Эр дьон иэдээнэ…

Арассыыйа, ол иһигэр Саха сирин эр дьонун дьылҕата XX үйэҕэ амырыын этэ. Гражданскай сэрии, троцкистар уонна сталинистар сэриилэрэ, Аҕа дойду улуу сэриитэ. Эр дьон бастыҥа, хоодуота манна сиэммитэ.

Арассыыйа норуоттара бары кэриэтэ улаханнык оҕустарбыттара. Аҕа дойду улуу сэриитигэр, хотугу норуоттары, чеченнэри уонна Крым татаардарын аахсыбатахха. Балартан бэрт кыра бырыһыаннара сэриилэспиттэрэ. Отой кыттыбатахтара диэбэппин – нууччаларга уонна атын омуктарга, холобур, сахаларга холоотоххо диибин.

Чэ, итини билэҕит.

Сэрии кэнниттэн эр дьоҥҥо саамай улахан охсууну Хрущев түөкүн киллэрбит 206-с ыстатыйата оҥорбута.

Сэбиэскэй сойуус хайдах таҥыллыбытай? Дьиэ кэргэн бириинсибинэн. Биир ыал курдук былааннанар экэниэмикэ. Тоҕо диэтэххэ, судаарыстыба хас биирдии киһитин учуоттууллар. Уу кыһыл оҕотуттан, бүдүк буолбут оҕонньорго-эмээхсиҥҥэ тиийэ. Оттон ырыынак экэниэмикэтигэр кими да учуоттаабаттар – харчылаах буоллаххына онуоха-маныаха тиксэҕин, суох да суох.

Сэбиэскэй экэниэмикэ ол иһин “норуот хаһаайыстыбата” диэн ааттанар буоллаҕа. Ол иһин үлэлээбэт дьону уодьуганныырга “тунеядство” диэн холуобунай ыстатыйа баара – хас биирдии үлэлиир киһи арҕаһыгар сүгүллэр буоллахтара. Барыбыт баайбыт, онтон бука бары туһанарбыт – босхо үөрэх, босхо доруобуйа харыстабыла, кэппиэйкэ тарыыптар… Билиҥҥинэн эттэххэ, дивиденнэрбит ол этэ.

Дьиэ кэргэн иһигэр итирэн баран содуомнуур киһини хайыылларый? Хаайыыга симэ сатаабаттар буолбат дуо? Сэбиэскэй сойууска бастаан эмиэ оннук этэ – ыаллар, үлэ кэлэктиибэ, чугастааҕы-ыраахтааҕы дьон итирик күлүгээни тута түһэн баран кэлгийэн кэбиһэллэрэ. Өйдөннөҕүнэ үчүгэй буолуо диэн.

Оттон 1960 с. “күлүгээнистибэ” диэн 206-с ыстатыйа (үстэн сэттэ сылга диэри) тахсаатын кытта букатын атын хартыына буолбута. Күлүгээннээн түбэспити кытта кинини тохтото сатаан туппут-хаппыт дьон бэйэлэрэ эмиэ түбэһэр буолбуттара. Онтон саҕаламмыта, күлүгээни көрө-көрө “хайдах да дьаабыланнын” диэн ырааҕынан тумнуу. Ким хаайыыга киириэн баҕарыай.

Сахалары, дьэ, бу ыстатыйа, этэргэ дылы, “сиэтэлии сыспыта”. Муҥар батыһыннара, ол эбэтэр 60-с сыллар саҥаларыттан арыгылааһын киэҥник тарҕанан барбыта. Арыгыга саҥа убанан эрэр саха уолаттарыгар туох аанньа буолуой! Сахалар “ыстатыйалара” буолбута, туох да омуна суох. Кулуупка үҥкүүгэ “кыыс былдьаһан” охсус – 3 сыл. Түннүгү алдьат – 3 сыл, сэбиэти (бэрэссэдээтэлин, сэкиритээрин) маатырылаа – 3 сыл, кими эрэ маһынан оҕус – биэс сыл. Киһини эчэтэр түгэҥҥэр, этэргэ дылы, “кыра куоракка тохтоппокко ыыталлар”.  

Ол саҕана дьон бу туох содуллаах буолуоҕун оччо-бачча өйдөөбөт этилэр. Дьиҥэ, хаайыыга бастакынан ыччат саамай талыыта, дьорҕоото, көҥүл санаалааҕа утаарыллара. Оҕо сылдьан истэр буоларым – оҕонньоттор кэпсэтэллэрин: “Бу уол наһаалаан эрэр, оннун буллардахха табыллар”. Дьэ, буллараллара – хаайыыга.

Төһөлөөх дьылҕа быстыбыта буолуой. Оҕо да суох, үлэ-хамнас, аат-суол да суох. Киһи үөскээн ааспатаҕын курдук.

Хаайыыттан ахсааннаах дьон көнөн тахсарын бэйэҕит билэҕит. Дьэ, мантан саҕаламмыта, эр дьоҥҥо сыһыаннаан “төрүөх төннүүтэ”. Дьиҥнээх айылҕаттан бастыҥ уолаттар (лиидэрдэр) үгүстэрэ хаайыыга симиллибиттэрэ, кинилэр оннуларыгар “күөх оту тосту үктээбэт” көрсүө оҕолор тахсыбыттара. Ону кытта “сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһааччы” карьерист ыччат ол да саҕана баара эбээт. Тоҕо диэтэххэ, сэрии кэнниттэн хомсомуол, хомуньуус кэккэтигэр киирээһин туох куттала суох буолбута! Дьэ, сэрии иннинэ, сэрии кэмигэр эбитэ буоллар бу дьон, бука, аҥаардара сананыа да суох этэ. Тоҕо диэтэххэ, өлөр өлүүгэ хомсомуол-хомуньуус бастакынан барара. Ол карьерист киһиэхэ наада үһү дуо?

Мусульманнар (кавказтар, орто азиялар) арыгыны испэт буоланнар улаханнык оҕустарбатахтара. Ону кытта кинилэргэ ыччаттарын харыстыыр үгэс баар. Наада буоллаҕына, бүтүн “кишлагынан” харчы хомуйаллар, сууту-сокуону “атыылаһан” босхолуу сатыыллар.

Онон сахалар уонна нуучча дэриэбинэтин ыччаттара (Шукшин бу туһунан бэркэ да суруйан хаалларбыта) хаайыыга орохторун бу ыстатыйаттан саҕалаабыттара.

Күн бүгүн ол содула бүтүн судаарыстыбаҕа суоһуур. “Блатной романтика” оҕотуттан оҕонньоругар, остуорастан улахан чунуобунньукка тиийэ “эмэһэлэригэр оонньуур”.

Хантан эрэ соҥнонор бэлиитикэ баар – ыччаты хайытыы. Бэйэҕит көрөҕүт: көрсүө “маама-паапа” оҕолоро – “навальнистар”, хадаар-хахсаат өттө – АУЕ хамсааһын (Арассыыйаҕа бобуулаах) батыһааччылара. Балар икки ардылара – дириҥ далай. Бэлэм гражданскай сэрии байыастара.

Биллэн турар, барыта итинник “хара” өҥнөммөтөр даҕаны, баар суол. Онон ыччаты туох-ханнык иннинэ сиэрдээх буоларга иитиэххэ наада.

Бэйэҕит көрөҕүт, Арассыыйаҕа нуучча да, саха да дьорҕоот ыччаттарын кэлии миграннар солбуйан эрэллэр. Итиннэ охсуһуу тэрийэллэр, манна айдааны тардаллар. Итиннэ күүһүлүүллэр, манна көҥүл айбардыыллар. Омукпут күүстээх аурата суоҕуттан буолуо дуо? Харахтара-кулгаахтара сээбэҥнээн сытыырхайа сылдьар кэлии дьон ону тута “сыттаан” билэллэр: ээ, бу улахан дьорҕоото суох омуктар эбит. Тоҕо инньэ диигитий? Пахай, оннооҕор дьахталларын кыайан туппаттар!

Баары баарынан, суоҕу суоҕунан – СУР.