ дуо? Ким төһөнөн дуоһуйбута, ким төһөнү апчарыйбыта оруола суох. Тэҥэ суох үллэстии аан дойду үрдүнэн баар — хапыталыыһым биир укулаата.

ИккиҺинэн, ол үллэстибит баайбытын төһө сөпкө туһанныбыт? Суох. Тоҕо? Саха сиригэр ырыынак сокуоннара үлэлээбэттэр. Аҕыйах сүүс киһилээх нэһилиэккэ, улууска да буоллун, туох ырыынага кэлиэй?

Үсүһүнэн, кирэдьииттиир үп-харчы систиэмэтэ төрүкү дьону-сэргэни, бүтүн норуоттары, судаарыстыбалары хабалаҕа ыларга анаан тэриллибит албас. Ону бэйэбит даҕаны эппитинэн-хааммытынан билэн олоробут, быһаара сатыыр наадата суох. Иэс биэрбитин “бэйэҕиттэн буолбатаҕына, бэдэргиттэн ылар” сиэмэх систиэмэ. Уонунан төгүл үлүннэрэн.

Саха сирэ ырыынакка эппиэттэспэт. Дьокуускай уонна аҕыйах куорат эрэ онон-манан ырыынак дуомнаах.

Ол эбэтэр, Саха сирэ бүтүннүүтэ бүддьүөккэ олорор. Саха сирэ эрэ буолуо дуо, Арассыыйа сири-уотун 65 % ирбэт тоҥноох өттө, улахан үүнээйитэ суох күрэҥ буордаах балаһата. Бу балаһаларга сэбиэскэй былаас оҥорон таһаарар собуоттары, фабрикалары кириэс-мараас хааччыллыылаах, ол эбэтэр бэйэ бэйэлэриттэн тутулуктаах буолалларын курдук тутаттаабытын ырыынак экэниэмикэтэ этэҥҥэ суох оҥортообута. Бэл, Грузияҕа массыына оҥорон дуомнууллар этэ — Кутаиси куоракка “Колхида” массыынаны оҥорор собуот, дьиҥэ, социальнай эрэ суолталаах буоллаҕа.

Онон барыта бүддьүөт сүнньүгэр сүгүллэр. Саха сирин холобуругар санаан көрүҥ — биһиги нэһилиэктэрбитин, улуустарбытын бүддьүөт, ол эбэтэр, дотациялар суоттарыгар “иитэн” олоруу ханнык ырыынак сокуоннарыгар сөп түбэһиэ баарай? Хотугу улуустар тустарынан этэ да барыллыбат. Хапыталыыс өйдөбүлүнэн, аҕыйах сүүс киһилээх нэһилиэги уотунан, сылааһынан, аһынан-үөлүнэн хааччыйаары миллиардынан иэскэ киирэн туран “хотугу завоһу” тэрийии — иирээки быһыы!

Ол эбэтэр, “оптимизация” — хапыталыыһым ырыынак оҥосто сатыыр албаһа. Судургутук өйдөөтөххө, дьону-сэргэни барытын Дьокуускай тула, инфраструктуралаах киин сирдэргэ үүрэн аҕалан “ырыынагы”, “конкуренцияны” тэрийии, ону сэргэ сир баайа кистэнэн сытар тыа улуустарын — ордук хотугу, арҕааҥы уонна соҕурууҥу улуустары “социальнай өттүнэн босхолооһун”. Быһата, “айахтарын аппытынан” туорайдаһар дьоно суох кураанах сирдэргэ кубулутарга дьулуһуу. Хапыталыыһым хампаанньалара кэллилэр да, сир баайын хостообутунан баралларын курдук.

Бу быһыы-майгы, дьиҥэ баара, Ил Дархан Айсен Николаев да, бэрэсидьиэн Владимир Путин да баҕа санааларынан барбат. Бу глобальнай көстүү. Ону хайдах көннөрүөххэ сөбүй? “Тимир сабыы” кэннигэр хорҕойдохпутуна эрэ. Аан дойдутааҕы “цивилизованнай” сайдыыттан туспа бүгүү, кирэдьииттиир үп систиэмэтиттэн араҕан туһунан үп систиэмэтин оҥостуу, ырыынактан аккаастанан судаарыстыбаннай хонтуруолга көһүү. Онуоха сөбүлэһэҕит дуо? Ким эрэ сөбүлэһиэ, оттон сорох, ордук иһэ дээдэйбит өттө, бука, сөбүлэспэтэ буолуо. Эмиэ гражданскай сэрии буоларыгар тиийэр. Ол олус судургу — “цивилизованнай аан дойду” үөрүүнэн көмөлөһүө. “Кыраһыыннаан”, саа-сэп куду анньыталаан.      

Быһата, “оптимизация” — хапыталыыһым систиэмэтэ аа-дьуо дьону-сэргэни “ырыынактаах” куораттарга, агломерацияларга ыган таһаара сатыыр быһыыта.

Онно уонна манна

“Ырыынак экэниэмикэтин” ирдэбилинэн, холобур, Арктикаҕа ханнык да нэһилиэнньэлээх пуун суох буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, ырыынак экэниэмикэтэ биир эрэ сыаллаах — барыс! Ол эбэтэр, туох да барыһы биэрбэт, экэниэмикэ өттүнэн ханнык да туһата суох нэһилиэктэри сылааһынан хааччыйар, аһатар-таҥыннарар туһугар миллиардынан суумалаах ороскуоту ханнык хапыталыыс, ол эбэтэр, ырыынак экэниэмикэтин “салаата” сүгүө этэй? Туох кыһалҕатыгар тыһыынчанан биэрэстэ суола-ииһэ суох хаар куйаары уҥуордаан ханнык эрэ сүүсчэ киһи олорор нэһилиэгэр оттук сэлээркэни, аһы-үөлү тиэрдиэхтээҕий? Ол туһугар миллиардынан суумалаах кирэдьииккэ киирэн туран! Аны туран, оҕо саадтарын, оскуолалары, балыыһалары тутуохха, үлэһиттэрин хамнастыахха, дьону-сэргэни буолар-буолбат үлэнэн хааччыйыахха наада эбээт! Биэнсийэ диэн, дотациялар диэн, олохтоох салайыныы ороскуоттара диэн — барыһы сырсар хапыталыыс өйүгэр-санаатыгар хайа да өттүнэн баппат быһыы.

Биллэрин курдук, Саха сиригэр уустук суоллаах-иистээх 522 нэһилиэнньэлээх пуун баар буоллаҕына, 242 нэһилиэккэ кыһын эрэ чээрэтигэр сырыы баар.

Аляска олохтоохторугар ымсыырар идэлээхпит, — хаарыаны, сирдэригэр-уоттарыгар кыһыл көмүһү хостуулларын иһин босхо харчы ыла олороллор диэн. Оттон Аляска күбүрүнээтэрин сүбэһитэ Крэйг Флинер тыл эппитэ баара. Билэн этэр буоллаҕа, АХШ Арктика кытылын кыйа кыһалҕалара Арассыыйа эрэгийиэннэрин кыһалҕаларын кытта атылыыларын ааһан, дьиҥэр, өссө дириҥнэр эбит. Тоҕо диэтэххэ, Аляска киин былаас өйөбүлүнэн туһамматын кэриэтэ диэбит. “Аляска хоту өттүгэр туох да үлэ барбат, ханнык да инфраструктура суох. Биһиги бу проблемалары хайдах туоратар туһунан толкуйдаабаппыт, быһаара да сатаабаппыт”, — диэн турар.

Ол курдук, Аляскаҕа даҕаны, ыаллыы Канадаҕа даҕаны, дьон-сэргэ улахан куораттар тула агломерацияларга олороллор. Оттон сирдэрэ-дойдулара баахта ньыматынан үлэлииргэ табыгастаах баҕайытык кураанах турар. Холобур, Аляскаҕа 700 тыһ. кэриҥэ киһи олорор буоллаҕына, мантан 75 %-на — “үрүҥ” дьон. Эскимостар, алеуттар, индеецтэр холбоон баара-суоҕа 85 тыһыынча кэриҥэ ахсааннаахтар диэн буолар. Бу дьон 90 %-на үс куоракка (Анкоридж, Джуно, Ситка) олороллор, 15 боро (муниципальнай оройуон) баар. Итини кытта 11 дьоно ааҕыллыахтаах түөлбэ (зоны переписи населения). Барбах дьонноох сирдэр диэххэ сөп. Көрөргүт курдук, Аляска “социальнай ноҕурууската” муҥутуурдук чэпчэтиллибит дойду. Онон ол ымсыылаах биирдии тыһыынча дуоллары үллэрэр эбит да буоллахтарына, 85 тыһыынча дуоллар диэн АХШ холугар төһө бэйэлээх үп буолуой. Ыкка быраҕыллыбыт уҥуох кэриэтэ буоллаҕа. Оттон инауттарга (эскимостарга) ымсыырар буоллахпытына, бүппүт эбиппит. Бу дьону, дьиҥэ, ыкка да холуйбаттар. Туох да омуна суох, иккис суортаах дьон. Тугу да үлэлээбэттэр, арыгы, наркотик эрэ дьарыктаахтар. Бэркэлээтэҕинэ туристарга ыллаан иһитиннэриэхтэрэ. Кинилэргэ бэл таҥастарын аналлаах сулууспа сууйан биэрэр. Оннук турукка тиийбит, үлэттэн аккаастаммыт норуот туох да кэскилэ суох.

Босхо харчыны үллэрии – норуоту эһэр албас. Биллэр “сэрии сэбэ”.

Оттон Канада каартатын көрүҥ, эмиэ ханнык да “нэһилиэктэрэ” суох ыраас сир-уот нэлэһийэ сытар. Дьон-сэргэ куораттарга эрэ олороллор. Соҕурууҥу эргимтэҕэ, акыйаан кытылын утаатынан. Туундараҕа-тайҕаҕа баахта эрэ бөһүөлэктэрэ бааллар.

Ол эбэтэр, дьиҥнээх “оптимизация” барбыт дойдуларынан биһиги ымсыырар Аляскабыт уонна Канадабыт буолаллар.

Холобур курдук эттэххэ, “ырыынак экэниэмикэтэ” туругурарын кытта Саха сирин Арктикатааҕы балаһатын нэһилиэнньэтэ 60 % хоос гыммыта биллэр. 1990 сыллаахха манна 182,2 тыһыынча киһи олорбут буоллаҕына, билигин 70,1 тыһыынча киһи олорор. Бэйэҕит билэҕит, кыһыл көмүһү уонна хорҕолдьуну хостуур салаалары эһии, хотугу бөһүөлэктэр олохтоохторун көһөрүү судаарыстыба таһымынан барбытын. Көһөр дьоҥҥо “материкка” дьиэ-уот сэртипикээтин биэрэн туран. Бу, дьиҥин эттэххэ, сир баайдаах түөлбэлэри дьонтон-сэргэттэн босхолооһун диэн ааттанар. Ким даҕаны ас-таҥас көрдөөн айаҕа кытарбатын, сирин-уотун, айылҕа экологиятын харыстаан аҕыс айдааны тарпатын курдук. “Ельцин семейката” былааска аҕыйах сыл эбии олоро түспүтэ буоллар, олохтоох дьону “көһөрүү”, бука, өссө тэтимнээхтик барбыт буолуо этэ. Ол “көһөрүү” хайдах буолуо этэй? Дьон үлэ суоҕуттан, арыгылааһынтан, кэскил кэмчититтэн ыксаан, Дьокуускай тула эбэтэр, отой “холкутуйан” диэбиккэ дылы, олохтоох кылабыыһаҕа “мустуохтаах”.

Хайдах буолуохтааҕый?

Арассыыйа салалтата “цивилизованнай аан дойдуну” кытта тыл тылга киирсибэт буолбута ыраатта. Анарааҥылар усулуобуйаларын толоруу — транснациональнай хампаанньаларга, бааннарга сири-уоту барытын туран биэрии буолар. Арассыыйа төрүкү даҕаны хотугу дойду буолан, ону кытта сирин баайа-дуола хотугу эрэгийиэннэргэ, Арктика балаһатыгар кистэнэ сытарынан, күн бүгүн хотугу эргимтэни туруулаһарга күүскэ туруна сылдьар. Холобур, Арктиканы сайыннарыыга тус сыаллаах бырагырааммалары ылынар, Хотугу муора суолун хонтуруоллуур туһуттан байыаннай базалары олохтуур, мууһу көҥүрүтэн айанныыр ааллары (ледокол флотун) сайыннарар.

Этиллибитин курдук, Саха сирин бүтүннүүтүгэр кэриэтэ ырыынак ырычаахтара үлэлиир кыахтара суоҕунан, баҕар-баҕарыма, син биир бүддьүөтү манаһарбытыгар тиийэбит. Ол эбэтэр, Арассыыйа Төрүт Сокуонугар суруллубутун курдук, социальнай судаарыстыба буоларын туһанабыт. Социальнай — социалистическай буолбатах. Социальнай — хапыталыыстыы судаарыстыбалар Сэбиэскэй сойууһу үтүгүннэрэн ылыммыт өйдөбүллэрэ. Норуоттарын харахтарын баайан. Ол эбэтэр, хаһан баҕарар “суулуу тутуллуон” сөптөөх тосхол.

Этиллибитин курдук, “оптимизация” — дойду, өрөспүүбүлүкэ салалталарыттан тутулуга суох, хапыталыыстыы тутул, аан дойдутааҕы кирэдьииттиир үп-харчы ситимин ыйыытынан барар хамсааһын. Буржуазия диктатуратын баҕатынан, бас-баттах дьаһалынан (произвол). Хапыталыыһым тутулун ирдэбилэ диэххэ сөп.

Ол эбэтэр, “оптимизацияны” норуот эрэ утарар кыахтаах — дьаһалта систиэмэтэ буолбатах. Хайдах хапыталыыһым тутулун салайааччыта буолан бараҥҥын ол систиэмэни утары барыаххыный? 

Бу үлэ миэстэтэ эрэ буолбатах, сирбит-дойдубут боппуруоһа. Үлэ миэстэтин сүтэрии диэн субу көстөн турар бэтэрээҥҥи быһыы, онтон ол содула дьон-сэргэ оскуола, балыыыһа суоҕуттан тыа сирин хаалларан киин сирдэргэ көһүүтэ Саха сирин саамай баай, саамай ымсыылаах муннуктарын хапытаал халабырыгар туран биэрэргэ тиэрдэр.

Норуот хайдах утарыахтааҕый? Былааһы күһэйэн. Сокуон чэрчитинэн, Конституция биэрэр быраабынан.

Арассыыйа Конституциятын 43 ыстатыйата этэринэн, хас биирдии киһи үөрэнэр бырааптаах: “Гарантируется общедоступность и бесплатность дошкольного, основного общего и среднего профессионального образования в государственных или муниципальных образовательных учреждениях и предприятиях”. Ол эбэтэр, ханнык да нэһилиэккэ оскуола сабыллыа суохтаах. Олорор сэлиэнньэҕиттэн оскуола биэс килэмиэтир ыраах буолла да, мин санаабар, хайдах да “общедоступнай” буолар кыаҕа суох.

Оттон доруобуйа харыстабылын туһунан этэр буоллахха, хас биирдии киһи эмиэ судаарыстыбаннай, муниципальнай мэдисиинэ тэрилтэлэригэр босхо эмтэнэр бырааптаахтар. Бу Конституция 41 ыстатыйата. Манна биири тоһоҕолоон бэлиэтиир тоҕоостоох: “Сокрытие должностными лицами фактов и обстоятельств, создающих угрозу жизни и здоровья людей, влечет за собой ответственность в соответствии в федеральным законом”.

Дьэ, бүтүн нэһилиэги бырааһа, биэлсэрэ, бастакы көмөнү оҥорор тэрилтэтэ суох хаалларыы дьон олоҕор уонна доруобуйатыгар кутталы үөскэтэр “обстоятельство” буолбатах дуо? Биллэн турар, салалта оннук “обстоятельствоны” үөскэтэр буоллаҕына, сокуон иннигэр чиккэччи туран эппиэттиэхтээх. 

Онон суут-сокуон нэһилиэнньэ интэриэһин көмүскүүр — Төрүт Сокуон ону мэктиэлиир. Оттон Төрүт Сокуону кэһэр салалта судаарыстыба укулаатын халбаҥната сатыыр диэххэ сөп. Быһата, “саһархай өрөбөлүүссүйэни” оҥоро сатыыр радикалтан, эбэтэр “судаарыстыбаннай переворокка” суудайар террористан туох да атына суох. Дьон-сэргэ ону өйдүүр, ону туруулаһар, быыбардарга ону учуоттаан көхтөөхтүк куоластыыр буоллаҕына, ханнык да күһэйэн “оптимизациялааһын” тыабыт сирин эһиэ суоҕа.

Суолласта — СУР.