Yakutians.com

Новости Якутии

Энергетика уонна омук кэскилэ

Саха дьоно барахсаттар экология диэн бараннар туохтан барытыттан аккаастаныах курдуктар. Тылларынан. Алмааһа, ньиэбэ-гааһа да суох олоруохпут, сабан кэбиһиэххэ наада дэһэллэр. Оттон “курбутун ыга тардынарбыт” саҕана, бука, атыннык туойан тураайабыт. Туох да диэбит иһин, сир баайын хостооһунтан Саха сирэ хайдах да аккаастанар кыаҕа суох.

Ойоҕоһунан тахсар

21 үйэ син биир “ньиэп-гаас цивилизациятын” аннынан ааһыаҕа диэн ким эттэ этэй? Вячеслав Штыров. Ол баҕас чахчы.

 “Креативнай экэниэмикэ” туһунан төһө да мэнэрийиҥ, син биир тыл минньитиитэ эрэ буолуоҕа — сир баайын солбуйуо ыраах. Ыраата барбакка эттэххэ, 3D-принтерга саамай туттуллар АВС-пластик (акрилонитрилбутадиенстирол) ньиэптэн оҥоһуллар эбээт.

Төһөнөн “экология харыстабыла” диэн ааттаан “аныгы технологиялар” диэки дьулуһабыт да, соччонон “электроннай мусор” диэн эбии алдьархай бүрүүкүүр. Ол эбэтэр, компьютердар тарҕаммыттарын кэнниттэн пластик бөх-сах хас да төгүл эбиллибит — аан дойду иэнин быыһа суох бүрүйэргэ барбыт. Бу барыта ньиэп бородуукталара. Сытыйан-ымыйан сүтэн хаалар кумааҕы оннугар пластик бөх-сах.

“Энергетика иккистээн сөргүтүллэр источниктара” (возобновляемые источники энергетики — ВИЭ) диэн халы-мааргы бырайыак нөҥүө судаарыстыбалар экэниэмикэлэрин “сөһүргэстэтэ” сатааһын барар диэн уобалыыллара оруннаах. ВИЭ олус сыаналаахтар, тоҕо диэтэххэ баларга сэдэх минераллар туттуллаллар — компьютердартан саҕалаан туох баар аныгы технологияларга барыларыгар Менделеев табылыыссата барыта туһаныллар. Оттон сэдэх минераллар атын матырыйааллары кытта булкуспуттарын иккистээн арааран ылан туттар кыаҕыҥ суох. Маннык булкаас металлар 1 %-рын кыайбаты эрэ иккистээн арааран ылыахха сөп диэн этэллэр. Күн батарыайалара буоллун, тыал генератордара буоллун — бу барыта сэдэх минераллар “кылабыыһалара”. Суруйалларынан, баларга урут туттуллубат эбэтэр бэрт дэҥҥэ туттуллар минераллар бараналлар эбит.

Сыаната баламат. Ону ньиэп сыанатынан тэҥнээн көрөллөр. Холобур, ньиэп бэйэҕэ турар сыаната баррель иһин 20 дуоллар буоллаҕына, дьэ, таҥара бэлэҕин курдук олох саҕаланар. Персия хомотун дойдулара, Кувейт, Сауд Аравията уонна да атыттар ол иһин күннээбиттэрэ. Кумаҕы супту түстүҥ да ньиэбэ бэйэтэ өрө тыган тахсар. Ону тиэйэргэ муора субу сытар.

Оттон ньиэп бэйэҕэ турар сыаната 40-50 дуоллартан намыһах буоллаҕына, быһата, “хамнас үрдүү турар” быһыыта-майгыта үөскүүр диэн буолар. Оттон 40-50 дуоллартан үрдүк буолла да, ол тохтуур эбит. Даҕатан эттэххэ, Саха сирин ньиэбин бэйэҕэ турар сыаната бу кэккэҕэ киирсэр.

Оттон хаттаан туттуллар энергетика источниктарыгар бэриллэр субсидия кээмэйин баррель ньиэби кытта сөрүү туттахха 48 дуоллар тахсар эбит. Ону туоннаҕа таһаардахха 351 дуоллар буолар. Бу ВИЭ оҥоһулларыгар бэриллэр субсидия эрэ кээмэйэ. Дьиҥ ороскуота төһө буолуой оччотугар?

Анал идэтийбит дьон этэринэн, ВИЭ ньиэп-гаас уматыктарынан үлэлиир ситимҥэ көмөлтө эрэ быһыытынан үлэлиир кыахтаах. Букатыннаах солбуйуо ыраах — энергетика атын, “аптаах” источнига көстүөр диэри. Быһата, “вечнай двигатель” толкуйданыар диэри.

Уопсайынан, үгэс буолбут уматыктары “альтернативнай” уматыктарынан солбуйа сатааһын ойоҕоһунан “дьааһыйан” тахсар эбит. Холобур, Фукусима алдьархайын кэнниттэн атомнай станциялары тохтотуу түмүгэр таас чоҕу уматыы кээмэйэ 30,3% эбиллибит. Бу атомнай электростанциялар үлэлэрэ баара-суоҕа 4,8% намтаабытын солбуйа сатааһын түмүгэр.

Эбэтэр бензины этанол уматыгынан солбуйа сатааһын түмүгэр кукуруза олордуутугар туох да кэмэ-кээмэйэ суох сир почвата өр сылларга туһаттан тахсыбыт.

Онон ньиэп-гаас бырамыысыланнаһын кэскилэ бу үйэҕэ сабыллыа суоҕа — саарбахтаамаҥ даҕаны. Этиллибитин курдук, аныгы технологиялар төһөнөн сайдаллар да, ньиэптэн оҥоҺуллар пластиктары, сэдэх минераллары туттуу кэҥээтэр кэҥээн иһэр.

Туһата суох барыыбыт

Саха сиригэр ньиэп-гаас баар сирдэрин өссө ааспыт үйэ 30-с сылларыгар геолог-учуонайдар кумааҕыга суоттаан сабаҕалаабыттара. Кэрийэн көрбөккө, кэбиниэккэ олорон эрэн. Сыыһыахтара баара дуо, 1956 сыллаахха Бүтүн Арассыыйатааҕы геологоразведка билим-чинчийэр института (ВНИГРИ) Саха АССР ньиэп-гаас баайдаах сирдэрин сабаҕаланар бастакы каартатын оҥорон таһаарбыта. Оттон 1956 сыл алтынньы 15 күнүгэр Уус-Бүлүүтээҕи гаас баайдаах сир арыллыбыт буоллаҕына, уон сылынан ону өрөспүүбүлүкэ туһатыгар хостооһун саҕаламмыта.

Бу гаас ситимэ Саха сиригэр, Дьокуускайга таас тутуу саҕаланарыгар олук буолбута. Тутуу матырыйаалларын индустриятын энергиянан хааччыйыыга. Дьокуускайдааҕы ГРЭС, Покровскайдааҕы кирпииччэ собуота, тутуу матырыйаалларын собуота, Бэстээхтээҕи цемент собуота, Дьокуускайдааҕы тимир-бетон конструкциялар собуоттара уонна да атын тыын суолталаах эбийиэктэри тутууга. Бу барыта оччотооҕу обком бастакы сэкэритээрэ Семен Борисов туруорсуутунан, булгуруйбат дьулуурунан олоххо киирбит дьыала. Онон 50-с сылларга бастакы толору хааччыллыылаах таас дьиэлэр тутуллан барбыттара, Дьокуускайы кыбартаалларынан тутуу саҕаламмыта.

Көрөргүт курдук, оччотооҕуга да гааһы туох-ханнык иннинэ бөдөҥ туһанааччыларга холбуу сатыыллара. Гаас хостонор уонна турба ситимэ тардыллар ороскуотун түргэнник толуйар наада буоллаҕа. Оттон билигин гаас ситимэ тыа нэһилиэктэригэр тардыллар, ол эбэтэр, социальнай хайысхалаах өлүүтэ улаатар, оттон гааһы бөдөҥ туһанааччылар ахсааннара эбиллибэт. Салгыы маннык бардаҕына, сотору гааһы хостооһун туох да барыһа суох буолуон сөп.

Ол курдук, Нерюнгри таас чоҕун хостоон, судургутук эттэххэ, сиэн-аһаан бүтэрдибит. Туох да сүрдээх үчүгэй хаачыстыбалаах кокстанар чоҕу сырье быһыытынан кыраныысса таһыгар атыылаан, уокка оттон кэбистибит. Дьиҥинэн, былаан быһыытынан, бу бырамыысыланнай оройуоҥҥа тимири уһаарар тиһик тутуллуохтаах этэ. Ол эбэтэр, сирбитин улахан туһата суох сүргэйбит буолан тахсабыт. Кэскилгэ анаммыт бырайыагы олоххо киллэрбэккэ.

Ол курдук, Аллараа Бэстээххэ баара-суоҕа техническэй испиири оҥорор собуот тутулларын утардыбыт, ол аата айылҕабыт баайа улахан туһата суох күдэҥҥэ көтөрүн кытта сөбүлэстибит. Онуоха эбии, “кэмчилиибит” диэн ааттаан дьиэлэри барыларын автономнай хочуолунайдаах тута сатыыбыт. Биллэн турар, хас биирдии дьиэ гааһы сиир хочуолунайдааҕа айылҕабыт баайын эбэн испэтэ чуолкай. Дьиҥэ, Саха сиригэр уонна Арассыыйаҕа кииннэммит хочуолунайдар уматыгы, ууну-хаары кэмчилиир сыалтан, онуоха суоттанан олоххо киирбиттэрэ эбээт. Оччотооҕу бырайыактааччылар билиҥҥилэрдээҕэр акаарылара буолуо дии санаабаппын.

Бастакы Орто Ботуобуйатааҕы ньиэп баайдаах сир 1970 сыллаахха арыллыбыта. Бу сир билигин да 70 мөл. туонна ньиэп, 180 млрд. кубометр гаас саппаастаах.

Ол кэнниттэн углеводород баай саппаастара лаппа хаҥаатылар. Күн бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ ньиэп, айылҕа гааһа уонна гаас конденсата баайдаах 29 сир баара биллэр. Чинчийиллибит гаас саппааһа 2,3 триллион кубометр, хостонорго бэлэм ньиэп саппааһа 500 мөл. туонна диэн буолар.

Бу баай үксэ Саха сирин соҕуруу өттүгэр чинчийиллэн сытар. Анал идэлээхтэр этэллэринэн, айылҕа гааһын сабаҕаланар кээмэйин биэс гыммыт биирэ, ньиэп аҕыс гыммыт биирэ эрэ чинчийиллибит. Саха сирин хоту өттө тыытылла илик. Ону таһынан Хотугу муустаах акыйаан дьара уута баар эбээт.

Геологтар сабаҕалыыллар: Саха сиригэр 10 млрд. туонна ньиэп саппааһа, 12 млрд туонна (ньиэп эквиваленыгар таһаардахха) гаас саппааһа сөҥөн сытар. Бу сүүнэ улахан баай.

Улуу Кытай холобура

Экологизм сэрии сэбигэр кубулуйбута ыраатта. Судаарыстыбалар экэниэмикэлэрин харгыстааһыҥҥа уонна, бэл диэтэр, судаарыстыбалары эһиигэ.

Бастаан бу ньыманы 80-с сыллар ортолоругар Кытайга туһана сатаабыттара. “Янцзы! Янцзы!” — диэн этэ Тяньаньмэнь болуоссаттааҕы араллаан ыҥырыыта. Онуоха Дай Цзин диэн суруналыыс дьахтар суруйбут ыстатыйата олук буолбута. Кытай бэлиитиктэрэ этэллэринэн, “псевдонаучнай” ыстатыйа.

Улуу Кытай норуотун салайааччылара мыр гымматахтара. Бууннааччыларга бэриммит Чжао Цзыян генеральнай сэкэритээри бүк-тах тутан дьиэ хаайыытыгар уган кэбиспиттэрэ (үйэтин онно моҥообута), бууннааччылары үрүө-тараа үрэйбиттэрэ уонна “Үс хапчаан” сүүнэ гидроэлектростанцияны син биир туппуттара.

Оттон биһиэхэ Горькайдааҕы уонна Петрозаводскайдааҕы атомнай элекростанциялары тутуу тохтотуллубута.

Кэскил киинэ

Көнөтүнэн этиэххэ наада: бу орто дойдуга судаарыстыба барыта үчүгэйдик олорор кыаҕа суох. Дэмэкирээтийэ буоллун, хомуньууһум буоллун. Тоҕо диэтэххэ, аан дойдуга барытыгар энергетика тиийбэт. Энергетика буолар сайдыы хамсатар күүһэ. Ханнык да “креативнай экэниэмикэ” дьадаҥы, ол эбэтэр, ситэтэ суох энергетикалаах дойдуга сайдыбат. Хостонор сир баайа суох судаарыстыбалар кимнээҕэр үчүгэйдик олороллор диигит дуу? Кырдьык, оннук баар эрээри, бу судаарыстыбалар бука бары АХШ уонна Лондон “филиалларынан” буолаллар. Оттон Африка, Азия, Латинскай Америка үгүс дойдуларыгар тоҕо сайдыы суоҕуй? Тоҕо диэтэххэ, энергетика уматыга буолар сиртэн хостонор баайдара суох.

Энергетиката суох дойду “аграрнай дойду” диэн аатырар. Хаалынньаҥ, ханнык да “креативнай экэниэмикэ” быыһаабат дойдута.

Оттон ньиэп уонна гаас — бу харчы эрэ буолбатах, бу, туох-ханнык иннинэ, концентированнай энергия буолар. Энергия — хамсатар күүс.

Аан дойду экэниэмикэтэ уонна Сир-ийэ баайа-дуола дьон-сэргэ ханнык эмэ араҥатын эрэ талыытык-талбатык хааччыйар кыахтаах. Ону билигин “кыһыл көмүс миллиард” диэн ааттыыллар. Бэйэҕит билэҕит, Сэбиэскэй сойуус бэйэтин гражданнарын дьоһуннаахтык хааччыйар сыала-соруга суох этэ дуо? Баар бөҕө буоллаҕа да, кыах тиийбэтэҕэ. Тоҕо диэтэххэ, саҥаттан саҥа көлүөнэ ирдэбилэ улааттар улаатан испитэ, хас биирдии киһи арҕааҥы дойдулар “витриналарын” көрө сылдьан судаарыстыбата эстэригэр кыаҕа баарынан көмөлөспүтэ диэххэ сөп. Туох-ханнык иннинэ саҥата суох сөбүлэһэн. Ол эмиэ көмө буолбатах дуо?

Сэбиэскэй сойууһу эһэн бараммыт аан дойдутааҕы валютаны бэйэлэрэ билэллэринэн бэчээттиир АХШ-рын уонна ол дойду “филиалларын” кытта конкуренциялаһар үһүбүт! Акаары быһыы буолбатах дуо? Хата, АХШ син эмиэ Сэбиэскэй сойуус курдук, бэйэтэ эстэр суолга киирдэ курдук. Икки хонуктааҕыта “Арассыыйа эппитин уорда” диэн айдааны тартылар. Маҕаһыыннарга эт тиийбэт үлүгэрэ буолбут, сыаната икки-үс бүк үрдээбит. Онуоха, биллэн турар, Путин буруйдаах үһү. Бэрэсидьиэн Байден Путины кытта көрсүһүүтүгэр бу сүрүн боппуруос буолуо үһү. Украиналар муҥнарын ытаан эрэллэр: Байден Путиҥҥа “Северный поток-2” тохтот диэн муос-таас курдук этиэ диэн эрэммиттэрэ ханна баарый? Эт айдаана.

Онон дойду уопсастыбаннай тутула дьон олоҕо тупсарыгар туох да оруола суох. Африкаҕа – хапыталыыһым, Америка Холбоһуктаах штаттарыгар – хапыталыыһым. Америка Холбоһуктаах штаттарыгар – дэмэкирээтийэ, Африкаҕа – дэмэкирээтийэ. Олохторун таһыма биир дуо?

Энергетикалаах дойду хаһан баҕарар эмискэ сайдыан сөп. Санаан көрүҥ, ханнык энергетика көрүҥэ саамай чэпчэкиний? Биллэн турар, атомнай энергетика. Дьэ, ол иһин экологизм идеологиятын биир саамай сүрүн өстөөҕө — атомнай станциялар. Ол иһин туттарбат буола сатыыллар. Холобур, Иран Бушердааҕы атомнай станцияны тута сатыырыгар хайдахтаах курдук харгыстары туруоралларый? МАГАТЭ, бэлиитиктэр, дипломаттар, байыаннайдар — бука бары саба түһэллэр. Атомнай станцияны буолбакка, атомнай буомбаны оҥоро сатыыллар диэн балыйсыы атыыра.

Оттон атомнай энергетикаҕа Арассыыйа инники күөҥҥэ сылдьар.

Ол иһин Арассыыйа “кыһыл көмүс миллиард” кэккэтигэр хайаан да киирдэҕинэ сатанар. Аны туран, манна ким да эйигин ыҥыран ылан киллэрбэт — күүскүнэн киирдэххинэ эрэ киирэҕин. Дьэ, ол иһин сэбилэниилээх күүстэри сайыннарыы, судаарыстыба интэриэһин күүс өттүнэн туруулаһыы барар. “Кыһыл көмүс миллиард” кэккэтигэр киирэр туһуттан.

Онон биири этиэххэ наада: энергетикалаах, онуоха халыҥ саппаастаах дойду кэскилэ киэҥ. Күн бүгүн аан дойду үрдүнэн саамай кэскиллээх дойдунан Арассыыйа буолар. Оттон Арассыыйаҕа — Саха сирэ!

 Суолласта, сулласта — СУР.

Поделиться
%d такие блоггеры, как: