Мин дьоллоох даҕаны киһибин
Айылҕа маанытын билбиппин…
Саҥа кинигэ сүрэхтэниитэ хаһан даҕаны сонун, бэлиэ түгэн буоллаҕа. Саҥаны сонурҕуур, бэлиэ түгэни мүччү туппат ааҕааччылар билигин да аҕыйаҕа суохтар. Билсиҥ, сэҥээриҥ, Татьяна Потапова – Татыйык-Мыла. Бу 2021 сылга төрдүс кинигэтин сүрэхтээтэ. Кинигэ аата “Сырдыгы ыстарбын”.
Татыйык-Мыла поэзия эйгэтиниин эҥэрдэспитэ балай эмэ кэм буолла. 2002 сыллаахха «Иэйии кыымнара» диэн бастакы кинигэтин таһаарбыта, 2012 сылга “Олох умсулҕана” кинигэтэ күн сирин көрбүтэ, 2019 сылга — “Кэрэни кэрэхсээн”. Таһаарыылаах, умсулҕаннаах айар үлэ түмүгэ буоллаҕа.
Татьяна Потапова 1952 сыллаахха Мэҥэ-Хаҥалас Хаптаҕайыгар баар, кэрэ кэпсээҥҥэ кэпсэнэр мааны айылҕалаах, Мыла үрэх сайылыгар төрөөбүтэ. Ол да иһин айар үлэтигэр Мыла диэн ааты ылыммыта. Ол эмиэ элбэҕи кэпсиир. Төрүт сирин кытта ситимин быспатах киһи айар дьоҕура, илгэлээх ардах кэлэн түһэн ааһарыныы, эмиэ оннук баай суолу-ииһи хаалларан эрдэҕэ.
Т. Потапова Майа орто оскуолатын үөрэнэн бүтэрэн, Астраханнааҕы пединститут филологическай факультетын нуучча тылын уонна литературатын салаатыгар бэрт ситиһиилээхтик үөрэммитэ. Уус-Алдан, Үөһээ Бүлүү, Дьокуускай куорат оскуолаларыгар үлэлээбитэ. СӨ Үөрэҕириитин туйгуна, педагогическай үлэ бэтэрээнэ.
Татыйык-Мыла саҥа кинигэтин билиһиннэриэм иннинэ манныгы этиэм этэ. Саха поэзията айылҕаны хоһуйууга олус күүстээх тартарыылаах. Ол саха поэзиятын уратыта диэххэ сөп. Ааһа баран эттэххэ, күүстээх уратыта. Тоҕо диэтэххэ, эмиэ төннөн кэлэн эттэххэ, саха — Аар Айылҕа оҕото. Айылҕалыын биир ситимнээх, биир кииннээх. Төрүт сиргэр, төрүт айылҕаҕар чугас омук буоларыҥ — дьолуҥ. Онтон атын буолуон сатаммат. Арай глобализация үйэтэ түҥ-таҥ тутаттыа эбитэ буолуо дуу? Хайдах-туох үйэ ааҥнаан иһэрий диэн дьаарханарбыт баар суол эбээт.
Оттон айыҕаны хоһуйууга саха бүтүн аан ийэ дойдутун, туох баар тулалыыр эйгэтин, космоһы, ону кытта ийэ сириттэн кииннээх, иэгэйэр икки атахтаах олоҕу анаарыытын илэ-бааччы көрдөрөр диэтэхпитинэ сыыспаппыт буолуо. Саха оҕуһун үрдүгэр олордор эрэ тууйуллуутун тоҕуорутар дьоллоох добун тойугун туойар, ыар санаатын кыйдыыр ыраас ырыатын ыллаабытынан барар үгэстээх этэ. Биллэн турар, тойуга-ырыата тулалыыр эйгэтин, айылҕаны хоһуйууну кытта сибээстээҕэ. Дьэ, ол үгэс күүстээх.
Ол да курдук, Татыйык-Мыла хоһоонноругар айылҕа абылаҥын, төрүт дойду ахтылҕанын тиэмэтэ киин миэстэни ылар.
Поэт олоҕу көрүүтэ, бар дьонугар сыһыана, киһи буолууну анаарыыта айылҕаны хоһуйуутугар көстөр.
Үгүстүк туттар тылларын, эпитеттарын сааһылыыр буоллахха, кини ис туругун, уйулҕатын оҥоһуутун ылбычча да оҥорон сэрэйиэххэ сөп: нап-намыын, сып-сырдык, кэрэтик, күндүл күҥҥэ, сырдык дуолга, саргылаах норуотум, кэрэ дьикти, кэрэ сэргэх, ханнык көмүс тылынан, салгын тырым сыдьаайа, сырылыыр сырдыктан, көмүс дуйу кэрэхсии, сүргэни көтөҕөн, балысхан үөрүүнү, чаҕылхай көстүүнү, сылаас куттаах сыһыым ньуура, кылыыҥкай оһуорун түһэрэр уо.д.а. Маннык тыллаах-өстөөх киһи, биллэн турар, олох сырдык өттүн көрөр, дьоллоох олох ырыаһыта буолар. Айылҕа маанылаан ииппит, бэйэтин күөх дуолугар көҥүллүк көччүппүт оҕото муҥура суох махталлаах.
Оһуор тыллар хоһоонунан сааһыланан ырыа буолан иһиллэргэ дылылар. Ол да иһин буолуо, Татыйык-Мыла киһи сүрэҕин-быарын ортотунан киирэр олус истиҥ ырыалардаах. Хоһоонноругар бэйэтэ мелодия айар. Элбэх ырыаны айда. Ырыалара кынат үүннэрэн саха дьонугар-сэргэтигэр тарҕаныахтара турдаҕа.
Төрөөбүт-үөскээбит айылҕатын Татыйык-Мыла бэрт сэргэхтик, киэн тутта, сүгүрүйэ, махтана хоһуйар.
Турукпун тупсара, иһийэ,
Талаһар эбиппин, эйиэхэ,
Төрөөбүт айылҕам тыыныгар,
Уоскулаҥ сатыылыыр сиригэр.
Салгыы:
Өйүүгүн, өйдүүгүн өрүүтүн
Өһүлэн кээһэҕин харгыспын,
Улгумнук сүөрэҕин, ыһаҕын
Сылайыы, хомойуу быаларын.
Эбэтэр:
Таптыыбын бу ыраас халлааммын,
Түгэҕэ көстүбэт далайбын,
Салгыбат көрөртөн ис кутум,
Сандаарар ыраастан дуоһуйуум.
Айылҕа түөрт кэмин Татыйык-Мыла уйадыйа сөҕөн суруйар. Сахабыт сирин дьалысханнаах дьыбардаах, аам-даам тымныы кыһына поэт сүрэҕэр, дууһатыгар чугас, күүтүүлээх:
Күүппүт да эбиппин тымныыбын,
Күммүт муҥутаан кылгыырын,
Кырыалаах будулҕан туманын,
Кыһыммыт курбуулуур чысхаанын.
Ол аата мин саха эбиппин.
Айылҕам түөрт араас кэмнэрин
Ахтабын чаҕылхай көстүүтүн,
Астына, дуоһуйа күүтэбин.
Ол эрэн сороҕор кыһын обургу кыһайар, тымныы барахсан ыксатар:
Дьыл оҕуһун уораана
Тоҕо сүрэй дуораана,
Тоҥ мууһунан үргүөрэн,
Тииһигирдэ тибиинэн,
Суоһа-уоҕа сүрдэнэн,
Сирилэтэн, силэйэн,
Сири-хаары ытыйан,
Сүүрэн иһэр аргыйан…
Ол кэннэ аймана ааттаһардыы:
Аҕыйах кэмҥэ арбанан,
Айаатыыр ээ сатараан,
Ааспаттыы тэбиэһирэн,
Аһымматтыы кымньыылаан,
Тохтоо, уоскуй оҕуспут,
Уҕарыйыа тымныыбыт,
Төннөн кэлиэ сылааспыт —
Күрэниэҕиҥ атаспыт.
Уордаах Дьыл оҕуһа дьэбин уостар дьыбарынан барыны-бары бүрүүкүүр, ол эрэн көҥүл ыыппыт кыаҕын сымнатыа, уоскутуо. Поэт Тымныы оҕуһунан уобарастаан дьон ортотугар баар көстүүнү хоһуйар: “маннык быһыы тахсааччы, дьоҥҥо эмиэ буолааччы”.
Урааҥхай саха олоҕун тымныы кыһын төгүрүктээн, саха саха буолан сайыннаҕа, сатабыла, мындыра уһугуннаҕа, сарсыҥҥыта салалыннаҕа.
Ахсынньы муҥутаан тымныйан,
Абытай аргыарын үгэнэ
Майаҕа төрөөтө ийэ биэ
Айылҕа дьиктитин көрдөрөн…
Онтон салгыы:
Олоххо тардыһыы күүстээҕин,
Оҕочоон көрдөрдө хорсуннук,
Самныбат саргыбыт уһуннук
Салҕана туруохтун бу курдук!
Бу хоһооҥҥо ийэ биэнэн уонна кулунчугунан поэт саха кутун уобарастаан көрдөрөр. “Тоһуттар тымныыны ылынар, туоһахта киэргэллээх кулунчук” төрүүр. Ол аата сүүһүгэр күннээх саха. Муударай, мындыр саха. Дьэ, хайдаҕый! Олус күүстээх уобарас, мин саныахпар.
Сандал саас кырааскалара чаҕылхайдар, күлүм уоттаахтар. Сааскы хаар сыта ураты: “хаар сыта ырааһыан, хаар сыта чэбдигиэн”. “Сырдык күн кыламана, сандаарыйар сарбынньаҕа” сыһыы хаарын чаҕыл уотунан сандаардар. Сааскы күнтэн саха санаата сайдар, кынаттанар, иэйиитэ уһуктар. Туллуктар кэлиилэрэ сүргэни көтөҕөр, оҕо саас үөрүүтүн эргитэр. Ол эрэн кубулҕаттаах кулун тутар ый, кыыдаан кыһын кэннэ, саха киһитин өссө да тургутан көрөр баҕалаах:
Эмиэ хаарбыт ытыллар,
Эмиэ халлаан буккуллар,
Эмиэ күммүт мэлийдэ,
Сырдык сааспыт күрэннэ.
Саха киһитин тулуура, эрэлэ хаһан да уҕараабат:
Эрэниэҕиҥ, ол гынан,
Эмиэ сырдыа халлааммыт,
Харалдьыкка ньургуһун
Сандаарыйа тыллыаҕын.
Айылҕа ханнык баҕарар көстүүтэ — бэйэтэ бүтүн философия. Ааптар хараҥа кэннэ сырдык үүнэрин олох, кэм-кэрдии тэтимин быһыытынан көрдөрөр.
Оттон сайын кэлиитэ сахаҕа күүтүүлээх да буоллаҕа.
Көрүөххэ кэрэтин;
Кэрии тыа көҕөрөр,
Истиэххэ күндүтүн:
Кэҕэбит чоргуйар…
Сайын саҥатыгар саха ырыата ураты үөрүүлээх, эриэккэс:
Сайыҥҥы сибэкким мүөтүнэн,
Сайаҕас салгыным минньийэр,
Тулалыыр кэрэттэн астынан,
Ыллыаҕын мин кутум баҕарар.
Дьэ, били оҕуһун миинньибит саха киһитин ырыата ачанан долгуйбут алааһыгар ыраахтан дорҕооннонон иһиллэр, чуор-хатан кылыһахтанар.
Айгыр-силик айылҕа,
Сиппит дьахтар кэриэтэ,
Силигилии симэнэр,
Ситэн-тупсан киэркэйэр,
Сытыы куйаас сатыылыыр,
Сыралҕаннаах күннэрбит,
Сылаас ууга умсаахтыыр,
Сылаанньыйар кэмнэрбит.
“Элэс гынар көмүс түгэн” — күһүн тиийэн кэлэр.
Торҕо күлүм тулабар
Тохтоо “көмүс” сэбирдэх,
Сири симиир чээ тэллэх,
Чараҥ иһин сырдатар.
Эмиэ оннук:
Көрүс көмүс күһүҥҥүн,
Күлүм дуйдаах кэрэтин,
Көөчүктүүрэ бэйэтин,
Күһүн чаҕыл мичээрин.
Поэт дууһалаахтар күһүнү тоҕо эрэ ойуччу тутан ураты иэйиилээхтик хоһуйаллар, музаларын ымыыта күһүҥҥү нууралга уһуктар.
Умсабын куустуһан,
Уоскулаҥ чуумпуга,
Сир-халлаан силбэһэн
Дөйүөрэр дьиктигэ.
Эбэтэр:
Санньыйа көрөбүн хатыҥмын,
Сэбирдэх саккырыы тохторун,
Сыгынньах лабаата сайыһан,
Сайынын атаара хааларын.
Дьэ, ити курдук, айылҕа бары кэмин Татыйык-Мыла олус иэйэн-куойан суруйар, саха тылынан айан хаалларбыт уус-уран үгэстэрин тутуһан.
Оттон төрөөбүт ийэ дойдутун хоһуйуута ийэ айылҕатын ырыатыттан арахсыбат, биир кииннээхтэр.
Олус истиҥник төрөөбүт-үөскээбит сайылыгын ахтар:
Онно миигин кэтэһэр,
Олус күндү сайылык.
Оҕо сааспар ыҥырар
Ойор-тэбэр сүүс ыллык.
Эбэтэр:
Аар айылҕам алгыһынан,
Алааспыттан арчыланан,
Айар кутум абылаҥар
Айан суолун буларбар
Тирэх буолар төрүт буорум,
Таптыыр, ахтар Тыараһам,
Таалалаабыт кырдалым,
Талыы-мааны мин Мылам.
Дьоллоох киһи — айылҕа оҕото. Ийэ сирин сылаас тыыныгар, бар дьонун тапталыгар таалалаан улааппыт киһи толору дьоллоох. Тоҕо диэтэххэ, бу киһини тулалыыр эйгэтэ быыкаайык саастарыттан үтүө суолга сирдиир, үтүөнү-мөкүнү араарарга үөрэтэр, олох очурдарыттан сэрэтэр.
Айылҕа оҕото буоламмын
Алтыһан кэрэни өйдүүбүн,
Арылы кустугу сырсаммын,
Арылхай өҥнөрү таптыыбын,
Сайылык оҕото буоламмын
Салгыҥҥа көччүйэ көппүппүн,
Сайаҕас сыһыаны билэммин
Сымнаҕас майгылаах эбиппин.
Киһи олоҕо төрөөбүт-үөскээбит сайылыгыттан саҕаларыныы:
Төрөөбүт түөлбэттэн күүс ылан,
Төлкөҕүт түстэнэр бу мантан,
Ханна да бардаргыт арахсан,
Эргиллэ туруоххут тардыһан.
Онтон салгыы:
Киһи диэн айылҕа оҕото,
Буор кутун, дойдутун сорҕото,
Силиһин тардынар ол сиртэн,
Ситиэҕэ быстыбат ситимтэн.
Ити курдук, саха айылҕа оҕото буоларын Татыйык-Мыла бэйэтин хоһоонноругар итэҕэтиилээхтик хоһуйар. Бу көстүү лейтмотив буолан ааптар айар үлэтин сүрүннүүр. Аар айылҕа, төрүт сир, саха киһитэ — ити үс сүрүн тулхадыйбаттар, быстыспат ситимнээхтэр. Поэт айымньыларын ис хоһоонун, тутулун оҥороллор, бастыҥ санаатын сааһылыыллар. Буолумуна, ити триадаттан поэт саамай сүрүн түмүгүн оҥорор — айылҕа оҕотун санаата ыраас, күн киһитэ көмүскэс, көстө үчүгэй, үтүө киһи, аан дойдутун араҥаччылыыр, сайдар, үүнэр баҕалаах, сарсыҥҥыга эрэллээх.
… Оҕолуу ыраас санааны,
Оҕолуу сырдык үөрүүнү,
Сарсыҥҥыга эрэли,
Сайдар, үүнэр баҕаны.
Ол иһин мин өйдүүбүн,
Айылҕаҕа чугаспын,
Күн сирин сорҕотобун,
Ийэ сир оҕотобун.
Ону биэрбит сылаастык,
Оҕо сааспар сайылык,
Ийэ курдук биэбэйдээн,
Истиҥ эйгэни бэлэхтээн.
Билиҥҥи урбанизация үйэтигэр, саха дьоно-сэргэтэ куорат сиригэр күргүөмүнэн көһөн күккүрэһэр кэмнэригэр, итинник тиэмэни сытыырхатыы саамай тоҕоостоох буолан тахсар. Ааптар төрүт сиргэ, төрүт буорга төннөргө аһаҕастык ыҥырбатар даҕаны, дойду ахтылҕанын иэйиитин нөҥүө кини элбэҕи этэр. Өйдөнөр гына.
Ордургуу санаатым дойдулаах,
Олоҕун оҥостон биир сиргэ
Силиһин-мутугун түһэрэн,
Олорор, үлэлиир дьоннорго.
Дойдута сайдарын салайсан,
Дьоһуннаах кылаатын киллэрсэн,
Дьоннорун олоҕун тупсаран,
Дьоллонон олорор олохтон…
Төһөлөөх элбэх дьон сылдьабыт
Төрүт буор сирбитин сүтэрэн,
Тулаайах кэриэтэ сананан,
Тапталы сүрэххэ сөҥөрдөн…
Дьэ, ити курдук…
Түмүктээн эттэххэ, Татьяна Потапова — Татыйык-Мыла айымньылара уус-уран уонна идейнай ис-хоһоон өттүнэн сиппит-хоппут тутуллаахтар. Уйан дууһалаах, уран тыллаах, кэрэ санаалаах поэт быһыытынан билиннэ. Айар уобарастара “иччилээхтэр”, тыл өйү-сүрэҕи өрүкүтэр күүһүн билинэр, өйдүүр. Биллэн турар, бу кыракый ыстатыйа иһинэн поэт айымньыларыгар хабар бары тиэмэлэрин сырдаппатым, ол гынан баран сүрүн идеятын билиһиннэрдим диэхпин сөп.
Ити курдук этэн тураммын, билиҥҥи идэтийбит литературнай критика болҕомтотун иһигэр норуоттан тахсар айымньылар хайаан да киириэх тустаахтар диэн бэлиэтиибин. Бу кэлиҥҥи сүүрбэччэ сылга дьон-сэргэ айар дьоҕура уһуктан сахалыы суруллубут үтүөкэннээх айымньылар баар буоллулар.
Валерия ТЕМЕНХОН, Россия суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ
524 комментария для “Дьоллоох олох ырыаһыта”