Дария Дмитриева: Урукку кэм улуутун уруһуйдуу туойан...

Бу күннэргэ СӨ Национальнай художественнай музейыгар театр уонна киинэ худуоһунньуга, СӨ искусствотын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ култууратын туйгуна Дария Петровна Дмитриева персональнай быыстапката буолан ааста.

**Дария Дмитриева.** Алексей Павлов хаартыскаҕа түһэриитэ

Быыстапкаҕа сүрүннээн худуоһунньук театр уонна киинэ көстүүмнэрин оҥорууга кэлиҥҥи сылларга үлэлээбит үлэлэрэ турдулар, ону таһынан эрдэтээҕи айымньыларыттан кытта бааллар. Көрөөччү сөхпүт-махтайбыт үлэлэринэн худуоһунньук “Тыгын Дархан” киинэҕэ анаан оҥорбут көстүүмнэрэ буоллулар. Дьэ, кырдьык, киһи долгуйа, сөҕө, үөрэ, өрөгөйдүү көрөр! Саха саргыта былыргы былдьаһыктаах дьыллар мындааларыттан, урукку уодаһыннаах дьыллар уорҕаларыттан, оччотооҕу боотурдар, хоһууттар хорсун сырыыларыттан күүс-уох ылан салалыннын диэбиттии бу экспонаттар көрөөччүнү угуйаллар.

Худуоһунньук туһунан бэрт кылгастык билиһиннэрдэххэ маннык. Дария Дмитриева Мэҥэ-Хаҥалас Лоомтукатыгар төрөөбүтэ. Дьокуускай куорат 2-с №-дээх оскуолатын 1977 с. бүтэрбитэ. 1985 с. Москватааҕы текстильнэй институт прикладной искусство факультетын үөрэнэн бүтэрбитэ. 1985-1994 сс. Нерюнгрига Куукула театрыгар туруорааччы-худуоһунньугунан үлэлээбитэ. 1998 сылтан П.А.Ойуунускай аатынан Саха академическай театрыгар үлэлиир. “Дом Дягилева” Арассыыйатааҕы култуура фондатын дипломунан наҕараадаламмыта.

Театр, киинэ көстүүмнэрин худуоһунньуктарын үлэлэрэ күлүккэ хаалар үгэстээх. Испэктээк, киинэ премьералара күлүмнээн-күлүмүрдээн ааһаллар, артыыстар, режиссердар ааттара ааттаныан-ааттанар. Оттон киинэ эбэтэр испэктээк өрөгөйүн биир туллар тутааҕа – худуоһунньук аата тоҕо эрэ киэҥ эйгэҕэ ааттаммат. Сөптөөх дуо ол? Мин санаабар, тэҥэ суох быһыы.

“Тыгын Дархан” киинэҕэ, харахха быраҕыллардыы, худуоһунньук үлэтэ инники күөҥҥэ көстөр. Киинэ бу биир ураты түгэнэ. Күүстээх уратыта!

Саха былыргыта ойууланан-дьүһүннэнэн, оһуор-мандар тиһиллэн, боотурдарын тимир-куйах иччилээн, дьахтар өттүн илбиргэстээх киэргэллээн, ойуун-удаҕан аймахха кыаһааннарын кылырдатан, бытырыыстарын эйэҥнэтэн сүдү хартыына ойууланан тахсар эбээт. Этиҥ сааһа аһыллар дьикти, ураты баай көстүүлээх хартыына. Этиэх-тыыныах санааларыҥ кииртэлиир, удьуор хааныҥ оонньотолуур…

Дьэ, дуо!

Тылы Дария Дмитриеваҕа бэйэтигэр биэрэбин:

Биһиги бу киинэҕэ оччотооҕу кэм быһыытын-майгытын толору көрдөрөргө дьулустубут. Киһини ойуулаан көрдөрүү, биллэн турар, элбэх үлэттэн тахсар. Былыргыны сөргүтэргэ араас кэмнээҕи уруһуйдар, историктар, археологтар кинигэлэрэ көмө буоллулар. Харандаастаах олорон хаста эмэ төхтүрүйэн ааҕар кинигэлэриҥ баар буолаллар. Оннук кинигэлэринэн миэхэ Серошевскай, Константинов, Носов, Гоголев уо.д.а. кинигэлэрэ буолаллар.

Василий Семенович Яковлев-Далан кинигэтигэр барыта олус сиһилии ойууланар. Былыргы үһүйээннэри олус умсугутуулаахтык суруйар. Ол үһүйээннэри урут да истибит, аахпыт буолуоххун сөп. Ол гынан баран, үөрэтэр соруктаах олорон аахтахха, өссө ордук интэриэһинэй курдук. Айымньыны үчүгэйдик үөрэтэн баран, уобараскын ойуулаан көрөҕүн. Холобур, Тыаһааны олус уйан, чуор, тулалыыр эйгэтин чугастык, аһаҕастык ылынара көстөр. Өтө көрөр аһаҕас эттээх, ону бэйэтэ да билиммэт. Кэрэни таба көрөр, оһуор-мандар тиһэр дьоҕурдаах, таҥаһын киэргэтэрин сөбүлүүр. Кини эттэниини саҥа бара сатыыр. Ол иһин удаҕан таҥаһа киниэхэ барсыбат, таҥаһа туох эрэ дьикти уратылаах буолуохтааҕа. Онуоха хотугу таҥас матыыптарын туһанным. Тыаһааны чараас тирии таҥаһы кэтэн, кынаттаах курдук көтө дайарын ойуулаан көрөрүм.

Киинэҕэ ыһыах көстөр түгэннэрэ бааллар. Аҕа уустара мусталлар. Аҕа уустарын араас-араас өҥнөөн көрдөрүөххэ диэн буолбута. Тыгыны уонна хаҥаластары биир өҥнөөн, Лөгөйү уонна кини дьонун соһо (хараҥа кыһыл туой) өҥнөөх таҥастаан көрдөрбүппүт. Оттон Тыгыны көрдөрөргө, биир өттүнэн, кини күүһүн-уоҕун, модунун, иккис курдук кини киһилии майгытын ойуулуур-дьүһүннүүр сорук турбута. Ону туоһулуур, көстүбүтүнэн эттэххэ, былыргы таҥас-сап суох, ханнык эмэ бытархай элээмэлэрэ эрэ бааллар. Ол да буоллар былыргы уруһуйдар, айанньыттар суруйан хаалларбыттара биһиэхэ улаханнык көмөлөстө.

Итиэннэ көмөлөһөргө биһиги искусствоведтары уонна этнографтары ыҥырбыппыт. Зинаида Ивановна Иванова-Унарова бастакынан көмөҕө кэлбитэ. Кини Америкаҕа баар история музейын экспонаттарын холобуругар олус баай ис хоһоонноох сүбэлэри биэрбитэ. Кини сүбэтиттэн киинэҕэ бэрт элбэҕи туһаммыппыт. Холобур, моойго кэтэр эр киһи кылдьыыларын уонна курдарын.

Иккис улахан сүбэһиппитинэн Розалия Иннокентьевна Бравина буолбута, биһиги хаһан да харахтаан көрбөтөх экспонаттарбытын көрдөртөөн, кэпсээн-ипсээн билбэппитин ситэрэн биэрбитэ. Итиэннэ Ем. Ярославскай аатынан хотугу норуоттар историяларын уонна култуураларын музейын уонна ХИФУ иһинэн археология уонна этнография музейын үлэһиттэрэ Василий Попов уонна Эдуард Жирков улаханнык көмөлөспүттэрэ.

Биллэн турар, киинэни устарга биһиги былыргыны үүт-үкчү куоппуйалаан ылар соругу туруорумматахпыт. Ол гынан баран, дьиҥнээх историческай кырдьыгын ситиспиппит диэн этэр кыахтаахпын. Киинэни устарга бириэмэ хаһан баҕарар олус ыгым буолар. Барыта түргэн-түргэнник айыллан, оҥоһуллан иһиэхтээх.

Манна диэн эттэххэ, режиссер Никита Аржаков миэхэ уонна туруорааччы-худуоһунньукка Петр Бояркиҥҥа итэҕэйэн баһаам көҥүлү биэрбитэ. Бу улахан эппиэтинэс этэ. Оттон иккис өттүттэн ылан көрдөххө, худоһунньук киһиэхэ бу улахан табыллыы. Айар киһи дьоҕура, кыаҕа маннык усулуобуйаҕа муҥутуурдук арыллар.

Киинэҕэ барыта үс тыһыынчаттан тахса көстүүм оҥоһуллубута. Бу биир ньыгыл хамаанда дьон түүнү-күнү аахсыбакка үлэлээбиттэрин түмүгэ. Хас биирдии көстүүмҥэ илиинэн үлэ ирдэнэрэ. Түгэнинэн туһанан махталбын тиэрдиэм этэ: Иванова Марияҕа (Үүнэр көлүөнэ театра), Аркадьева Альбинаҕа, костюмердарга Куличкина Татьянаҕа, Сергеева Айаталанаҕа, Аркадьева Ленаҕа, киинэ уһуллан бүтүөр дылы үлэлэспит дьоммор Николаева Татьянаҕа, Васильева Галинаҕа, Романова Валентинаҕа, Габышева Антонинаҕа. Кинилэр баһаам үлэни оҥорбуттара. Көстүүмнэри оҥорууга итиэннэ Опера уонна балет театрын мастарыскыайын иистэнньэҥнэрэ, таҥаһы быһааччылара , “Кэрэ”, “Marilyn” ательелар үлэһиттэрэ, Дьокуускайдааҕы индустриальнай-педагогическай колледж, Дьокуускайдааҕы технология уонна дизайн колледжын педагогтара уонна студеннара күүс-көмө буолбуттара.

“Тыгын Дархан” киинэ саха киинэтин историятыгар чыҥха атын, саҥа кэрдиис буолар диибин. Саҥа тыын ылбыт кэриэтэ. Хайдах эрэ үрдүк да үрдүк хайа үрдүгэр тураҥҥын ыраас салгыны эҕирийтэлиир курдуккун. Оннук санаа үөскүүр.

Киинэ бириэмэтигэр, саамай тоҕоостоох кэмҥэ таҕыста дии саныыбын. Глобальнай уларыйыылыр иннилэригэр омук тус бэйэтин билиниитэ хаһааҥҥытааҕар даҕаны сытыырхайар. Киинэ искусствота онуоха төһүү буолла. Модун санааны, күүһү-күдэҕи мунньунуу ураты суолталаах даҕаны, сиэрдээх даҕаны. Уонна, биллэн турар, кэрэни, үтүөнү көрө үөрэнэр буоллахпыт.

Туох да омуна суох, саханы сомоҕолуур киинэ буолла диибин. Дьон-сэргэ сүрдээҕин өрө көтөҕүллэн бу киинэ уһуллуутугар кыттыбыта. Оттон киинэни көрөн биир оннук санаанан салайтарда. Бу Орто Дойдуга саха омук үйэлэри уҥуордуурун туһугар, өбүгэ кэс тылыттан туораабакка, иннибит диэки дьулустарбыт ханнык!

Дария Петровна итинник кэпсээннээх буолан биэрдэ.

Оттон биһиги, быыстапканы көрбүт-истибит дьон, туох санаалаахпытый, Дария Дмитриева кэпсээнигэр тугу эбэн этиэхпитин сөбүй?

Бу история кэрэһиттэрэ буолбут көстүүмнэр кэнэҕэскитин ханна, хайдах, ханнык усулуобуйаҕа хараллыахтарай? Дьон-сэргэ көрдүн диэн музей саалаларыгар туруохтара дуо?

Инньэ диэн туран, бүччүм санаабын этэн кэбиһиим. Бу саха былыргы таҥаһын көрдөрөр экспонаттар Санкт-Петербург куоракка Бүөтүр Бэлиикэй аатынан антропология уонна этнография музейыгар-Кунсткамераҕа дьоһуннаах миэстэни ылыахтарын сөп. Онуоха сөптөөх ирдэбиллэргэ эппиэттэһэр кыахтаахтар диэн санаа баар. Саха былыргытын, саха историятын аар саарга аатырдар экспонат буолан, музей саалаларын киэргэтиэх этилэр.

Валерия ТЕМЕНХОН, Арассыыйа суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ