Араабыласпыт “икки абааһы”…

Сергей Довлатов “Заповедник” диэн дьоһуннаах кинигэлээх. Израильга, кыраныысса таһыгар маассабайдык күрэнии кэмнэрэ. Беляев диэн диссиденнэри кытта үлэлиир ИДьМ киһитэ Довлатовка, ыстатыйалара кыраныысса таһыгар бэчээттэнэр, ойоҕо Израильга тахсан эрэр, ол эбэтэр оччотооҕу өйдөюүлүнэн улахан эрэлэ суох киһиэхэ туох диир этэй?

• Сэбиэскэй былаас туохтан хоос гыныаҕын билэҕин дуо? Мин эйиэхэ этиэм. Буоккаттан таҥхалыйыаҕа (хана придет от водки). Мин саныырбынан, билигин үлэһит дьон 60 %-на киэһэ аайы итириэр диэри арыгылыыр. Ол элбээтэр элбээн иһэр. Хаһан эрэ бары даҕаны итирэн хаанньайар күммүт-дьылбыт кэлиэ турдаҕа. Саллааттан маршал Гречкоҕа тиийэ. Боростуой үлэһиттэн ыарахан бырамыысыланнас миниистиригэр тиийэ. Икки-үс дьахтартан, оҕолортон уонна, баҕар, дьэбириэйдэртэн уратылар бары. Оччотугар хомуньууһуму тутууга үлэһит илиини хантан ылабыт… Туох баар карусель тохтууругар тиийэр. Собуоттар, фабрикалар, массыына-тыраахтыр ыстаансыйалара… Салгыы татаар-монгуол саҥалыы баттала тиийэн кэлиэҕэ. Бу сырыыга — арҕааттан. Табаарыс Киссинджер баһылыктаах…

Дьэ, хайдах курдук өтө көрбүтүй, бу сыакаар? “Уларыта тутуу” утаата,  “сухуой сокуон”, виноградтары кэрдэн тигинэтии… Кырдьык, арыгыттан саҕаламмыта – Сэбиэскэй былаас эстиитэ.

Саудиттар аан дойду ырыынагар демпинг оҥороннор ньиэп сыанатын түһэрбиттэрэ, биллэн турар, сыанан-арыынан аҕаабатаҕа эрээри, Горбачев “сухуой сокуона” дойду бүддьүөтүн биир тутаах ыстатыйатын алдьаппыта саарбахтаммат. Ол курдук, 1985 сыллаахха арыгы атыытыттан киирэр дохуот бүддьүөт  уон бырыһыанын ылара диэн суруйаллар. Ити саҕана ньиэп атыытыттан киирэр үп бүддьүөккэ эмиэ биир оччо дохуоту киллэрэр – 8-10 %%.

Бу саҕана киһи барыта үлэлээх, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэллээх. Онон “сухуой сокуон” саҕана оҥорон таһаарыы да үрдээбит, ыал буолуу, оҕо төрөөһүнэ элбээбит, дьон үйэтэ кытта уһаабыт, буруйу оҥоруу аччаабыт.

Арыгы уонна “икки аҥыы”

Бэл, мин өйдүүбүн — “арыгыны уйар эр бэрдэ” диэн хайҕабыл баарын. Сымыйа буолбатах, бу салайар үлэҕэ дураһыйар эдэр киһиэхэ үтүөкэннээх өрүт курдук сыаналанара. “Ээ, ол киһи кыаныа суоҕа, арыгыны уйбат”, эбэтэр: “Ити үчүгэй уол сылдьар. Үлэһит даҕаны, арыгыны да уйар, онон карьера оҥорор кыахтаах” – диэн буолара.

Маассабай арыгылааһын 60-с сыллартан саҕаламмыта мэлдьэх буолбатах. Ол иннинэ, холобур, тыа сиригэр (ол аата, саха барытын кэриэтэ) дьон барыта холкуостаах, ол эбэтэр “көлөһүн күнүнэн”, атыннык эттэххэ, төһөнү үлэлээбитинэн дохуоттанар. Ону арыгылыы сылдьыаҥ дуо. Оттон сопхуостар тэриллибиттэрин кэнниттэн чопчу акылааттаах хамнас аахсар буолаллар. Үлэ –хамнас чэпчии быһыытыйар, техника элбиир. Өлө-хаала үлэлээбэккэ да хамнас аахсыахха сөп буолар — акылаатыҥ син биир кэлэр.

Дьэ, бу кэмҥэ “эбиитин эмэһэҕэ тэп” диэбиккэ дылы, саха омугу “күлүгээнистибэ” ыстатыйата алдьаппыта. Оччотооҕунан 206-с ыстатыйа. Ыччат дьорҕоото, санаабытын саҥата хаалларбат өттө, ону кытта таптал, “кыыс былдьаһыытын” кыдьыктара, туох да омуна суох, саханы эһэ сыспыттара. Түннүк алдьаныа кэрэх, уопсастыбаннай миэстэҕэ маатырылыаҥ кэрэх — үс сылга бара турарыҥ.

Биир эмэ сытыы, кэлбит-барбыт, оччо-бачча истигэнэ суох ыччат үөскээн эрэр буоллаҕына, илэ кулгаахпынан истээччибин, оҕонньоттор: “Бу уол наһаалаан эрэр, оннун буллардахха сатаныыһы” — дэһэр буолаллара. Кырдьаҕастары да баалаан, кинилэр киһи онно баран “кэһэйэн”, “көнөн кэлэр” диэн өйдөбүллээхтэрэ — “исправительно-трудовой холуонньаҕа”.

Дьиҥэ, Хрущев 206-с ыстатыйатын иннинэ, сэбиэскэй уопсастыба биир дьиэ кэргэн халыыбынан тутуллубута эбээт. Ол эбэтэр, күлүгээттэрин хаайыыга симпэккэ, дьон-сэргэ бэйэтэ тутара-хабара. Кулгаах тааска биэрэн баран кэлгийэн кэбистэхтэринэ куһаҕан этэ дуо, үс сыл хаайыыга сылдьан кэлиэҕинээҕэр? Ол кэлэн “хаайыылаах” аатыран ускул-тэскил сылдьыаҕынааҕар. Ол майгытыгар-сигилитигэр ыччаты сутуйуоҕунааҕар?

Сэбиэскэй былаас саҥа тэриллэрин да саҕана, Аҕа дойду сэриитин да кэмигэр хомуньуус баартыйаҕа дьон бэртэрэ киирэллэрэ. Дьиҥнээхтик хомуньуус буолуом диэбит дьон. Тоҕо диэтэххэ, сэбиэскэй былаас хаһан баҕарар эстиэн сөбө, оччотугар өлөргө мэлдьи бэлэм тимир дьон эрэ баартыйаҕа киирэллэрэ. Эр санаалаах хоодуоттар.

Дьэ, оттон Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн буолан турбута эбээт — Сэбиэскэй сойуус муҥутуур кыаҕырыыта. Ким сарбаҥныаҕай! Бэл, атомнай буомбаларын кууһан олорор американецтар британецтары кытта куомуннаһан саба түспэтэхтэрэ диэн буолар (Операция “Немыслимое”). Салланнар. Ол эбэтэр, хомуньуус буоларга туох да куттал суох буолбута.

Ол эбэтэр, хайдах хайдыһыы буолбутай? Сытыы-хотуу, баары баарынан, суоҕу суоҕунан сылдьар ыччат “күлүгээнистибэ” 206-с ыстатыйатынан “хаайыыга симиллибитэ”. Бу үксэ айылҕаттан бас-көс майгылаах лиидэр ыччат бүдүрүйбүт ыстатыйата.

Оттон “күөх оту тосту үктээбэт”, сир оллурун-боллурун бигии сылдьар көрсүө, ону кытта тойон буоларга “ыт баҕалаах” карьерист ыччат — хомуньуус баартыйа кэккэтин хаҥатарга барбыта. Тоҕо диэтэххэ, туох да куттал суох. Сэбиэскэй былаас бигэ туруктаах, саба түһүөх айылаах өстөөх суох, “үрүҥнэр-биэлэйдэр” суохтар – ким да “тыыҥҥын тардыам” диэн сааммат. Оттон хомуньуус буоллуҥ да, тойон-хотун буоларга аартык аһаҕас. Дьэ, сэбиэскэй былааһы тиһэҕэр бу дьон таҥнарбыттара. Үҥкүрүс-күөлэһис гынаат “бурсуй” буолбуттара, элэкис-тэлэкис көрөөт дэмэкирээт аатырбыттара, халаабыстарын хастаат “сексуальнай өрөбөлүүссүйэ — прогрессивнай киһи-аймах суола” дэспиттэрэ, “дьиэ кэргэни былааннааһын”, үрдэ-түгэҕэ биллибэт үөрэх реформата — бу тугу оҥороллорун саараама билбэт дуусалар үлэлэрэ.

Арыгы уонна “абырах”

Саха киһитэ арыгылыыр биричиинэтэ элбэх буоллаҕа. Ол иһигэр, этэргэ дылы, “дууһалара сылаабай” дьон даҕаны ханна барыахтарай. Арай биири бигэтик этиэххэ сөп: арыгыны атыылааһын бириэмэтин бэрээдэктээһин оруола кырата суох.

Иһэр киһиэхэ саамай алдьатыылаах түгэнинэн түүннэри арыгылааһын буолар. Манна биири өйдүөххэ наада: киһи үксэ “сибиинньэ курдук” итирэргэ эрдэттэн былааннаммат баҕайыта. “Чэ, биири “тойон” баран сөп буолуллуоҕа” — диэн буолар. Ол эрэн, “аппетит приходит во время еды” диэн, туох да саарбаҕа суох, арыгы туһунан этиллэр — “бытык умайыыта” диэн баар. Дьэ, манна арыгы түүннэри атыыламмата улахан оруолу оонньуур. Биллэн турар, сорох тугу да аахсыбакка көрдүү аттаныа, оттон сорох утуйарга барыа. Түүннэри арыгылаабатах киһи сарсыныгар үчүгэй буолар буоллаҕа. Сарсыардаттан “абырахтаныан” маҕаһыын сабыылаах, оттон күнүс иккигэ диэри аматыйар, “абырах” наадата суох буолар.

Туох да диэбит иһин, арыгы түүннэри атыыланыыта туохтааҕар да алдьатыылаах. Хаарчах аата хаарчах, арыгылааһыны син биир лаппа аҕыйатар.

Онон арыгы атыыланар кэмин уһата сатыыр дьон, дьокутаат буоллун, миниистир буоллун, көннөрү куолуһут буоллун, саха омукка үчүгэйи баҕарар буолбатахтар.     

Ол эрэн, арыгылааһын төрдө-төбөтө үлэ, дьарык, дьоһуннаах хамнас, түптээх олох суоҕар сытар. Күн бүгүн арыгыһыт буолла да, тыа сириттэн төрүттээх диэн өйдөбүл бигэтик олоҕуран турар. “Деребастар”, “мамбеттар” диэн буолар. Хомойуох иһин, кураанахха үөскээбэтэх суол. Туох-ханнык иннинэ, бу сопхуостары эһииттэн саҕаламмыта — үлэтэ-хамнаһа, кырдьар саастарыгар биэнсийэтэ суох хаалбыт, уулуссаҕа “саах тэбэ” тахсыбыт дьон иҥэ-бата сатаан арыгылааһына.

Кыһамньы баарга дылы. Тыа сиригэр дьоһуннаах спорт саалалара, стадионнар тутуллаллар. Ол эрэн, онно арыгыһыт киһи хантан дьарыктаныа баарай. Онуоха эбии, арыгылаабатаҕын да иһин, киһи барыта эрчиллэн аччарыйар анала суох эбээт. Сорохтор сүүс да спорт саалата тутулуннун, саараама эрчиллэ тахсыахтара суоҕа. Ол оннугар үлэ, үлэ, үлэ наада этэ!

Арыгы уонна аптека

Коронавирус ыарыы турбутун кэнниттэн туох баар омсолоох кыһалҕабыт онуоха сабырыттарда, күлүк диэки көстө. Устар күнү-түүнү быһа “бу кэллэ”, “ити сиэтэ” диэн тэлэбиисэртэн-интернеттэн, эчи, куттууллара да бэрт. Биир күн бэрэсидьиэн эт бэйэтинэн, иккис күн ил дархан илэ-бодо тахсан “оҕо оонньуута” буолбатаҕын туһунан сэрэтэллэр.

Арыгы маҕаһыыннара тигинэччи үлэлии тураллар. Дьэ, бу “дойдуга” киирдэххинэ сөҕөҕүн уонна “киэн туттаҕын” — арыгы оҥоһуута, буокка кутуута биһиги дойдубутугар хайдах курдук сайдыбытыттан. Биир дойдулаахтарбыт айымньылаах үлэлэринэн, өркөн өйдөрүнэн — дьоннорун-сэргэлэрин дьаатынан хатаҕалыырга. Оҥорон таһаарыы биир да салаатыгар итинник ситиһии суох. Саха санаабыта, санаата тиийбэтэ — барыта баар!

Оттон аптекаҕа киирдэххинэ тугуй? Пахай, манна кэлэн, дьэ, өйбүт-санаабыт, булугаспыт-талыгаспыт, айымньылаах үлэбит сыта да суох — барыта омук оҥоһуута!

Былыр буокка аптекаҕа атыыланара үһү эбээт. Былыр нууччаларга “водка” диэн от сүмэһиниттэн оҥоһуллубут эми ааттыыллар эбит. Дьэбириэйдэр кытаанах арыгыларын ким да атыыласпатын иһин: “Бу водка, от сүмэһинэ эмп” — диэн ааттаан атыылыыр буолбуттар. Дьэ, онтон ыла сылдьар, “абырахтаныы”, “эмтэнии” диэн тылбай.

Арыгы уонна ньиэп

Дьэ, билигин санаан көрүҥ: сэбиэскэй былаас “ньиэп иннэтигэр олорор” буолан эстибитэ дииллэр. Оттон дохуота арыгы атыытыттан оччо-бачча тутулуктаах этэ диэн ким даҕаны суҥхарбат.

Күн бүгүн эмиэ “ньиэптэн эрэ тутулуктаахпыт” диэн ытабыл кытаанаҕа. Оттон арыгы дьон олоҕор, экэниэмикэҕэ охсуутун туһунан ким да ахтыбат.

Оттон ньиэп диэн тугуй? Бу – энергетика. Туох баар оҥорон таһаарыы, бырамыысыланнас төрдө-төбөтө. Электричествота суох аныгы үйэҕэ тоһоҕо да сааллыбат. Ханнык да IT, ханнык да “креативнай” экэниэмикэ энергетиката суох – нуул!

Энергетика өттүнэн тутулуга суох судаарыстыба хаһан да өлөн-охтон биэрбэт, ону ааһан, хаһан баҕарар уһулуччу тахсан кэлиэн сөп. Оттон энергетиката суох судаарыстыба: “Арассыыйа ньиэптэн эрэ тутулуктаах, онон эстэрэ чугаһаата” – диэн суос-сымыйанан куолулуур эрэ кыахтаах.  

Эмиэ былыргы курдук балаһыанньа үөскээн олорор: ньиэп баайдаахпытын үөхсэбит, муҥмутун ытыыбыт, оттон арыгы оҥоһуутугар эрэ “өйбүт тобуллубутун” туһунан тугу да саҥарбаппыт.

Икки абааһы. Хайаларын ханнык халлааҥҥа туруораҕыт? Арҕаа халлаантан абааһы эрэ араабылаһар, илин халлаантан үрүҥ күн күөрэйэр. Быһаарыҥ.

Суолласта, сурукка тистэ – СУР.