“Богадельня”, тыа хаһаайыстыбата уонна олохтоох салайыныы

Саха сирин тыатын сайыннарыы мөккүөрэ хаһан да бараммат. Онуоха эһиил буолуохтаах Судаарыстыбаннай дуума быыбара эбиилик буолла быһыылаах. Ил дархан Айсен Николаев эһиилги сылтан саҕалаан кэтэх ыаллартан судаарыстыба суотугар үүтү тутууну тохтотор көҕүлээһиниттэн, онуоха политическай партиялар, тыа сирин олохтоохторо уонна да атын күүстэр хайдах сыһыаннаспыттарыттан үс түгэҥҥэ тохтуохха сөп.

Үс тоҕой

Бастатан туран, бу боппуруоһу Айсен Николаев бэлиитикэттэн ойуччу тутар эбит. Бэлиитикэни кыта сибээстиирэ буоллар, эһиилгэ диэри, ол эбэтэр Судаарыстыбаннай дуума уочараттаах састааба оннун булуор диэри көһүтүөн сөп этэ. Бэйэҕит билэргит курдук, Ил Түмэҥҥэ “Сиэрдээх Арассыыйа” фракцията бу тэрээһини тохтоппут аатыран “очукуо” сурунна диэххэ сөп.  

Иккиһинэн, кэм-кэрдии ыган иһэр, оттон тыа хаһаайыстыбата Саха өрөспүүбүлүкэтигэр экэниэмикэ туспа салаатын быһыыынан үлэлээбэтэҕэ, инньэ, орулуур отучча сыл буолла. Сопхуостар эстиэхтэриттэн ыла. Аҕа баһылык тыа хаһаайыстыбатын экэниэмикэ салаатыгар кубулутарга, ол эбэтэр, табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарарга бастакы хардыыта, биллэн турар, улахан утарсыыны көрүстэ.

Туох да диэбит иһин, бүтүн аан дойду үрдүнэн тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын аарыма улахан хампаанньалар, агрохолдиннар, корпорациялар оҥорон таһаараллар. Фермердэр, этэргэ дылы, “харыстаныахтаах традиция” эрэ быһыытынан көрүллүбүттэрэ ыраатта. Буолаары буолан, аһылыгы оҥорууга саҥа технологиялар ыган кэлбиттэрин кэнниттэн дуо!

Үсүһүнэн, тыа хаһаайыстыбата хайдах суолунан сайдыахтааҕын өрөспүүбүлүкэ салалтата норуокка чопчу көрдөрдө. Билиҥҥитэ от охсуох иннинэ “эти үөрэтии” курдук эрээри, сорунуулаахтык.

Саха төбөтө төгүрүк, тугу барытын тумнар кэтэх өйдөөх. Тэрээһиннээх хаһаайыстыбалары урут даҕаны күүһүрдэ сатаабыттара. Холобур, кэпэрэтииптэр тэрээһиннэрин санааҥ — техническэй регламент быһыытынан үүтү эмиэ бөдөҥ хаһаайыстыбалартан эрэ тутуллуохтаах диэн буолбута. Ону кытта сымыйа кэпэрэтииптэр бөҕө тэриллибиттэрин санааҥ.

Бу да сырыыга “бэлэмнэнии үлэтэ” барбыта биллэр. Холобур, фермерскэй бааһынай хаһаайыстыба баһылыга биэс ыанньыгын кыыһын аатыгар суруйтарбыт диэн буолар. Ол аата, кыыһын “кэтэх хаһаайыстыбатын” нөҥүө төбөтүгэр 35-тии тыһыынчаны ылыахтаах, салгыы ол биэс ынаҕын үүтэ “тэрээһиннээх” бааһынай хаһаайыстыбатын нөҥүө лиитэрэтигэр 60 солкуобай буолан үрүлүйүөхтээх. Биһиэнэ боростуой буоллаҕа. Урут тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ сымыйа кэпэрэтииптэри билбэт үһү дуо, билэн бөҕө буоллаҕа. Ол эрээри, табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарыыны тэрийэргэ интэриэһэ суох буоллаҕа. Үөһэттэн түһэр үбү үллэрии үлэтэ дуу, экэниэмикэ салаатын  тэрийии дуу?

“Богадельня” министиэристибэ

Ону баара, тыабыт хаһаайыстыбатын министиэристибэтин туһунан Ильф уонна Петров “12 олоппос” айымньыларыгар үчүгэй баҕайытык суруллан турар.

“Старсобес 2-с дьиэтэ”, “килбик/голубой уоруйах” Альхен (Александр Яковлевич), эмээхситтэр уонна лиҥкинэспит “Поволжье тулаайахтара” — Альхен аймахтара.

“Эмээхситтэр” — тыа сирин олохтоохторо, “тулаайахтар” — ГУП кэлин АУо буолбут ФАПК “Якутия”, ГУП кэлин АУо буолбут “Туймаада” аймах тэрилтэлэр… Туймааада-лизинг, Туймаада нефть уонна да атын баар буола сылдьыбыттар.

“Эмээхситтэр” уонна “тулаайахтар” интэриэстэрэ тус туһунан. Бастакылар кыһалҕалара – тыын былдьаһыга, иккистэр кыһалҕалара — аһаан баран ыраас баҕайытык көрөн кэбиһии. Хата, “Якутия” тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорууга “мачайдана” сатаан баран бастыын-баҕастыын арыгы оҥоһуутугар көспүтэ үчүгэй дуу, куһаҕан дуу. “Сахалар, соҕурууттан кэлэр дьааттаах арыгыны иһиэххит кэриэтэ, бэйэ арыгытын иһиҥ” диэн буолар. Абыраабыттар, туох диэҥ баарай. Бюджет харчытыгар сайдан-сайдан кэлэн, арыгы оҥорор собуокка кубулуйуу диэн улахан ситиһии дуо?  

Оттон “килбик уоруйах”, хм, ким буолуой? Биэс этээстээх уораҕай иһинэн-таһынан симиллибит тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ дуу, кэлэр-барар миниистирдэр дуу, өссө ким эрэ баара дуу?

Экэниэмикэ уонна “собес”

Тыа хаһаайыстыбатынан, ол эбэтэр экэниэмикэ салаатынан дьарыктаммат буолаҕына, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ, дьиҥинэн, наадата суох. Улаханнаах эбит, үүт харчытын үлэ уонна социальнай сайдыы министиэристибэтин нөҥүө да үллэриэххэ сөп.

Нэһилиэнньэттэн үүтү тутуу социальнай суолалаах дьаһаныы буолара биллэр суол. Сопхуостары кыһанан-мүһэнэн эһии кэнниттэн “бабат!” диэн, туох да үбэ-харчыта, кырдьар саастарыгар биэнсийэтэ суох хаалбыт тыа дьонун хоргуппат, атах-балай ыыппат эрэ туһугар.

Үөһэ этиллибитин курдук, аан дойду үрдүнэн аһыыр аһы сүүнэ улахан хампаанньалар эрэ оҥорон таһаараллар. Туох да сүрдээх кытаанах регламеннар ирдэбиллэринэн. Дьыала оҥорон таһаарыы кээмэйигэр эрэ буолбатах, санитарнай ирдэбиллэргэ сытар. Дьон араас буоллаҕа, сорох үүтэ ынах сааҕа сыттаах буолуо, сорох киһи сөтөллөөх буолуо. Онон туттарыллар үүт үрдүнэн ким да сыыҥын-сыраанын аҕаан сыһаҕастаныа суохтаах – үүт ынах синньиттэн маҕаһыыҥҥа атыыланар таараҕа кутуллуор диэри бүтэй турбанан эрэ сылдьыахтаах. Оннук ирдэбили ким хааччыйар кыахтааҕый — хас ыал аайы? Бу үйэҕэ, эчи, ыарыы да элбэҕэ бэрт. Көтөр дьаҥа баар, сибиинньэ дьаҥа баар, “сарыы кынат дьаҥа” сиэтэлииригэр тиийдэ, аны ынах дьаҥа үөдүйүө суоҕа диэн ким бигэтик этэр кыахтааҕый?  

Үүтү өлгөмнүк ыыр, туох баар ирдэбиллэри тутуһар, ол эбэтэр тыа хаһаайыстыбатын табаарынай бородууксуйатын оҥорор кыахтаах бөдөҥ тэрилтэлэр наадалар. Сымыйанан буолбаккка, дьиҥнээхтик биир ынахтан икки-үс тыһыынча киилэни ыыр хаһаайыстыбалар. Ол наадатыгар сөптөөх аһылык базалаах, сүөһүнү эбии аһылыгынан, уотурбанан хааччыйар кыахтаах тэрилтэлэр.

Өрөспүүбүлүкэ, биллэн турар, хас нэһилиэк аайы бөдөҥ тэрилтэлэри тэрийэр кыаҕа суох. Барыта кыраттан саҕаланар. Ол курдук, бу сайын, от үлэтэ үмүрүйбүтүн кэнниттэн диэн этэ, барыта 1400 төбөҕө аналлаах 11 сүөһү комплексын тутуу саҕаланара былааннаммыта. Барыта тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга анаан — кэпэрэтииптэргэ, бааһынай-фермер хаһаайыстыбаларыгар.

Биллэн турар, бу аҕыйах бөдөҥ комплекс балаһыанньаны улаханнык уларыппаттара биллэр. Онон үүтү кэтэх хаһаайыстыбалартан онуоха-маыаха диэри тутар буоллуар. Бу сөптөөх быһаарыныы.

Саҥа тутуллубут комплекстар, ордук кэпэрэтииптэһии хайысхатынан ситиһиилээхтик үлэлиир түгэннэригэр дьон-сэргэ сүөһүтүн кэпэрэтиипкэ холбуур туһунан толкуйдуон сөп этэ.

Чопчу өйдүөххэ наада: тыа хаһаайыстыбата чахчы экономика салаата буоллаҕына, дохуот киллэрэр салааҕа кубулуйдаҕына эрэ тыа сирэ сайдар кыахтаах.

Ил дархан идиэйэтин маннык торумнуохха сөп: тыа хаһаайыстыбата икки салааттан туруохтаах.

Бастатан туран, табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарыы. Улахан тэрилтэлэр, кэпэрэтииптэр, бааһынай-фермер хаһаайыстыбалар, судаарыстыбаннай тэрилтэлэр, аграрнай тэрилтэлэр холбоһуктара (агрохолдиннар), бородууксуйаны таҥастааһын (переработка)  — бу барыта табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга үлэлиэхтээх.  

Судаарыстыбаннай “Саха сүөһүтэ” тэрилтэ, били, номоххо киирбит “мрамор” эти оҥоруу хайысхатынан барара сабаҕаланар. Төбөтүн ахсаанын  элбэттэҕинэ.  

Иккиһинэн, кэтэх хаһаайыстыбалар, кэммиэрчэскэйэ суох, ол эбэтэр, “фермерскэй” диэн эбилигэ суох бааһынай хаһаайыстыбалар. Балар бэйэлэрин дьиэ кэргэттэрин хааччыйар туһугар үлэлииллэр. Табаар оҥорон таһаарыыга суудайбаттар. Бу хайысхаҕа, дьэ, саха сүөһүтүн  дэлэйдик ииттии наада этэ. Эбии аһылыкка, уотурбаҕа наадаыйбат бор, тулуурдаах, биһиги тыйыс усулуобуйабытыгар үйэлэр тухары “тупсарыллан кэлбит” эрээри, эмиийэ кыра, үүтэ аҕыйах буолан массыынанан ыаһыҥҥа хоруйдаспат “буруйдаах” сүөһү. Дьиҥэ, судаарыстыба өттүттэн өйөбүл баар буоллаҕына, кэтэх хаһаайыстыбалар быраҕыллыбыт сирдэри туһаҕа таһаарыыга үлэлиэхтэрин сөп этэ. Ойуччу соҕус сирдэргэ, боруоданы булкуйбат курдук. Оччотугар оннук “хутордарынан” олорор ыаллары аныгы технологияларынан хааччыйыыга көмө баар эрэ буолаҕына сатанар. Сибээс, интернет эгэлгэтинэн, күн уотунан, тыалынан, газ баллоннарынан уоттаналларыгар-күөстэнэллэригэр.

Дьэ, барыта ыһыллан хаалбыты өрө тардыы ыарахан. Уонунан сылларга былааннаммыт стратегия наада.

Каадырдар барытын быһаараллар   

Министиэристибэ нэһилиэктэр дьаһалталарыгар баар специалистарын нөҥүө улаханы дьөдьүйүө суоҕа. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга олохтоох дьаһалталар быһаччы кыттыахтаахтар.

Манна диэн эттэххэ, олохтоох салайыныы өрөспүүбүлүкэҕэ отой сыыһа тэриллэн турар. Чуолаан, тыа сирин улуустарыгар. Биир да нэһилиэк бэйэтэ үп киллэриммэт, бары субсидияҕа олороллор уонна хантан кэлэн олохтоох салайыныы аатырыахтарын сөбүй. Биллэн турар, дьон онно буруйа суох — Саха сирин бүтүннүүтүгэр кэриэтэ ырыынак экэнимикэтэ үлэлээбэтин кэннэ хантан харчы өлөрүөхтэрэй!

Онон олохтоох салайыныыны улуустар эрэ таһымнарынан уларытан тэрийиэххэ сөп этэ. Улуус баһылыгын таллыннар, оттон нэһилиэктэр баһылыктарын улуус баһылыга анаталыырын курдук. Дьокуускайга уокуруктар баһылыктарын мээр аныырын кэриэтэ. Оччоҕуна туруоруллубут сыалы-соругу ситиһэргэ, дьэ, биир ньыгыл хамаандалар үөскүө этилэр. Оттон быстах кэмҥэ кэлбит баһылык туох көхтөөх буолуой. Наай гыннар, бастакы икки сылыгар түһүөлэнэн көрүө. Онтон салгыы ханнык да бөдөҥ бырайыактарга санаммат. Сананыан да сатаммат, хаһан олоххо киллэрээри — кини кэнниттэн кэлээччи баһылык ону кум-хам тутан кэбиһиэ баар. Эбиитин туох диэн эрийэн таһаарыахтара биллибэт. Онуоха эбии, быыбартан сылтаан нэһилиэктэр бары тус туһунан “лааҕырдарга” арахсан олороллоро мэлдьэх буолбатах. Аймахтаһыы-сыбааттаһыы тыа сиригэр өтөрүнэн сүппэтэ буолуо — кытта төрөөбүт кыдьыкпыт буоллаҕа. Талыллыбыт баһылык ханнык баҕарар тэрээһинин дьонун аҥаара төттөрү тибиирэ олорор буоллаҕына туох күттүөннээх үлэтэ тахсыай.

Куолу элбэх. Ол да буоллар, сүрүн постулат маннык: тыа сирин кэскилэ тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга сытар, оттон тыа хаһаайыстыбата оҥорон таһаарар табаарынай бородууксуйатынан эрэ сайдар кыахтаах. Ону ситиһэргэ бары өттүнэн күүстээх хамаандалар үлэлииллэрэ наада. “Туруору тутуллаах” каадырдар хамаандалара.

Суолласта, сулласта – СУР.