Yakutians.com

Новости Якутии

Кырдьаҕастар уонна инники кэскил – паапа эппитэ…

Демография – “цивилизованнай” киһи-аймах саамай уйан боппуруоһа. “Ахиллес тилэҕэ”. Хаһан эрэ Рим импиэрийэтин варвардар урусхаллаабыт буоллахтарына, “цивилизованнай” Европа аныгы “варвардар” иннилэригэр сөһүргэстиир туруктаах. Онуоха сөптөөх “улуу көһүүлэр” саҕаланнылар — төрүөхтэрэ тахсыбыт, күөнэхтэрэ көппүт Аан Илинтэн, Африкаттан, Соҕуруу Азияттан.

Ханнык баҕарар норуот тыыннаах хаалар суола, харыстанар албаһа, ахсаана эбиллэр дьылҕата судаарыстыба көмөтүттэн барбах эрэ тутулуктаах. Хапытаал былааһыгар, “кыһыл көмүс тарбыйах” таҥаралаах олорорбутун умнумаҥ — “халлаантан түһэр” үптэн ким аккаастаныаҕай.

Ол эрэн, демография туллар тутааҕа — үгэс буолбут олох-дьаһах. Дьахталлар традицияларын тутуһан олорор омуктарга эрэ элбэхтик төрүүллэр. Мусульманнарга, национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ.

Баай эбиппит буоллар оҕо бөҕөнү субурутуо этибит диэн хойгур тойук. Баай-талым олохтоох Европаны көрүҥ, дьадаҥы Африканы, үгэстэрин өрө тутар Азияны көрүҥ.

Оттон үйэлээх үгэстэри, сиэри-майгыны ыччат хантан ыларый (ылыахтааҕый)? Кырдьаҕастартан. Кырдьаҕастарын өрө тутар, ытыктыыр омуктар хаһан баҕарар үгэстэрин тутуһаллар, элбэх оҕолоноллор.

Элбэх оҕолоох омук эдэригэр түһэр, эрчимирэр. Лев Гумилев эппитинии, пассионарнай буолар. Өрө сахсаҥнаспыт, турбут-олорбут, сүүрбүт-көппүт, көбдьүөрүспүт, тутуһары кытта тутуһар, охсуһары кытта охсуһар үгүс эдэр ыччаттанар. Кыаҕа таһынан таһымныыр буолар. Ону сөптөөх суолунан ыыттахха, холобур, кылгас кэм иһигэр коллективизацияны, индустриализацияны ыытыахха, ханнык баҕарар улуу сэриини кыайыахха сөп. Оттон атыннык хайыһыннардахха, террористар араҥаларын, Хаттаб салааттарын, Арассыыйаҕа бобуулаах ИГИЛ сэриилэрин хаҥатыахха сөп. Өйүн тута илик дьорҕоот ыччаты хаайыы “романтикатыгар” халытыахха сөп. Барыта буолуон сөп. Пассионарийдар диэн туохха баҕарар бэлэм дьон – ханнык баҕарар хайысхаҕа сыаналаах ресурс. Оттон төрүөҕэ суох омук аа-дьуо, кутуйах хаамыытынан кырдьар. Нэҥирэ, таһымныыр кыаҕа суох буолар, улугурар. Этэргэ дылы, быраһаай, эн бардыҥ быдаҥҥа, быраман ыраахха, дьабыҥҥар…

Рим паапата Франциск этэн турар: “Народ, не уважающий своих стариков, лишен памяти, а значит, и будущего».

Америкаттан бастакы понтифик билэн этэр – кини төрөөбүт Аргентинатыгар нэһилиэнньэ ахсаана сылга 1 % лабырҕаччы эбиллэр, дьахталлар ньааҕыначчы төрүүллэр: төрөөһүн суумаламмыт коэффициена — биир дьахтарга 2,28. Тэҥниир буоллахха, Арассыыйаҕа – 1,5, Тываҕа – 2,72, Чечняҕа – 2,58, Саха сиригэр – 1,82.

Оттон норуот айылҕатын быһыытынан эбиллэригэр бу көрдөрүү 2,1-тэн түһүө суохтаах (уровень воспроизводства населения).

Пахай, биһиги төрүөхпүт төннөн бүтэн олорор эбиппит! Арассыыйаҕа тывалар уонна чеченнэр эрэ дьиҥнээх эр дьонноохтор, киһилии дьахтардаахтар эбит. Оттон аан дойдуга Нигерия бастыҥ көрдөрүүлээх — 7,03.

Бу айылаах инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан быһыыга-майгыга саха ыччата омук дойдутугар күрүүрэ үтүө үгэскэ кубулуйда. Бүгүҥҥү күн дьоруойдарыгар кубулуйдулар. “Кыым” хаһыаты арый — саха кыыһа омукка эргэ тахсыбыт, Европаҕа олухсуйбут, хаарыаны! Интернети арый, Канадаҕа 10 тыһыынча саха олохсуйда, акаарытыйымаҥ, кыанар соҕускут манна кэлиҥ диэн буолар.

Бардыннар эбээт, тоҕо аатырдыахха нааданый? Сымыытын быстан түстэҕинэ самыы тутарыҥ кыаллыа суоҕа, туһата суох. Саха омукка туһата суох дьон барар, манна баар да буолан, баспын ханна батардарбын иһим көҕөрө көппөйүөй диэн санааҕа үүйэ-хаайа туттара сылдьар киһи туохха нааданый?

Дойдутун, дьонун-сэргэтин туһугар үлэлиир-хамсыыр ыччат баара, баар, баар да буолуоҕа. Онуоха-маныаха диэри. Биэнсийэлээхтэр өрөспүүбүлүкэлэригэр кубулуйа иликпитинэ.

Кавказ омуктарыгар элбэх оҕолонуу аҕа оруолун кытта ыкса ситимнээх. Кавказ бары омуктарыгар ыаллар бары бииргэ суулаһан, ол эбэтэр улахан дьиэ кэргэнинэн олороллор. Биир дьиэҕэ — үс-түөрт көлүөнэ дьон. Төрөппүттэр, оҕолоро, оҕолорун кэргэттэрэ, сиэннэр.  Бу дьиэ кэргэни саамай аҕа саастаах эр киһи салайар. Балыс бырааттарын, уолаттарын икки ардыларыгар эбээһинэстэрин тыырар, барытын хонтуруоллуур, дьиэ кэргэн дохуотун дьаһайар. Оттон олохтон туоруур түгэнигэр кинини эмиэ саамай аҕа саастаах эр киһи солбуйуохтаах. Дьахталлар ортолоругар эмиэ оннук.

Кавказка уһун үйэлэнии сэкириэтэ эмиэ ытыктабыллаах сыһыаҥҥа сытар эбит.

Ону ааспыт үйэ 70-80-с сылларыгар абхазтар уонна азербайджаннар ортолоругар ыытыллыбыт билим чинчийиитэ көрдөрбүт. Ол курдук, уһун үйэлэниигэ маннык түгэннэр сабыдыаллыллар эбит:

  • Этностар үгэс буолбут култуураларыгар кырдьаҕастары салалтаҕа кытыннарыы институттара (кырдьаҕастар сүбэлэрэ, кырдьаҕастары өрө тутуу абыычайдара);
  • Кырдьаҕастар дьиэ кэргэҥҥэ уонна община иһигэр социальнай оруоллара сааһырдахтарына да намтаабат;
  • Кырдьаҕастар дьиэ кэргэн иһинээҕи-таһынааҕы дьыалаларга кыттыһар буолан уйулҕа өттүнэн туруктаах буолаллар (психологический комфорт).

Быһата, кырдьаҕастарын олоххо-дьаһахха мэлдьи сүрүн оруоллаах дьон быһыытынан өрө туталлар эбит. Ол иһин үйэлэрэ уһуур диэн быһаарбыттар.

***

Кырдьаҕастарга сыһыан “Демография” национальнай бырайыакка киирэр икки федеральнай бырайыакка сыһыаннаах: “Аҕа көлүөнэ” уонна “Уопсастыбаннай доруобуйаны тупсарыы”. Аҕа көлүөнэҕэ ытыктабыллаах сыһыан, кырдьаҕаһы өрө тутуу, өбүгэлэрбит этэллэринии, “хааһахха уга сылдьан сүбэлэтии” төрүөх төннүбэтигэр быһаччы сабыдыаллаах. Онто суох ханнык “уопсастыба доруобуйатын” туһунан этиэххэ сөбүй?

Оттон “улахан дьиэ кэргэни” тыа сиригэр туругурдуохха сөп. Онуоха судаарыстыба лаппа өйөөтөҕүнэ эрэ тыас тахсыан сөп.

Коронавирус хара саҕаланыаҕыттан ыарыы олохпут уобараһын букатыннаахтык уларытыаҕа диэбиттэрэ. Билигин дьаҥ “үһүс долгунун” туһунан этэллэр. Аны дьүһүн кубулуйан тарҕанан эрэр дииллэр.

Онон дьон-сэргэ тыа сиригэр хорҕойо сатааһына билигин да баар буоллаҕына, салгыы төрүт дойдуга олохсуйуу, төрүт үгэстэргэ төннүү саҕаланыан сөп. Үлэ куоракка да, тыаҕа да кэмчитийэрэ эрэбил. Онон төрүт дьарыкпыт эрэ абыраатаҕына абырыыр туруктаах.

Саха сүөһүтэ табаарынай бородууксуйаны дэлэтэргэ эмиийэ кыратынан, үүтэ кэмчитинэн барсыбат буоллаҕына, хутордарынан тарҕанан иитээһиҥҥэ тэҥнээҕэ суох. Билигин сүөһү төбөтүгэр 35 тыһыынча көрүллэр буолла, аны быраҕыллыбыт ходуһалары, мэччирэҥнэри туһаҕа таһаарыыга көмө наада. Сири оҥорууга, күрүөлээһиҥҥэ, күн сыламынан, тыалынан электричество уотун туһанарга, уоттанарга-күөстэнэргэ, спутник сибээһинэн хааччыллыыга. Аныгы үйэҕэ ханна баҕарар дьонтон итэҕэһэ суох дьаһанарга сөптөөх технологиялар бааллар.

Дьэ, маннык ыаллар “улахан дьиэ кэргэнинэн” суулаһан олоруохтарын сөп этэ. Кинилэртэн удьуордаан бас билэр сирдээх-уоттаах саха латифундистара үөскүөхтэрин сөп. Былыргылыы, саханы саха дэтэн, удьуору уһатан, кэскили кэҥэтэн.  

Суолласта, сулласта – СУР.

Поделиться
%d такие блоггеры, как: