Yakutians.com

Новости Якутии

Баһылыктар уонна дьон-сэргэ: саха саарына Сиидэр Бараахап!

Виталий СУР.

Кулун тутар 10 күнүгэр Опера уонна балет судаарыстыбаннай тыйаатырыгар буолан ааста эбээт, саха норуотун улуу уола, судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл Исидор Барахов төрөөбүтэ 125 сылыгар аналлаах дьоро тэрээһин.

Аан тылы Ил Дархан Айсен Николаев эттэ, Саха сирин сайдыытыгар Исидор Барахов сүдү сабыдыалын чопчулаата:

Исидор Барахов, саха автономиятын төрүттээччилэр барыларын да курдук, муҥура суох хорсун санаалааҕа, булгуруйбат дьулуурдааҕа, норуот дьылҕатын туһугар эппиэтинэстээҕэ. Күн бүгүн, Аҕа дойдубутугар уустук күннэр-дьыллар үөскээбит кэмнэригэр, биһиги туруоруллубут соруктары ситиһиигэ кинилэр дьиҥ патриотизмнарын, хоодуот санааларын, булугуруйбат дьулуурдарын тирэнэр тирэх оҥостобут. Ийэ дойдубут интэриэһин туруулаһыыга, өрөспүүбүлүкэбит ол охсуһууга кылаатын үксэтиигэ, экэниэмикэҕэ судаарыстыба тыылын бөҕөргөтүүгэ кинилэр холлобурдарыттан күүс-уох ылабыт.

Аҕа баһылык Исидор Барахов 1922 сыл сааһыгар олохтоох дьону-сэргэни утары тардыллыбыт “кыһыл террор” бэлиитикэтин тохтотууга ураты оруолун тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Ол курдук, Исидор Никифорович уонна кини биир санаалаахтарын хорсун уонна сорунуулаах дьайыылара утарыта күөнтэһиини, гражданскай сэриини тохтотууга, эйэлээх бэлиитикэни олохтооһуҥҥа, саҥа олоҕу айар-тутар ухханыгар сомоҕолоһууга төһүү буолбуттара.

Исидор Барахов “Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын саҥалыы тупсарыы (реконструкция)” генеральнай былаанын оҥорууну баһылаан-көһүлээн ыыппыта бэлиэтэннэ, сир баайын хостуур бырамыысыланнас сайдыытын сайыннарыыга үлэтэ ахтылынна.

Айсен Николаев эппитинэн, Исидор Барахов экэниэмикэҕэ чинчийиилэрэ уонна сабаҕалааһыннара күн бүгүн үлэлииллэрин, суолталарын сүтэрбэттэрин ааһан, инники кэскилгэ туһуланаллар.

Стратег уонна экэнэмиис быһыытынан Исидор Никифорович суол-иис боппуруостарыгар улахан болҕомтотун уурара. Ол быдан дьылларга кини Иркутскай – Усть-Кут тимир суол салаатын бырайыактааһын, Дьокуускай – Невер массыына суолун тутуу, Өлүөнэ пароходствотын тэрийии боппуруостарын көтөхпүтэ. Син ол кэриэтэ, күн бүгүн биһиги кэлэр уонунан сылларга сүрүн сорукпутунан Саха сирин сүүнэ иэннээх сирин-уотун суолунан-ииһинэн хааччыйыы  уустук оҥкулларын тобулуу, олоххо киллэрии буолар,

– диэтэ Ил Дархан.

Аҕа баһылык кэнниттэн Исидор Барахов төрөөбүт үөскээбит дойдутун, Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачин тылы ылла. Кини этиитэ саха норуотун сомоҕолуур ис хоһоонноох буолла.

Саха норуотун судаарыстыбаннаһын төрүттэспит дьоммутун барыларын тэҥҥэ өрө тутуохтаахпыт,

– диэтэ Владимир Семенович.

Кини сахаҕа “и жнец, и швец и на дуде игрец” диэн суох, саха күүһүн түмтэҕинэ, сомоҕолостоҕуна эрэ кэскилэ кэтириэ диэтэ.

Исидор Барахов РКП(б) Саха сиринээҕи бюротын сэкиритээринэн үлэлии олорон 1922 с. муус устар 22 күнүгэр “Саха АССР тэрийии туһунан” манифест биллэрэн турар. Онно олоҕуран ВЦИК (Бүтүн Арассыыйатааҕы киин ситэриилээх кэмитиэт) муус устар 27 күнүгэр Саха АССР тэриллэрин туһунан ыйаах таһаарбыта. Оттон балаҕан ыйыгар буолбут ЯЦИК бастакы сийиэһигэр Исидор Барахов Саха АССР Совнаркомун (Норуот хамыһаардарын сэбиэтэ), ол аата Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын бастакы бэрэссэдээтэлинэн анаммыта.

Бэйэҕит билэҕит, бырабыыталыстыба быһаарыахтаах саамай тутаах боппуруоһунан бүддьүөт буолар.

Исидор Барахов Совнарком, ол эбэтэр бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин быһыытынан Саха АССР бастакы бүддьүөтүн оҥорбута история биир бэлиэ түгэнэ буоларын Владимир Семенович саамай сөпкө бэлиэтээтэ.

Ол курдук, Исидор Барахов бэйэтэ суруйарынан, “табаарыс Пестуну кытта” (Ефим Григорьевич Пестун, 1923-1925 сс. РКП(б) Саха сиринээҕи салаатын сэкиритээрэ, ЯЦИК чилиэнэ) чугастааҕы Бороҕон улууһугар тахсан “орто баайыы” ыалы (10 төбө сүөһүлээх, 1 сылгылаах, 1/3 дэһээтинэ ыһыы сирдээх, биэс киһиттэн – ийэттэн, аҕаттан уонна үс оҕоттон турар) чинчийэн тураллар. Бу ыал киллэринэр дохуотун этиттэн, арыытыттан саҕалаан, мундутугар тиийэ, ороскуотун – аһыыр аһыттан ис таҥаһыгар тиийэ суоттаан аахпыттара. Салгыы нэһилиэк, онтон улуус, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн ааҕан оҥорбуттара.

Бу Саха сирин кыһыл оҕотуттан саҕалаан, хас биирдии киһитин учуоттуур бастакы бүддьүөт этэ. Харчылаах дьоҥҥо эрэ буолбакка, хас биирдии киһиэхэ туһуламмыт бүддьүөт! Суолтата онно сытар.

Сэбиэскэй былаас саҕана саха судаарыстыбаннаһын төрүттээччилэри революционердар диэн киэргэтэн ааттыыллара. Исидор Бараховка итиннэ эбии кэлин “дыбарыас иһинээҕи переворот”, ол эбэтэр “былаас бэйэтин эргимтэтин иһинэн өрөбөлүүссүйэни” тэрийээччи аата иҥпитэ – 1922 сыл сааһынааҕы тыҥааһыннаах быһыыны-майгыны бастакынан киэҥ араҥаҕа  таһаарбыт история наукатын доктора Егор Алексеев бэргэн сыаналааһынынан.

Ону баара, кинилэр “былааһы суулларааччылар” эрэ буолбатахтарын, саха саргытын туһугар үтүмэн үгүс үлэни үлэлээбиттэрин кэрэһилиир үлэ-хамнас саҕаланан эрэрэ кэрэхсэбиллээх. Биир саамай, этэргэ дылы, “хара ньуура суох” үлэһитинэн Исидор Барахов буолара саарбахтаммат. Эдэр өрөспүүбүлүкэ туох баар саҕалыыр, салгыыр уонна сайдыыга хардыылыыр “хара үлэтин” Совнарком бэрэссэдээтэлин быһыытынан “бурҕалдьылаан” соспут киһинэн буолар. Ол быыһыгар бурайсар ухханыгар сылдьар бууннааччылары эйэлэһиннэрэр, дьону-сэргэни айымньылаах үлэҕэ түмээһини тэрийэр, өйдөтөр, өйүүр-убуур үлэни сүрүннүүр.  

Айсен Николаев уонна Владимир Поскачин Исидор Барахов Саха сирэ Арассыыйаны эрэ кытта буоларын туруорсубуттарын тоһоҕолоон бэлиэтээтилэр. Владимир Семенович ол туһунан өссө биир улуу убайбыт Өксөкүлээх Өлөксөй этиитин санатта.

Улуу дьоммут Саха сирэ ханнык да омукка сыстыбытын иһин холуонньа буолар дьылҕалааҕын бэркэ диэн өйдүүллэрэ. Дьыала хайа омук, ханнык судаарыстыба ордук “сымнаҕастык” сыһыаннаһар майгылааҕар эрэ сытара. Холобур, Исидор Барахов “Советская власть и Якутия” диэн 1922 с. кулун тутарын эргин суруйбут ыстатыйатыгар Япония холуонньата Корея туһунан суруйар. Бу сүүрбэ мөлүйүөн киһилээх Корея дьоно-сэргэтэ “үчүгэй олохтон” аан дойдуну биир гына куоппатахтара буолуо диир. Оччотооҕуга, оннооҕор, муус болгуо айылҕалаах Саха сиригэр күрээн кэлбит хас да сүүһүнэн кэриэй дьоно бааллара. “Дьоппуоннар, бэл, Корея аатын кытта уларыппыттара” – диэн суруйар Исидор Барахов. Оттон Саха сиригэр ол саҕана баара-суоҕа 270 тыһыынча киһи олороро – туората соруннахтарына ону там гыныахтара дуо!

Исидор Барахов учуонай быһыытынан үлэтин история наукатын кандидата Егор Антонов кэпсээбитэ кэрэхсэбиллээх буолла. Ол курдук, Исидор Барахов «Диктатура пролетариата и развитие советского хозяйства (до НЭПа)» диэн сиппит-хоппут диссертацияны толору суруйбут эрээри, ВКП(б) Киин кэмитиэтинээҕи тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэҕэ ыыппыттарынан көмүскээбэккэ хаалбыт. Ону таһынан экэниэмикэ кризистэрин интэриэһиргиир эбит, ити хайысхаҕа балачча улахан үлэтэ  көстүбүт: «Проблема кризисов в домарксовой политэкономии».

Суруйааччы, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, эдэр сылдьан Исидор Барахов аатынан сопхуоска элбэх сыратын биэрбит Д.Ф. Наумов дьоһуннаах тылы эттэ. Исидор Барахов ийэ тыл сайдыытыгар сабыдыалын ХИФУ бэрэстэбиитэлэ Гаврил Торотоев билиһиннэрдэ, оттон Национальнай архив дириэктэрин солбуйааччыта Наталья Малышева Исидор Барахов үлэлэрин III туомун таһаарарга, Национальнай архив дьиэтин эркинигэр кини өйдөбүнньүгүн иилэргэ этии киллэрдэ – Исидор Барахов 1922 с. ахсынньы 18 күнүгэр архив пуондатын тэрийэр туһунан уураахха илии баттаабытын, ону тус бэйэтинэн салайа сылдьыбытын кэпсээтэ.

  Дьэ ити курдук, Исидор Барахов сырдык өйдөбүлүгэр аналлаах тэрээһин өрө көтөҕүллүүлээхтик ааста. Дьон-сэргэ мунньах кэнниттэн биллиилээх үҥкүү тылын этээччи Айта Мойтохонованы батыһан оһуохайдаан ойдулар, дьуохардаан долгуйдулар.

Исидор Барахов төрөөбүтэ 125 сылыгар анаан быйыл дойдута Үөһээ Бүлүү улууһун Харбалаах нэһилиэгэр Култуура киинэ үлэҕэ киириэҕэ, онно Исидор Барахов аатынан Судаарыстыбаннас историятын түмэлэ арыллыаҕа.   

Андрей Сорокин хаартыскаҕа түһэриилэрэ, СИА

Поделиться
%d такие блоггеры, как: